ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
РЕСПУБЛИКАЛЫҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚАЗЫНАЛЫҚ КӘСІПОРЫНЫ
ФИЛОЛОГИЯ ЖӘНЕ ЖУРНАЛИСТИКА ФАКУЛЬТЕТІ
Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ПЕРИССОЛОГИЯ МӘСЕЛЕСІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1. ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ МАҒЫНАЛАС ТІЛДІК БІРЛІКТЕР
1.1 Жалпы тілтанымдағы «синоним» ұғымы
1.2 Қазақ тіл біліміндегі «мағыналас» пен «вариант» ұғымы
1.3 Қазақ тілтанымындағы лексикалық синонимдер мен
мағыналас фразеотіркестердің ұқсастығы мен айырмашылықтары 11
2. ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ПЕРИССОЛОГИЯ МӘСЕЛЕСІ
2.1 Периссология терминінің анықтамасы
2.2 Мағыналық мәннің сақталуына қарай лексикалық плеоназмдарды
топтау
2.3 Сыңарлары арасындағы мағыналық қатынасына қарай плеоназм-
дардың түрі
2.4 Плеоназмдардың лексика-семантикалық топтарындағы мағына
мәнінің жақындықтарына қарай жүйелеу
2.4.1 Басым сыңары зат есімнен болып
плеоназм тіркестер
2.4.2 Басым сыңары сын есімді плеоназм
2.4.3 Басым сыңары үстеулерден тұратын
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Жалпы адамзат тілі қоғам тарихымен тығыз байланысты. Қай халықты
Бір-біріне тәуелділігі синтаксистік байланыс негізінде құрылған, оның тәуелді сыңары
Қазақ тіліндегі периссология мәселесі біздің зерттеу нысанымыз. Сондықтан әр
Бұл мақсаттарды орындау үшін төмендегідей талаптар қойылды:
Тақырыпқа қатысты ғылыми-теориялық, оқу-әдістемелік еңбектерді оқып, қажетті жерін жазып
«Периссология» терминіне байланысты анықтамалардың жүйесін жасау.
Көркем әдебиеттен, түрлі баспасөз, халық ауыз әдебиеті нұсқаларынан
Теориялық бағытта да, практикалық (тәжірибелік) бағытты да қорытындылай келіп,
Жұмыстың жаңашылдығы. Бітіру жұмысымызға таңдап алынған тақырыпқа сәйкес арнайы
Зерттеудің материалдары. Бітіру жұмысымызға әр түрлі анықтағыштардан, 1, 2,
Бітіру жұмысының теориялық маңызы мен практикалық құндылығы. Көркем ойды
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Бітіру жұмысын жазу барысында ғылыми сипаттама, сипаттамалар
Еңбектің мақұлдануы. Бітіру жұмысымыздың тақырыбы 2005 жылдың қазан айында
Бітіру жұмысының жазылуы тікелей ғылыми жетекшім ф.ғ.к. профессор
Бітіру жұмысының құрылысы. Бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
1. ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ МАҒЫНАЛАС ТІЛДІК БІРЛІКТЕР
1.1.Жалпы тілтанымдағы «синоним» ұғымы
Синонимдер (грек. synonymos – аталуы бірдей) – мағыналары толық
Синоним деп - әр түрлі айтылғанымен, мағынасы жақын,
Синоним айтылуы басқа болғанымен, мағынасы бір-біріне жақын, бірінің
Синонимъ м. греч. однословъ, сословъ, однозначещее или весьма
Синоним, -а, м. Слово, тождественное или очень близкое по
Синонимы (от греч. Synonymоs - одноименный) – слова одной
Синоним – айтылуы мен естілуі әр түрлі болғанымен, мағынасы
Синонимы (от греч. Synonymos - одноименный), слова, различные по
1.2 Қазақ тіл біліміндегі «мағыналас» пен «вариант» ұғымы
Сөздің жарыспа тұлғалары қазақ тілі лексикасының мол қабатын
Бір сөздің жарыспа тұлғалары дегеніміз – мағыналық жағынан абсолют
Зат есім: пәтер / бәтер; былғары / бұлғары; апиын
Сын есім: зеңгір / зеңгер / заңғар; түзу /
Етістік: аңду / аңлу; бүкшеңде / бүкшіңде; жұбату /
Есімдіктер: ол / о; ана / әне / әні;
Шылаулар: да / де / та / те; мен
Одағай : айхай / айқай / айһай /ойхой.
