ЖОСПАР
КІРІСПЕ
С. Бақбергеновтың өмірі мен шығармашылығы
НЕПЗГІ БӨЛІМ
С. Бакбергенов шығармашылығындағы ауыз әдебиеті үлгілері
Ітарау. Жазушы шығармашылығындағы аңыз-әңгімелер мен ертегілердің көрінісі
а) аңыз әңгімелер
ә) ертегілер
II тарау
С. Бақбергенов шығармашылығында тұрмыс-салт жырларының алатын орны
III тарау
С. Бақбергенов шығармашылығындағы мақал-мәтелдер мен шешендік
сөз үлгілері
а) мақал-мәтелдер
ә) шешендік сөздер
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Kipicne
Қазіргі әдебиетімізде тарихи тақырыпты шығармалардың шеңбері кеңейіп келе жатқаны,
Бүл туралы ғалым Рахманқүл Бердібай өзінің «Тарихи роман» атты
Көркем шығармада ауыз өдебиеті үлгілерін пайдалану үрдісі сонау XIX
романдары, С. Сматаевтың
Көркем өдебиетте ауыз өдебиеті үлгілерін пайдалану үрдісі қазақ жазушыларында
Жазушының шығармаларында ауыз өдебиеті үлгілері көптеп кездеседі. Бірақ та
Жүмыстың зерттеу объектісі: С. Бақбергенов шығармашылығын-дағы ауыз әдейиеті үліілершің
Жұмыстың макраты: Жазушының
Диплом жұмысын жазуда мынадай ғылыми зерттеу әдістері пайдаланылды: зерттеу,
Жұмыстың жариялануы мен
Диплом жұмысының құрылысы: Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытынды
I. Бақфергеновтің өмірі мен шығармашылығы
Сәуірбек Бақбергенов 1920 жылы 15 сәуірде Шымкент облысы (қазіргі
Жазушының шығармашылығы туралы алғаш ғылыми-зерттеу мақала жазған сыншылардың бірі
Автордың айтуынша, бүл шығарманың жазылуына Кеңес Одағының Батыры атағын
Повесть жазылған түста С. Бақбергенов журналистік сапарға көп шыққандығы
Сэуірбек Бақбергеновтің тақырып-танымы да кең. Үлы Отан соғысы турасында
Жазушының алғашқы дүниелерінің бірі - «Дина» повесі. Повесть алғаш
Дина заманымыздың айтулы күйшілерінің бірі еді. Оның тартыс, қағыстарында
Міне, сол айтулы күйші жайында Сөуірбек Бақбергенов жазған повестің
«Дина» повесінде өнер сүйген жанның қажыр-қайраты, асау мінез, дүлей
«Қайран шешем» романының осылай аталуы да орынды деп білеміз.
Романның экспозициясы Дина сынды өнер иесінің дүниеге келуі мен
Шын реалист жазушы адам тағдырын тарихи оқиғамен, ортамен келісімі
Адамның көңіл күйін творчество адамының ішкі толғаныс толқынын жазушы
Сыншы, жазушы Собит Досанов: «Сөуірбек Бақбергеновтің «Қайран шешем» атты
Сонымен, Соуірбек Бақбергенов «Талғат» повесін жазып, Үлы Отан соғысы
Өз шығармашылығы туралы С. Бақбергенов былай дейді:
- Шоқан Уалиханов жайындағы үш повесімді де осы топқа
Менің осілі, өнерден соң сүйіп жазатын тақырыбымның бірі —
Спорт демекші, спорт жайывда біздің қазақ жазушылары көп жазған
Шолағын, К. Әбдіқадыровтың «Қажымұхан», Ә. Әбішевтің «Найзағай», С. Бердіқұловтың
Міне, осы тақырыпқа Соуірбек Бақбергенов те қалам тартты. 1979
1980 жылы «Жазушы» баспасы Сөуірбек Бақбергеновтің қос томдығын басып
Бүл екі томға жазушының бар жазғаны енген жоқ әрине.
