ЖОСПАР
КІРІСПЕ........................................................................................................................3
І. БАНКТІК ТӘУЕКЕЛДЕР.........................................................................................4
1.1 Банк тәуекелдерінің ұғымы...................................................................................4
1.2. Банк тәуекелінің жіктелуі.....................................................................................5
ІІ. БАНК ТӘУЕКЕЛДЕРІН БАСҚАРУ....................................................................12
2.1. Пайыз тәуекелін басқару - банк пайдасын ұлғайту
2.2. Валюталық тәуекел.............................................................................................20
2.3. Несиелік тәуекел.................................................................................................23
ҚОРЫТЫНДЫ ...........................................................................................................29
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР.............................................................................30
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының нарықтық аймағында орын алатын барлық экономикалық
Мемлекетте банктер негізгі қаржы экономикалық институттар болуына байланысты
Осы оқу құралы коммерциялық банктердің тәуекелділігін оқып
Осы материалда ҚР-ң коммерциялық банктер қызметін толық ұйғаруына
І. БАНКТІК ТӘУЕКЕЛДЕР
1.1 Банк тәуекелдерінің ұғымы
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында қызметтің барлық салаларында экономиканың
Банк тәжірибесіндегі тәуекел – белгілі бір жағдайда банк
Табысты жоғалту;
Берілген несие бойынша қайтарылмау жағдайында шығындар;
Ресурстық базаның қысқаруы; т.б.
Бірақ тәуекел деңгейі төмен болса, жоғары табыс алу
қиындық аяқ астында және күтпеген жағдайда пайда болса;
банктің бұрынғы тәжірибесіне сай емес жаңа мақсаттардың қойылуы
Тәуекелдегі төмен немесе ең ұтымды түрін таңдау үшін
Бүгінгі күні тәуекелді талдауда және бағалауда негізгі басымдылық
экономиканың өтпелі кезеңдегі өндірістің төмендеуі, ұйымдардың қаржылық тұрақсыздығы
саяси жағдайдың тұрақсыздығы;
банктік жүйенің қалыптасуының аяқталмауы;
кейбір негізгі заңдылық актілердің жоқтығы мен жетілмегені, құқықтық
Барлық банктер осындай тұрақсыздықта өзінің бәсекелестерінің іс-әрекеттерін, сонымен
Сонымен банктік қызметте маңызды болып тәуекелді жою емес,
1.2. Банк тәуекелінің жіктелуі
Тәуекелдердің пайда болу көздерін және себептерін дұрыс
Басқарылмайтын тәуекелдерге келесілер жатады:
Апаттық тәуекел - бул жер сілкініс; тасқынның
Саяси тәуекел - бул саяси биліктің немесе мемлекетпен
Жалпы экономикалық тэуекел- елдің
Елдік тәуекел - шетелдік серіктестер мен несие берушілер
мен ссудалар бойынша өзінің пайыздық ставкаларын басқаруға мүмкіндігі
Депозиттік тәуекел - бул сыртқы
Несиелік тәуекел - бұл қарыз алушының қаржылық жағдайының
толық немесе бір бөлігін, олар бойынша