Еліктеуіштер: пыр-пыр / быр-быр; пыс-пыс / быс-быс.
Сан есім: жүз /дүз; жетпіс / джетпіс; сегіз /секіз.
Тіл мәдениетін арттырудың басты шарты бүкіл жұртшылыққа ортақ жазба
Қазақ тіліндегі жарыспа тұлғалар лексикада, қос сөздер мен фразада,
Тілдегі варианттылықты зерттеушілер уақытша құбылысқа жатқызады. Сондай-ақ бұл жарыспа
Лексикалық варианттар - мағыналық тепе-теңдікті білдіретін тұлғасы әр басқа
Қазақ тіліндегі еңбектерде де «дублет» пен «вариант» терминдерінің ара-жігі
Дегенмен «вариант» пен « дублет» терминдерінің білдірер ұғымын ашып
Басқа да жарыспа тұлғалар тәрізді дублет қатарларының айырым белгісін
Дублет - француз сөзі, қазақша екі, қос деген ұғымды
1.3 Қазақ тілтанымындағы лексикалық синонимдер мен мағыналас фразеотіркестердің
Лексикалық синонимдер деп әдетте бір-біріне мағыналары жақын сөздерді айтамыз.
Академик І.Кеңесбаевты «қазақ фразеологиясының атасы» деуге болады. Сол ғалым
«Синоним фразеологизмдерде ешбір қайталана алмайды. ФБ-тердің мағыналық жуықтығы болғанымен,
Мысалы, ұнатпау ұғымын – жаман қарау, қабағы келіспеу, қабағын
Тағы бір кемшілік – мағыналас тіркестер алфавит бойынша берілген.
Синонимдес фразеологизмдер туралы сөз қозғамас бұрын, лексикалық синонимдер жөнінде,
Шындығында да лексикалық синонимдер толық, жан-жақты зерттелген семантикалық категориялар.
Мағыналары бір-біріне жақын, өзара мәндес сөздер синонимдер деп аталады.
Сөздердің синонимділігі жайлы айтылған ғылыми тұжырымдар негізінен бір ортақ
Синонимдер туралы айтылған басқа да теориялық тұжырымдар жоғарыда аттары
Бір сөздің орнына басқа бір сөзді алып қолдану қандай
Контекстіде, мәтінде мағыналас сөздерді еш қиналмай бірінің орнына бірін
«Мағына тепе-теңдігі дегеніміз – семантикалық экспрессивтілігі жағынан сөздердің тең
Лексикалық синонимдерді анықтаудағы таза семантикалық талдаулар негізінде Ю.А. Апресян
Квазисиноним терминін (квазм латын. guasi-тура, сондай, сол сияқты)
синонимдерді тар мағынасында түсіну, яғни сөздіктерде берілген түсініктемесі бойынша
лексиканың өз ішінде семантиканың дифференциациялануы, яғни сөздің іштей жақын
Мұндай жағдайда синоним сөздерде мағына бірдейлігі азайып, алыстай түседі
Тілімізде синонимдес сөздер, тепе-тең мағыналас сөздер аз болса да
Әдеби тілдің нормалану процесінде диалект, ауызекі сөйлеу тіліне
Ал ауру – сырқат – науқас – дерт –
Ауру, сырқат, науқас синонимдеріне қарағанда дерт, індет, кесел сөздерінің
Мағыналас сөздердің көбеюіне семантикалық процестердегі мағына үйлестігінің келе-келе семантикалық
Сонымен лексикалық мәндес сөздердің бір-бірінің орнына өзара синоним ретінде
- сөздердің лексикалық мағына жақындығы;
- стильдік қолданылуына қарай ұғым немесе түсінік теңдігінің сақталуы;
- мағына жақындығына қарай сөздердің тіркесімділік қасиеті;
- кейде сөздердің лексикалық мағыналары арасындағы дәлдіктің
Сөздер бірінің орнына бірі кез келген уақытта ауысып қолданыла