«Қарға тамған қан» романының жалғасы - «Алтын күрек» алғашқы
Екінші томға «Адам және көлеңке», «Кентау» романдары енгізілген. Бұл
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
С. Бақбергенов шығармашылығындағы ауыз әдебиеті үлгілері
I тарау. Жазушы шығармашылығындағы аңыз-әңгімелер мен ертегілердің көрінісі
а) аңыз әңгімелер
«Фольклор сарындары жазба өдебиетті үздіксіз байытып отыратын нөрлі көздің
Қазақ әдебиетінде фольклор үлгілерін пайдалану дәстүрі сонау Абай шығармашылығынан
Жазушының қай шығармасын алсақ та, ауыз өдебиеті үлгілеріне түнып
Ауыз әдебиетіндегі әңгіменің бір саласы — аңыз. Аңыз белгілі
Аңыз негізінде оңгіме, кейде өлең, жыр түрінде болуы да
Жазушының 60 жылдық мерейтойына арнап шығарылған екі томдық шығармалар
Аңыздың жалпы мазмүны төмендегідей.
"...Бір кезде, осы жарық дүниеде "Қүдайдан"
екен дейді. Құдай олай жүріпті, былай жүріпті. Ақырында іші
Жер қүдайдың алдында шыр айналып, безек қағып ойыншық боп
Жүмыр жердің үстінде көз тоқтатар дәнеңе жоқ. "Қүдай" сол
Әйел кім жаратқанын, кімге бола, неге жаратқанын білмей, аң-таң,
Әйел қүдайды есінегенде шыққан дыбысынан біліп қойыпты.
—Әй, сен кімсің?—деді өйел.
—Қүдаймын.
—Мені жаратқан сен бе?
—Мен.
—He үшін жараттың?
—Өзімнің қызығым үшін жараттым.
—Сен қүдай болсаң, мені өз қызығың үшін жаратсаң, сен
Қүдай жасырына алмаған, әйелдің көзіне бір түскенсін, ойел оны
Сонымен не керек, өйелдің өтініші бойынша дүниедегі тоқсан тоғыз
Қүдай әйелдің тоқсан тоғыз тілегін беріп жүзінші тілегін сүраған
—Сен не деген қанағатың жоқ, беймаза, тілегі, сүрағы көп
—Ең соңғы тілегім!—деп әйел де бой бермепті.15 —Ал енді
—Сұрап отырған жүзінші тілегімнен кдндай мақұлық боларын өзің біл:
Сонда құдай дүниедегі жүзінші пенде етіп жігітті жасаған екен.
Жазушы бүл аңызды "лейтенант Досовтың қойын доптерінен" деп береді.
Осы жерде ескере кететін бір жайт—қүдайдың адамды жаратуы жайындағы
Сондай-ақ, осы романда С.Сейфуллин сүлулығына сүйсініп, табиғатына таң қалып
С.Сейфуллиннің "Көкшетау" поэмасындағы аңыздар мен С.Бақбергенов келтіретін аңыздың арасы
Романда Көкшенің Имантау жері туралы аңыз-поэма да кездсседі. Соғыста
"—Шабуыл жасайтын мына тауларымыз Пушкин тауы деп аталады екен!
Рамазан сүкгана қарап түрды да, әлден уақытта жай ғана:
Жолаушы қазақ шаршап кеп дөңге шықты,
Бір мезет қиял-қанатымен үшып;
Көп қарады ол жан-жағына
Күннен көзін сығарайта кысып.
Алдында кілем түгіндей болып,
Көгілдір бір бел жатты.
Белінен қысып сол тауды
Айдынды, шалқар көл жатты.
Кезінде талай ел кезіп,
Нелер сүлу жер кезіп,
Бөрі қазақ атанған арыс еді бүл да бір.
Ол атынан түсті, қаңтара салды қүланы,
Ақырын ойлы басыпаяғын,
Өзі бесіндік намазына қүлады.