Валюталық тәуекел - бұл әлемдік нарықта
Валюталық тәуекелге шетел валютасы бойынша ашық позициялары
тасын сату, сатып алу кезінде банктің ашық
Пайыздық тәуекел - бір немесе бірнеше
Инвестициялық тәуекел - әлемдік нарығының коньюктурасының өзгеруі ,спекуляция,
басқарылуы мүмкін. Инвестициялық тәуекел жүйелік және жүйелік емес
Банк бағытының тәуекелі – банк қызметінің мақсаттылы бағы
Банк бағытының тәуекелі банк дамуының приориттерін
дұрыс емес таңдауын білдіреді, яғни, оның ұзақ
Жартылай басқарылатык тәуекел- дер бұл
Клиент тәуекелі мен контрәріптестің тәуекелі – банкті
Ішкі тәуекелдер – бұл банк ішінде пайда
Стратегия тәуекелі – бұл ішкі стратегияны, құралдарды
Құрылым тәуекелі – шешім қабылдау мүмкіндігіне
Басқару тәуекелі – банкті мамандырылмаған және
Кадрлық тәуекел- кадрларды дұрыс таңдамау
Ынталандыру тәуекелі – келесілерді қамтиды: қызметкерлерді дәлелсіз
Қиянат ету тәуекелі – қылмыстық топтармен ,
Бақылау тәуекелі - банктік бөлімшелердің қызметтеріне,
Қаржылық тәуекелдер – банктің қаржылық қызметімен байланысты
Қаржыландыру тәуекелдер – банктің өзінің операцияларын
Өтімділік тәуекелі – төлемдер бойынша есеп
Диверсификация тәуекелі – бөлек қарыз алушыларға, не
Операциялар түрлері бойынша тәуекелдер - әрбір нақты кұралдың
Сауда тәуекелі-депозиттер,бағалы қағаздар,валюталар,қаржылық құралдаржәне т.б сияқты сауда құралдарын
Пайданың төмендеу тәуекел-банктік тәуекелдердің біреуін немесе бірнеше түрлерін
Баластан тыс операциялар тәукелі-бұл тәуекел көбінесе банктің потенциялды
Операциондық тәуекелдер – бөлек банктік бөлімшелерді басқару
Ақпараттық тәуекелдер - банк операцияларының нәтижесінде әсер
Қызметкерлермен байланысты тәуекелдер – қызметкерлердің ерекше тәртібі салдарынан
Техниканы қолданумен байланысты тәуекелдер – комьпютерлік
К. Шаяхметова.
э.ғ.к, доцент Аль-Фараби атындағы. Қаз.ҰУ.
Банктік тәуекелдер.
Сыртқы
Жартылай басқарылатын
1.Банк бағытының тәуекелі
2.Банк клиентінің тәуекелі
3.Контрәріптестің тәуекелі
4. Ынталандыру тәуекелі.
5. Қадрлық тәуекелі.
6. Қиянат тәуекелі.
7. Бақылау тәуекелі.
Басқарылмайтын.
1. Саяси
2. Жалмыэкономикалық
3. Апаттық тәуекел
4. Елдік тәуекел
тәуекелдер.
5.Депозиттік тәуекел (8)
6.Несиелік тәуекел (9)
7.Валюталық тәуекел (10)
8.Пайыздық тәуекел (11)
Операциялық тәуекелдер
Ұйымдастыру тәуекелі
Ақпараттық тәуекел
Қызметшілерге байланысы тәуекел.
Техниканы қолданумен байланысты тәуекел.
ІІ. БАНК ТӘУЕКЕЛДЕРІН БАСҚАРУ
Банкте кездесетін тәуекелдердің бәрі банк саясатының және де
Банктік тәуекелдерді басқару негізінде тәуекелдің деңгейін төмендету бойынша
Тәуекелді басқаруға жүйелі тәсілді қолдану және оны ірі
Бұл қағидалар банктердің өз тәуекелдерін басқару мен бөлуіне
Бақылау тиімділігі көзқарасы жағынан тәуекелдерді басқаруды құрылымдастыруды қолданады.
Банкті басқарудың ролі жоғары бағаланады, себебі ірі банктерде
Тәуекелдерді жалпы басқару тәуекелдердің картасын жасаумен түсіндіріледі:
несиелік тәуекел;
портфельді топтау;
ағымдық тәуекел (операциондық);
бизнес тәуекелі.