Лексикалық сенонимдер – номинативтік тұлғалар. Бұлар синонимдік қатарлардағы мәндес
Мағыналас сөздер қатарының ұлғаюына тілдегі экспрессивті лексикалық әсері мол
Фразеологиялық тіркестер де жеке сөздерге синоним ретінде қолданылады. Мысалы,
Жұмыс басты - жұмысы көп – қолы тимеу –
Тыныштық сәті – құлаққа ұрған танадай – шыбынның ұшқаны
Ұйықтамау – таңды көзбен атқызу – таңды таңға ұру
Ал фразеологизмдердің өзара бір-біріне синоним болуын қалай түсінеміз,
Бұл сұрақтар анықтамасы бұрын фразеологизмдердің тұлғалық, мағыналық ерекшіліктеріне қарай,
Фразеологияның теориясында фразеологизмдер тура немесе туынды номинация жасай ма
Сонда семасиологияда атау мағынаның, яғни номинацияның жасалуы сөз болса,
Ұғымды жеткізу үшін тура мағынадағы жеке сөздердің ғана емес,
Мысалы, «арасына от салу, айдап салу, қарсы қою, араға
Лексикалық синонимдерге қарағанда мағыналас фразеологизмдер ойды анық, дәл, әрі
- Осыншама ит өлген жерге сендерді сүйретіп, обалдарыңа қалдым
- Қиыр жайлаудан, ит арқасы қияннан күн-түн қайтып бар
Көркем шығармаларда, сөйлеу тілінде алыс, қашықтық ұғымын қазақ фразеологизмдерінде
Ал мына мысалдарда ұғымның түрлерін мағыналас фразеологизмдермен қалай жеткізілетіндігі
УАҚЫТ ЖЕТПЕУ:
- Жауды жалғыз өзің жеңгендей желікпеші. Өзім де өлейін
- Мұндайда белсенділігімен көзге түсіп қалуға тырысатын активтердің бәрі
ҰЙЫҚТАМАУ:
- Бұл күнде таң аппақ атқанша Абай бір сәтке
- Қарекең ұзақ түнге кірпік ілмей жиі-жиі күрсінумен болды.
ТЫНЫШТЫҚ:
- Хадиша шеттен асып кеткенін енді ұғып, жан-жағына қарады
- Бір гүл селт етпейді, не бір жапырақ сыбдырламайды,
- Екеуі де айыбын жууға, жаза тартуға тиіс… -
АШУЛАНУ:
- Ойбой, бұл қазақ ашуға мінбесін де. Басы бірігіп
( М. Мағауин, Аласапыран, 48 б.).
- Ол ханның да, сұлтанның да талайын көрген, ата-бабасынан
- «Жекпе-жек! Жекеге! Жекеге шық! » дегені найсаптық. Содан,
- Келер аптада Ораз – Мұхамед құдыретті патшалықтың Ақтажы
Ұғымды нақтылауда мағыналас тіркестер мәнерлілік суреттілік арқылы жан-жақты дәлдікпен
- Синоним фразеологизмдердің арасында лингвистикалық байланыс болады. Сөздер немесе
Бұл мысалдарда келтірілген фразеологизмдер бір-біріне синоним емес. Ұғым,
Уақыт ұғымымен шектеулікте тұратын «ит басына іркіт төгілген, ақ
- Баяғы колхоз болып тұрған кезде, ақ түйенің қарны
- Жасыл шөп нәрі мен жарық күн нұрынан жаралған
Сол сияқты «кедей» - жеті атасынан түк көрмеген
Бұдан шығатын қорытынды: ұғым – кең, әрі жалпы. Ал
2. ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ПЕРИССОЛОГИЯ МӘСЕЛЕСІ
2.1 Периссология терминінің анықтамасы
Қазіргі таңда бұл терминдер жөнінде әр жерде әр түрлі
Плеоназм - (грек. Pleonasmos – артық, керексіз) – керексіз,
Кей ретте плеоназм шет сөздердің мән-мағынасын түсінбегендіктен туады. Мысалы:
Плеоназм кей жағдайда мағыналық әрі дыбыстық жағынан ұқсас, біртектес
Плеоназмның тек – тамыры байырғы халық ауыз әдебиетінде жатыр.