Шаждаға қойып басын,
Түмсығымен иіскеп әлгі таудың тасын,
Мінәжат, тәуба айтты қүдайға,
Мүндайда ол кінәлі болмаса
Бостан-бос алладан иман сүрай ма?
Қонжия кеп, шөкелеп отырды да,
Оң мен солын тағы бір шолды.17 Ішінен күбірлей берді,
—Қандай сүлу жер еді,—деп,—онды,
—Намазым көптен қаза еді,
Кезінде көп кесапат істегенмін,
Оның бәрі кешірілмес жаза еді.
Ықыласым түсті, ниетім ауды,
Мына жер неткен таза еді!!!
Аса етемін ақ қайынды жонып ап,
Қоныс етем жайлауыңа қонып ап!
—Төсек еттім жеріңді,
Каусар еттім көліңді,
Мекен еттім шөліңді,
—Осы таудай асқар етіп ар берші,
Осы күндей таза етіп жар берші.
Мына таудай маңғаз етіп жүрт бер,
Мына көлдей шалқар етіп мүрат бер,
Мына көлдей терең етіп дәулет бер!
Мына таудай өсем етіп сәулет бер!
Әрбір сөзін қүран аятындай қайталап,
Әлгі қазақ қүбылаға қарап отыра берді,
Жайнамаз етіп, көкпеңбек жайсаң жерді.
Тарамыс қолымен шоқшиған сақалын сипап,
Намазын доғарар жеріне де келді,
Алақанын жайып аспанға, соңғы тілегін айтты:
—Осы таудай биік етіп үждан бер,
Осы көлдей түнық етіп иман бер,
Бүл жердің үрпақтары—
Әлгі қара шалдан бата алған дейді,
Содан бері қарай мына жер—
Имантау аталған дейді" /5, 184-185/.
Екі томдықтың 2-томына енген "Адам және көлеңке" романында "Хантағы"
әкесі Қамбарбек айта беретін әңгімені есіне бірінші алған осы
Жазушының бүл аңызды пайдаланудағы негізгі мақсаты—тарихи материалды зерттеу, өткен
С.Бақбергеновтің аңыздарға толы шығармаларының бірі—"Менің Кдзақстаным" атты айдармен 1984
"Қазығүрттың басында кеме қалған..."—өзара сюжеттік байланыс аркылы шебер киюластырылған
желісіне нүқсан келтірмей, бір демде оқылатындай етіп жазуын атауға
"Шым қала мен моңгілік алау" деп аталатын бірінші өңгіме
Автор ағайынды жас жеткіншектерге Оңтүстік Қазакстан облысындағы тарріхи орындар
"Күн сәулесінің нүрлы тамшылары" аталатын төртінші әңгімедегі "Бетпак дала"
Соның ішінде ерекше көңіл аударуға түрарлығы—Әл Фараби туралы аңыз
Ел арасы, халық ортасы талантқа бай. Талант батырда, шеберде,
Тағы бірі—Аяз би. Әділ билігімен аты шыккан адам. Қобызшы
Әзіз Қаратауда, Жылыбүлақ деген, бірақ жылы емес, мүздай бүлақтың
Асан қайғыны, Аяз биді, Қорқытты, Жиреншені, Бабай түкті шашты
Валерий Брюсов "қазақтың Пушкині" атаған Мағжан Жүмабаевтың көне Түран
Қазығүрт қасиетті тау болмаса, Топанда Нүх кемесі тоқтар қалай?—
Иә, Нүх пайғамбар туралы аңыздар әлемге ең көп тараған
С.Бақбергеновтің аталған әңгімелер жинағында "Қазығүрттыың басында кеме қалған" атты
"Бүдан біраз жыл бүрын Армения жазушысы Леонид Караханович Гурунецпен
—Леонид Караханович, сендерше Ной, бізше Нүх пайғамбардың неше кемесі
—Әрине, біреу-ақ.21 —Біреу болса, ол Арараттың басына тоқтаса, біздің
қандай кеме?