Қағидалар келесідей түрде топтастырылады: тәуекелдерді стратегиялық басқару; тәуекелдерді
Тәуекелдерді стратегиялық басқаруға жауапкершіліктің біртұтас
Осындай тәуекелді болдырмау үшін пайда мен шығынға шек
Техникамен байланысты тәуекелдер «Рейтер», «Телерейт» сияқты димененттік жүйе
Басқарудағы қиындықтар, банктің жекелеген бөлімшелеріндегі ұйымдас-тырушылықтың тиімсіздігі және
Ақпараттық тәуекел жалған немесе бұрмаланған ақпараттың түсуі банк
Тәуекелдерді өлшеу, есеп берушілік және бақылау, несиелік тәуекел,
Несиелік тәуекелді бағалау банктік қызмет көрсетудің құрылымдық бөлімшелері
Есеп айырысу тәуекелділігіне несие бойынша төленбеген мөлшерін қосу,
Өтімділік тәуекелін бағалау тек елдің тәжірибедегі өтімділік тәуекелінің
ақша қаражатының
қаржы құралдарын тарту үшін капитал нарығына өту;
- нарықта позицияны табу үшін немесе жою мүмкіншілігі.
Тәуекелдің компоненттерін анықтау маңызды жағдай болып табылады. Бұл
Егер айырысу тәуекелі төмендеген салалардың фирманың есептеп қойған
Потенциалды тәуекел - бұл егер партнер операцияны жүзеге
Біздің республикамыздағы банктер тәжірибедегі несиеге шектеу қою үшін
Мемлекеттік құрылымдар және басқарушы тараптар занды құқықтар мен
Тәуекелді бақылау мен шектеулерді салыстыру күнделікті жүргізіледі. Несиелік
Жинақтау тәуекелдің нақты бағасын осы құнның шегімен салыстырғанда
Тәуекелді банктік операцияны және клиентгі басқарудың басты міндеті
Банктің барлық бөлімшелері мен қызметтері бойынша тәуекелділікті үйлесімді
Тәуекелдерді стратегиялық басқару мақсаты мен міндеті банктің жұмыс
а) Қарыз құралдарының диверсификациясы:
- мерзім бойынша (қысқа мерзімді, орта мерзімді, ұзақ
тартылу түрлері бойынша
тартылу көздері бойынша
б) Қолданылатын құралдардың диверсификациясы: актив портфелдеріне сенімді құралдарды
в) Ссуда (қарыз) портфелінің диверсификациясы:
мерзім бойынша. Несиелеу көбінесе қысқа мерзімдік және орта
қарыз алушылар бойынша. Ссудалық портфель мүмкіндігінше
Таңдау және нәтижелер туралы қосымша ақпараттарды иелену барысында
- Банк құрылымдарында, банк операцияларын жоспарлауда және
Банк клиенттері бойынша, банктің қауіпсіздік бөлімінің материалдары және
Мерзімдік басылуларға жазылулар аналитикалық агенттіктер
Лимиттеу - банктің көлемі, құралдары, әріптестері және т.б.
әрбір жеке контр-партнер операцияларына шектеу;
әрбір құралдарға, актив түріне, нақты бөлімшелерге немесе
дилерлерге шектеулер;
бір қарыз алушы үшін максималды ссуда мөлшерін бекіту;
бір күн ішіндегі ссуда үшін сауда шектеулері;
- баланстан тыс міндеттемелердің максималды көлемі;
келесі күнге ауыстыру мүмкіншілігінің ашық бағыттағы көлемінің максималдылығы;
банк бөлімшелерінің әрбір инструменттері, әрбір бағыттары, әрбір пайда
Өзіндік сақтау. Банктің өзіндік резервті қоры болуы тиіс,
Сақтандыру. Барлық банк активтерінің тәуелділігі, оған қоса депозиттер,
Хеджирлеу. Қаржы құралдарын ашық бағытта сату-сатып алу барысында
Сапалық басқару. Тәуекелділікті басқарудағы қазіргі заманға сай бірден
Біздің қарастырып жатқан әдісіміз ҚР-сы Банк жүйесіндегі тәуекелділіктің
Қазақстан экономикасы тұрақты, ірі, шоғырланған банктік жүйеге мұқтаж
Яғни, банктік сектор, өзі көптеген макроэкономикалық факторларға тәуелді,
Есте сақтай отырып айтуға болады, бізбен қарастырылған банктің
2.1. Пайыз тәуекелін басқару - банк пайдасын ұлғайту
Нарықтық кұрылымдар жүйесінде коммерциялық банктер маңызды орынға ие.