Периссология – плеоназм (анг. Pleonasm, нем. Pleonasmos, Abundanz, фр.
Плеоназм (грек. Pleonasmos – артықшылық) – лексикалық не грамматикалық
Плеоназм заттың лингвистикалық қабаттасып қатар қолданылу нәтижесінде бір мағынаны
Плеоназм (грек. Pleonasmos – артықшылық, шамадан тыс), қабаттасып қатар
Қазіргі қазақ тілінде плеоназмдар жүйесінің қалыптасуы тек заңдылықтарына ғана
Р. Сыздықованың «Сөздер сөйлейді» еңбегінде плеоназм туралы былай делінген.
Қазақ тілінің тарихи лексикологиясы мәселелерін сөз еткенде, плеоназм құбылысы
Енді бірқатар плеонастық тіркестердегі екі сөз тек бірін-бірі түсіндіру
Плеонастық қатарлардың ішінде көне түркі мен жаңа түркілік немесе
Қазақ тіліндегі мағыналас екі сөз қатар келіп, алдыңғысы соңғысын
Плеоназм – (греч. Pleonasmos – излишество). Многословие, выражение, содержащее
Плеоназм (от греческого Pleonasmos – излишество) – 1) многословие;
Плеоназм оказывается мнимым, если служит задачам стилистической (гл. обр.
2) Избыточность выражения как постоянное свойство языковой единицы. [22,211
О.С. Ахманова плеоназм туралы былай деген:
Плеоназм (периссология) – 1) Избыточность выражения как постоянное свойство
Плеоназм (от греч. Pleonasmos – излишек), многословие, употребление слов,
Плеоназм (греч. Pleonasmos – излишество) – многословие; такой стилистический
Плеоназм (от греч. Pleonasmos – излишество), употребление слов, излишних
Плеоназм (фр. Pleonasmе, греч. Pleonasmos преизбыток). Оборот речи, в
Плеоназм (от греч. Pleonasmos – излишество), употребление слов, излишних
Плеоназм (от греч. Pleonasmos – излишество), употребление слов, излишних
Многословие может принимать форму плеоназма. Плеоназмом (от греч. плеоназмос
Еще А. Пушкин, считая краткость одним из достоинств произведения,
Плеоназмы обычно возникают вследствие стилистической небрежности автора. Например: Местные
Однако следует отличать такое проявление речевой избыточности от
Небесный свод, горящий славой звездной.
Таинственно глядит из глубины,
И мы плывем пылающей бездной
Со всех сторон
В этом случае плеоназм - стилистический прием художественной
Плеоназм (от греч. Pleonasms – излишество, избыток) – разновидность
2) Пауки ворочаются во тьме - / И ...
3) Железные дороги и поезда. Изношенные и устаревшие железнодорожные
4) О моя горемычная родина, мать моя – униженная!
Припадаю к ранам твоим, к горящему лбу, к запекшимся
5) ... Труба в рукомойнике, его сточная дыра гудела,
6) Эта непередаваемая на человеческом языке легкость, ясность, простота,
7) Я видел и вижу свою задачу как писателя
8) Слезы людские, о слезы людские, / Льетесь вы
В художественной речи плеоназм может быть конструктивно – стилистической
10) Моим стихам, написанным так рано, / Что и
Этот пример, как и большая часть вышеприведенных, демонстрирует тесное
Основными стилистическими функциями плеоназма в художественной речи являются:
а) предельная конкретизация описаний, картин, характеристик;
б) усиление каких либо эмоций и / или оценок,
С аналогичными функциями используется плеоназм в публицистике. Например: 11)
12) Ни трагические события на окраинах СССР, ни столкновения
Как выразительное средство плеоназм широко используется в фольклоре, главным
В разговорной речи функционируют более или менее устойчивые плеонастические
1) Тип отступления от лексической нормы, связанный с синтагматической
Непреднамеренный плеоназм часто возникает не только из-за семантических лакун
2) Вообще многословие (периссология). В этом понимании плеоназм противаречит
2.2 Мағыналық мәннің сақталуына қарай
Мағыналық мәннің сақталуына қарай үш топта
Бірінші топқа айқындаушы-анықтауыш қатынастағы есімдердің лексикалық
«Қалың қамыстың ішіндегі жолбарыстай, ну орманды талай кезген
Екінші топ сыңарлары синонимдер немесе мағынасы
«Бел күрек» - кішкене күрек мағынасындағы плеонастикалық
«Бел» сөзінің «күрек» сөзімен тіркесіп келгендегісіндей, жеке тұрып та
Парсылардан ауысып алынған «сийаһ»түркі тілдерінде өз мағынасын сақтамай,
Үшінші топқа кіретін плеоназмдар – екі сыңардың бірі сөз
Осындай жолмен түркі тілдерінде алғашқы кезде заттың түсін білдіретін
Қазіргі кезде түркі тілдерінің біразында «тәңірі» сөзі діни ұғымдағы
Сөйтіп, плеоназмдардағы екі сыңарлардың мағыналық мәнін сақтау
а) мағыналық жағынан сыңарлары айқын плеоназмдық тіркестер,
б) мағыналық төркіні күңгірттенген сыңары бар плеоназм,
в) сыңарларының бірі мағына өзгерісіне ұшыраған плеоназм [33,90
2.3 Сыңарлары арасындағы мағыналық қатынасына
қарай плеоназмдардың түрі
Сыңарлары арасындағы мағыналық қатынасына қарай есімдерден тұратын лексикалық
1) зат белгісін анықтап, нақтылай түсу (қалы кілем, қырмызы
2) белгілі бір затты өзіне тән тар шеңбердегі тегіне
3) зат белгісін күшейте , жетілдіре түсу
Зат белгісін нақтылай түсудегі мағыналық қатынасты лексикалық плеоназмдар
Көрсетілген сын есімді және зат есімді плеоназмдарда басым сыңардың
Басым сыңары үстеу болып келген плеоназмдық тіркестерде сыңарлар арасындағы
Өте тар шеңбердегі мағыналық қатынасты анықтау, нақтылау, көп жағдайда,
Тіркеске түскен сыңарлар мағынасының ерекшелігі мен сипатына қарағанда, мұның
Сөйтіп, «саптама етік» плеоназмдық тіркестің екі сыңары да өз
Дәл сондай-ақ, мысалда келтірілген, «мық шеге», «тебен ине», «отау
Мұндай тіркестердің қолданылуы қазақ тілінде ертеден қолдау тауып қалыптасқан.