Қазіргі уақыттағы банктік нарықта тәуекелдің болмауы мүмкін емес.
Банк ісіндегі тәуекел - бұл банкті шығындарға және
Пайыз тәуекелі басқа да тәуекелдер сияқты өзінің белгісіздігімен
Пайыздық мөлшерлеме өзгергенде банктің табыстары мен шығындары, активтердің
Пайыздық тәуекелдің формуласы Фишер моделі деп аталады және
і = г + р, мұндағы
і - пайыздағы нарық мөлшерлемесі; г - нақты
Номиналдық
Номиналдық пайыздық мөлшерлеме = күтілетін нақты тәуекелі жоқ
Нақты пайыздық мөлшерлеме - бұл тұтынушыны, оның табысының
Базалық тәуекел - пайыздық мөлшерлеменің құрылымдағы болатын өзгерістер.
Уақытша "үзіліс" тәуекелі ресурстарды бірдей базалық мөлшерлеме бойынша
Пайыздық тәуекелдің сыртқы көрінісі маржаның төмендеуі кезінде көрінеді.
банк кез келген уақытта өзінің салымшылары мен басқа
бар қаражаттарға басқа банкілер тарапынан бағалық бәсекелестік кезінде
Пайыздық тәуекелдерді басқаруда келесідей сақтандыру әдістері қолданылады:
пайыздық мөлшерлеменің деңгейін болжау;
қайтару мерзімін және пайыздық мөлшерлемені бекіту әдісі
пайыздық своптарды жүргізу;
резервтерді және провизияларды құру;
фьючерстер және опциондар арқылы хеджирлеу
Өзгермелі пайыздық мөлшерлемеде берілген несие қарыз алушыны пайыздық
Қазақстан инфляцияның қарқынын болжау соңғы уақытта пайыздық мөлшерлеменің
Пайыз тәуекелін басқарудың келесідей концепциялары бар:
банктің пайыздық маржасы неғұрлым жоғары болса, соғұрлым пайыздық
"СПРЕД" конпепциясы немесе таза пайыздық маржа
"Үзіліс" концепциясы. GAP=RSA-RSL, мұндағы
RSA - пайыздық мөлшерлеменің деңгейіне сезімтал активтер;
RSA - пайыздық мөлшерлеменің деңгейіне сезімтал пассивтер.
"Үзіліс" концепциясы банктің тіркелген және өзгермелі пайыздық мөлшерлемедегі
Пайыздық тәуекелдің деңгейі келесілерге тәуелді болады.
• Активтер портфеліндегі өзгерістерге;
• Пайыздық мөлшерлеменің динамикасына.
Пайыздық тәуекелдің деңгейін бақылау және басқару үшін нақты
Пайыздық мөлшерлеменің тәуекеліне қарсы қорғаушы әдістердің мақсаты -
Банктік тәуекелді басқару шығындарды төмендету мақсатымен банк қызметіне
Тәуекелдерді басқару жүйелерінің болуына қойылатын талаптар:
-тәуекелдерді басқару және ішкі бақылау жүйесін ұйымдастыру;
-тәуекелдерді басқару жүйесі шеңберінде заем операцияларын жүргізу тәжірибесінің
-тәуекелдерді басқару жүйесі шеңберінде қаржы құралдармен операциялар жүргізу
-тәуекелдерді басқару жүйесі шеңберінде операциялық қызметінің, ақпарат жүйесін
2.2. Валюталық тәуекел
Валюталық немесе курстық тәуекел – бұл қандай да
Валюталардың курсы салыстырмалы түрде бір-біріне әрдайым
Валюталық тәуекелдер операциялық контрактілік, трансляциялық және басқа да
Валюталық тәуекел
Валюталық тәуекел, әсіресе әр түрлі валюталық рыноктарда сол
Банктердің валюталық тәуекелі ашық валюталық позиция кезінде болады.