2.4 Плеоназмдардың лексика – семантикалық топтарындағы мағына мәнінің жақындықтарына
Тікелей байқаған деректерді сипаттай жазу шараларын меңгеріп, оларды топтастыруға
Тілдің лексикалық деңгейін сөз еткенде, ғалымдар лексикада белгілі бір
Зерттеліп отырған материалдарды талдау – есімдер негізінде туған плеоназмдар
Лексикалық плеоназмдарды тілдегі жүйе есебінде тіркестегі мағына ажыратарлық басым
2.4.1 Басым сыңары зат есімнен болып келетін есімді
Төмендегі ЛСТ-та көрсетілмек:
Бірінші ЛСТ-жас белгісін анықтай түсетін есімдерден тұратын плеоназмдық
а) «құрдас» - тең құрбы; туған күндері бір құрдастар
б) «кәрілер»: кәрі шал - жасы кеткен; қарт ақсақал
в) «балалар»: кішкентай нәресте /кішкентай сәби –емшектегі бала; сәби
г) «жастар»: жасөспірім бала; бала жігіт; жас бозбала; жасұлан;
Екінші ЛСТ – адамның әлеуметтік жағдайы және
Үшінші ЛСТ-қа туыстық немесе басқадай жақындық қатынастардағы
Төртінші ЛСТ-та жеке адамдарды (жыныс белгісіне қарай)
Бесінші ЛСТ-қа – мағынасы күнделікті өмір, тұрмыспен байланысты
а) «азық-түліктер»: бөлке нан; күлше нан; қалаш нан;
б) «киімдер»: бешмет шапан / шекпен шапан; шәлі орамал;
в) «көлік жабдықтары»: бричка арба; тарантас арба; пәуеске күйме.
г) «дәстүр, әдет-ғұрып»: жиын-той; жәрмеңке базар; көкпар.
д) «құрылыстар, ескерткіштер»: там-үй; лашық үй; отау үй;
е) «тұрмыс-салт дүниелері»: қалы кілем-түкті кілем; шыжым жіп-ширатылған жіп;
Алтыншы ЛСТ-та жер бедерінің белгілерін, географиялық ұғымдарды
Жетінші ЛСТ-ты өсімдікпен – гүлдер, шөптер, ағаштар т.б. байланысты
Сегізінші ЛСТ зоологиялық түрлердің атауларын, басқаша айтқанда
Тоғызыншы ЛСТ – қа адам мүшелерінің белгілі бір бөлігін
Оныншы ЛСТ адамның сезім мүшелері арқылы қабылданатын ауа- райындағы
Он бірінші ЛСТ діни ұғымдар мен ертегілер кейіпкерлерін анықтап
Он екінші ЛСТ – қа көңіл-күй сезімінің әсірелене түсу
Он үшінші ЛСТ-ы адам мінезіндегі негізгі белгіні бөле
Он төртінші ЛСТ–ға заттың негізгі физикалық сипатын сарқа
Он бесінші ЛСТ-ты астрономиялық ұғымдар мен
Он алтыншы ЛСТ қандай да болмасын дерексіз белгілерді жеделдету
Он жетінші ЛСТ-қа анықтау мен нақтылауға қатысы бар,
Сонымен біз жетекші сыңары зат есім негізінде пайда болған
Есімді лексикалық плеоназмдық тіркестерде басым, жетекші сыңары сын есім
Ш.Мұртазаның «Қызыл жебе» романының төртінші кітабы «Қыл көпірден» төмендегі
Алматының көк қақпалы абақты түрмесінде жылға жақын бірге жатқан
Әлгінде ғана көктемнің кәусар жаңбыры жауып өткен екен, сирен
Мамырдың әлде қалай жүрек сыздатқан, көзге көрінбес армандар ағысындай
Оразбақ өзіне тиген асық жілікті тазалап мүжіп болып, асығын
Бағанадан бері шынжырын сылдырлатып, тыным таппай, абалап, жын буып
Нәзірдің қызмет бабында қыңырлығын былайырақ ысырып тастап, Рысқұлов оны
- Жас өрімдей жігіт екенсіңдер, құда қаласа, балаларың көп
- Кәрі құртаң шалдардың сандырақ сөзін естіп, құлақ сасытқанша
- Ал Аркади Приходька болатын болса, халықтың қас жауы.