Ашық валюталық позиция дегеніміз - ол банктің шетел
Ұзақ позиция валютадағы активтердің, пассивтердің артып кетуін білдіреді
Егер де банктің клиенттер алдындағы міндеттемесі (валюталық қорларға
Несие берудегі валюта төлем валютасымен сәйкес келмесе де
Бүгінгі күнде валюталық тәуекел - бұл бәрі әрдайым
Мемлекет экономика үшін негізгі фактор ретінде валюталық курстың
1) белгіленген валюталық курсты хабарлау - курсты қандай
2) инфляция және басқа да факторларға байланысты курстың
Мысалы: Литва бірінші жолды таңдап алды (Литваның ақша
Бүгінде валюталық курс - бұл елдегі экспорт пен
Қаржы нарықтарында мемлекет өз мүддесін қорғау керектігін ескеру
Сондай-ақ, айта кететін жайт, өзгерістер болып жатқан елдердің
Несиелік тәуекел
Банктер жүргізетін келісімдердің арасында кредиттік операциялардың тәуекелдері өте
Несиелік тәуекел деген не?
Несиелік тәуекел немесе қарызды өтемеу тәуекелі –
Несиелік тәуекел бірқатар себептерге байланысты пайда болады:
* қарызгердің жауапкершіліксіздігі;
* қарызгердің өз кінасынан емес, адекватты болашақ ақша
* банк басшылығындағы есептің дұрыс жүргізілмеуі, іскерлік және
* саяси тұрақсыздық;
* қарызгердің іскерлік репутациясындағы олқылықтар;
* кредитке берілген кепілдеменің сапасына (өтімділігі мен рынокта
Несиелік тәуекел банктегі жағдайдың нашарлауы немесе оның басты
Кредиттік тәуекелдің үш түрін бөліп көрсетуге болады:
бұрмалау тәуекелі;
шетелдік несиелер тәуекелі;
ішкі қарыздардың төленбеу тәуекелі;
Бұрмалау тәуекелі – бұл банкирлердің немесе клиенттердің заңды
Бұрмалау тәуекелі банкте кездесетін кредиттік тәуекелдің ең бір
Бұрмалау – бұл біздің республикамызда 1991-1994 жж. банктердің
Республиканың Ұлттық банкінің тегін немесе жеңілдік кредиті есебінен
Тексеру кезінде жеке қорларды толтыруға, егінді жинауға, маусымдық
АҚШ-та бұрмалаушылық 1980 жж. басында банктік сферада тараған,
Мұндай «достықң кредиттер «мерседестерң және «вольволарң, көп қабатты
Мұның бәрі дағдарыстың шиеленісіп кетуінің, оның ұзаққа созылуының,
Бірақ, алайда, бұл қорыта келгенде, бірінен соң
Шетелдік кредиттердің тәуекелі 70-ші жылдары дамуша елдердің
Ішкі қарыздардың төленбеуі қарызгердің төлем қабілеттілігіне әсер ететін
Кредиторлар кредит берген кезде өздері берген кредиттің немесе
Қазақстанның банктік жүйесіндегі кредиттік тәуекелдің жоғары дәрежесі жеке
Мұндай жайттың орын алуы банктен кредиттік портфельдің сапасына
Банкпен ерекше қатынастарда байланысты болатын тұлғалар деп танылатындар:
* белгілі бір банктің кез келген қызметтегі тұлғасы
* осы банктің ірі акционері болып табылатын жеке
* жоғарыдағы пунктердің ішінде көрсетілген тұлғалар ірі мүшелер
* осы банк ірі мүшесі болып табылатын қатныстағы
Заңды тұлғаның ірі мүшесі болып осы заңды тұлғаның
Заңдық күші бар ҚР Президентінің «ҚР-ғы банктер және
*** ерекше қатынастағы байланысы жоқ тұлғалар болып табылады.
*** банктік операцияларды орындағаны үшін төлем және марапаттауды
23.05.1997 ж. ҚР Ұлттық банкі Басқармасының қаулысы бекітілген,
Бір қарызгерге деген тәуекелдің максималды мөлшері, банктің тәуекел
1 қарызгерге деген максималды мөлшер = банк
ҚР-ның коммерциялық банктері бойынша максималды мүмкін болатын тәуекелдің
банкпен ерекше қатынастағы тұлғалар болып табылатын қарызгерлерге 0.10.
басқа қарызгерлер үшін 0.25 (оның ішінде 0.10 банктік
Банк өзінің пайдасының негізгі бөлігін ссудалық операциялардан алатынын
Кредиттік тәуекелді минимизациялау үшін банкке қызмет процесінде төлемдерді
а) рынок конъюктурасындағы жағымсыз өзгерістерге сезімтал келетін қандай
б) қаржылық қиындық көріп жүрген клиенттерге қатысты қамтамасыз
в) банкке таныс емес, аз зерттелінген, жаңа, әрі
г) бағалы қағаздар портфелін қалыптастыру, кредит беру сияқты
д) ірі, жаңа ғана енген клиенттерге берген кредиттердің
е) қысқа уақыт ішінде жаңа банктік қызметтердің өте
ж) рынокта өтуі қиын немесе құны тез жоғалатын
Кредиттік тәуекел берілген кредиттің түрі мен жылдамдығына байланысты
Кредиттік тәуекел қарызгердің түріне байланысты болады. Мөлшеріне байланысты
Ірі қарызгерлер керісінше өте инертті. Олар рынок қажеттілігі
Банкирлер кредиттік тәуекелден басқа кредиторларға қарағанда бірінші қашуы
Ал олардың банкирлер ретінде өмірде орын алуы, осы
Тағы бір айта кететін нәрсе, банктер кредитпен айналысатын
Жоғарыда айтылғандарға қарап мынандай қорытынды жасауға болады: қаржылық-кредиттік
ҚОРЫТЫНДЫ
Осы жазылған курстық жұмыс бойынша қысқаша түсініктеме айтып
Негізінен мемлекеттік тәуекелдер халықаралық кредиттердің борышкерлерге әсер ету
Пайыз саясаты банк қызметінде оның табыстылығының нәтижесі болып
Қаржы нарықтарында мемлекет өз мүддесін қорғау керектігін ескеру
Сондай-ақ, айта кететін жайт, өзгерістер болып жатқан елдердің
Пайдаланған әдебиеттер:
1.Астахов А.В. Системный подход к управлению рисками крупных
2.Диана МакНотон. Банки на развивающихся рынках. М:1994.-Т.1,2.
3.Жданов А.Ю. Банковские риски и управление персоналом //
4.Жуков Е.Ф. Банки и банковские операции.- М:Банки и
5.Кулмагамбетов А.Р. Управление финансовыми рисками // Рынок ценных
6.Мажитов Д.Современная банковская система РК: отдельные аспекты теории
7.Сейткасымов Г.С. Банковское дело. Алматы: Қаржы – Қаражат,
8.Садвакасова А.Б., Хаджиева А.Б. Управление кредитными рисками в
9.Сейткасымов Г.С., Шаяхметова К.О., Абдраимова Г.Т. Бухгалтерский учет
10.Сейткасымов Г.В. Деньги, кредит, банки. Алматы, 1996.
11.Шаяхметова К.О. Банктік тәуекелдер: Оқу құралы.- Алматы: Қазақ
3