- Мистер Вой – тен – цов, - деді
Адамдар өзін-өзі атып жатқанда, тіпті нәресте-сәби баланы да сұлатып
Сол алау отты саябырсытпақ болып, Рысқұлов аяз тоңазытқан ауаны
2.4.2 Басым сыңары сын есімді плеоназмдық тіркестер
Мына төмендегі он төрт түрлі ЛСТ-та көрінеді:
Бірінші ЛСТ адамның сыртқы бейнесін анықтайтын лексикалық плеоназмдарды
Екінші ЛСТ-қа адамның дене құрылысының жалпы сипатын анықтап, дәлдей
Үшінші ЛСТ-ты адам бойындағы кем-кетікті анықтай
Төртінші ЛСТ адамға бағалық сипаттауды күшейте,
а) «сырт пішініне қарай» - кескінді сұлу, сымбатты сұлу,
б) «жігеріне қарай» - жігерлі қайрат, майталман жүйрік, еті
в) «білімі мен қабілетіне қарай» - көріпкел сәуегей,
Бесінші ЛСТ адам мінезі мен жүріс-тұрысы үлгісіндегі
Алтыншы ЛСТ-қа адамдар мен хайуандардың жас ерекшеліктерін анықтайтын
Жетінші ЛСТ-қа үй іші жағдайы мен адамдар арасындағы
Сегізінші ЛСТ-ты адам мінезіндегі ерекшеліктер мен байланысты, көңіл-күй
Тоғызыншы ЛСТ–заттар сипатын бағалау мағынасындағы плеоназмдардан тұрады: шұрық
Оныншы ЛСТ-та сезім мүшелері арқылы қабылданатын белгілерді күшейту мағыналарындағы
Он бірінші ЛСТ – түр-түс реңктерін нақтылай
Он екінші ЛСТ зат пен құбылыстардың кіршіксіздігі
Он үшінші ЛСТ-қа бағалау сипатты мағынадағы
Он төртінші ЛСТ сырттай қабылданатын белгілерді күшейту
Зат белгілерінің осы жоғарыдағыдай қабылдануы басым сыңары
Сөйтіп, біз негізінен, адамдарды әр түрлі белгісіне қарай
Басым сыңары қызметін атқаратын сын есімді плеоназмдардың лексикалық
Жоғарыдағы еңбектен төмендегідей мысалдарды келтіруге болады:
Тыныш қана тұйық көше, Ташкент шілдесінің шыжғырған ыстығында сая
Сенер едім, сені періштедей пәк шағыңда білгенімнен бері талай
Емен ағаштан қиюласқан есіктен, арыстан бейнелі мыс тұтқадан бастап,
Қомақты үлкен үстелді жаналай өтіп бері келе жатқан Ленинді
Ынты-шынтысымен адал жүрек, ақ пейілімен риясыз ашық амандасады екен.
Күнәсіз пәк нәрестедей қуанғаны-ай жарықтықтың. (267 б.)
Күйші кейде басын шалқайтып көгілдір көк аспан көк Тәңірінен
Оны жүзінен ішіндегі нәрестенің де пәк дидары қоса нұр
2.4.3 Басым сыңары үстеулерден тұратын плеоназм тіркестер
Басым сыңары үстеулерден тұратын плеоназмдар сан жағынан ең
Үстеулерге, әдетте, зат есімдермен тіркесуден гөрі етістіктермен тіркеске түсу
Бұған байланысты мына мысалды келтіруге болады:
Әуел баста не сұмдық екенін түсінбей, әлде біреу опат
ҚОРЫТЫНДЫ
Қорыта келгенде, бітіру жұмысымыздың бірінші тарауы «Қазақ тіліндегі мағыналас
Ал екінші тармақшасында вариант және мағыналас ұғымдарының ара-жігі ажыратылып
Екінші тарау периссология немесе плеоназм мәселесіне арналған. Плеоназдарды талдау
Зерттеліп отырған материалдарды талдау қазіргі қазақ тіліндегі сөз таптарының
Мағыналық мәнін сақтау дәрежесіне қарай құралған плеоназмдардың анық тіркестілері
Плеоназмдар сыңарларының арасындағы мағыналық қатынасқа байланысты әсірелеу, анықтау,
Плеоназмдарды жүйеге салу – мағыналы басым сыңары қандай сөз
Плеоназмдардың мағыналық ерекшеліктерін зерттеу – тілдегі пленазмдар мәнін тереңірек
Қазіргі қазақ тілінде лексикалық плеоназмдар жүйелі құрылған, басқаша айтқанда,
Алайда плеоназмдарды аралас жатқан басқа құбылыстардан шектейтін басты шарт
Есімді лексикалық плеоназмдар жүйесі қазіргі қазақ тілі лексикасынан, оның
Ал біз өз тарапымыздан басқа да айтылған пікірлер мен
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Салқынбай А., Абақан Е. Лингвистикалық түсіндірме сөздік /
А.Салқынбай, Е. Абақан. – Алматы: Сөздік-Словарь, 1998. – 304
Белбаева М. Қазіргі қазақ тілі лексикологиясы. / М.Белбаева. -
Қазақ тілінің сөздігі. / Жалпы ред. басқарған Т.Жанұзақов.
Даль В. Тольковый словарь живого великого русского языка. /
Словарь русского языка. / под. ред. А.П. Евгеньевой. –
Лингвистический энциклопедический словарь. / Гл. ред. В.Н. Ярцева. –
Әдебиеттану. Терминдер сөздігі. Құрастырушылар: З.Ахметов, Т.Шаңбаев. – Алматы: Ана
Популярный энциклопедический словарь. - Москва: Большая Российская Энцикалапедия. –
Бизақов С. Вариант сөздер сөздігі. / С.Бизақов. - Алматы:
Бизақов С. Сөздің жарыспа тұлғалары. / С.Бизақов. – Алматы:
Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. / І.Кеңесбаев. –
Смағұлова Г. Мағыналас фразеологизмдер сөздігі. / Г.Смағұлова. – Алматы:
Аханов К. Тіл білімінің негіздері. / К.Аханов. – Алматы:
Смағұлова Г. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мәдени аспектілері. / Г.Смағұлова. –
Кенесбаев С., Жанузаков Т. Русско-Казахский словарь лингвистических терминов. –
Салқынбай А., Абақан Е. Лингвистикалық түсіндірме сөздік: - Алматы:
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. - Алматы: Ғылым, 1985. –
Қазақ тілі: Энциклопедия. – Алматы: Қазақстан Республикасы Білім, мәдениет
Сыздықова Р. Сөздер сөйлейді (сөздердің қолданылуы тарихынан), 2-басылуы. –
Синонимдер сөздігі: - Алматы: А. Байтұрсынов атындағы Тіл білімі
Лебедева Л. Русский язык. Энциклопедия. – Москва: Советская энциклопедия,
Розенталь Д.Э., Теленкова М.А. Словарь-справочник лингвистических терминов. – Москва:
Ахманова О. Словарь лингвистических терминов. – Москва: Советская энциклопедия,
Литературный энциклопедический словарь (под. общ. ред. В.М. Кожевникова, П.А.
Кондаков Н.И. логический словарь-справочник. – Москва: Наука, 1975. –
Большой энциклопедический словарь: 2-т. / гл. ред. М.Прохоров. –
Крысин Л. Толковый словарь иноязычных слов. – Москва: Русский
Популярный энциклопедический словарь. – Москва: Большая Российская энциклопедия, 2001.
Новый энциклопедический словарь. – Москва: Большая Российская энциклопедия, 2000.
Голуб И.Б., Розенталь Д.Э. Книга о хорошей речи. –
Культура русской речи: Энциклопедический словарь-справочник. / под. Ред. Л.Ю.
Қазақ тілі тарихи лексикологиясының мәселелері. – Алматы: Ғылым, 1988.
Ахметжанова Ф.Р. Определительные фразеосочетания казахского языка: Монография / Ф.Р.
Әбілқаев А., Оралбаева Н.Ғ Қазақ тілі. / А.Әбілқаев, Н.Ғ.
Болғанбаев Ә. Қазақ тілі лексикологиясы. / Ә.Болғанбаев. – Алматы:
Болғанбайұлы Ә., Қалиұлы Ғ. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен
Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. / Ә. Қайдар.
Хасенов Ә. Тіл білімі. / Ә.Хасенов. – Алматы: Санат,
5