—Оны білмедім. Сенің Қазығүртың немесе, тау ма?
—Тау болғанда, сенің Араратыңнан әлдеқайда биік тау. Нұх кемесі
Жазушы досым Нойдың кемесі Араратқа тоқтапты дегеннен басқа оған
"Кәдімгі Шардара" атты бесінші өңгімеде жазушы Ақкент қаласы туралы:
Тарихта парсы патшасы Кир мен сақтар патшайымы Түмардың арасындағы
та жетіп жаткан сияқты /8, 63/.
Ал жоғарыда келтірілген аңызда айтылғандай, Шардараның астында қала бар
Біз жоғарыда "Адам және көлеңке" романында Хантағы туралы аңыздың
Оңтүстік Қазақстан өлкесінің Жетісай қаласы түрған жер ертеде асық
Осы даланы халық "Мырзашөл" деп те, "Бетпақ дала" деп
"Күн сәулесінің нүрлы тамшылары" атты төртінші әңгімеде жазушы С.Бақбергенов
"—Мына дала қыста ызғырық желден, жазда аңызақ керімсалдан талай-талай
тоқтай қалып, әрі сусап, өрі ашыққан керуеншілер қарбызға бас
Жазушының біз қарастырып отырған оңгімелер жинағының "Сәулетті сағана" атты
Сондай-ақ, С.Бақбергенов Ақсақ Темірдің бүл сағананы екінші Мекке етпек
ғұмыр кешкен он үш өйелдің сан қилы тағдырлары туралы
"Екі тәулік әткенде, жоғалған қыздың ізін кескендердің көбі-ақ ауылға
Міне, жүмбақ! Мүның шешуін тапқан керуендегі жігіттер болды. Бүлар
Далбай мүны естіген бойда, баласы Одабай бастаған үш жігітті
Кескентерек Одабай екі жігіт ертіп, тауға шандатып шаба женелді.
дірілдеп, жанталаса тауға, Ақсүмбіге өрмеледі. Биікке шыкхан бойда: "Көкайдай,
...Қарындасының кіммен қашқанын енді білгендей, шауып келе жатқан адамды
...Көкайдай Ақсүмбе тауының басында, басы жоқ қыздың денесін күзетіп
Бүл кезде ол Арқадан келген бейтаныс керуеншілермен кездесіп, елдің
...Көкайдайдың жай жүргенде есінен кетпес, үйықтаса түсінен кетпес сүмдықтай
болып, Ақбикеш басына сағана тұрғызды. Биікке түрғызған заңғар да
Бірін-бірі шын сүйіп, қосыла алмаған қос ғашықтарға арналған сағана-кесенелер,
Жазушы 1980 жылы Қаратаудың Біресек асуына іссапармен барған кезінде
"Апам асықпай, баптап, жай сөйлейді. Сөзі жүйелі. Біздің ерінбей
—Қызғалдақ—ырыстың, берекенің нышаны. Осылай карай келе жатқанда көрдім, мынау
Апам айтқыш-ақ. Бірақ балықты ет деп білмеген дала мен
—Бүл қызғалдақтар балыктың көзі емес. Сіз аздап шатастырып алдыңыз.
қарыс сүйем терендіктен шығады.
—Сені де тындап көрелік. Ал айтшы. Кдсиеті не? Соны
Мен оның өзі айтқан сазға салып:
—Ерте-ерте, ертеде, ешкі жүні бөртеде, қырғауыл жүні қызылда, қүйрық
Үкіжан апам аң-таң қалды.
—Балык, та балық, балық қой. Ал мына сөздің жаны,
—Әрбір тамшы қан тамған жерден бір-бір қызғалдақ шығады. Мүның
Қазақ халқының ауыз өдебиетінде Қүрманғазы мен аксақ киік жайлы
"Нарын қүмның жазғы түнінде Қүрманғазы өзі аткан киіктің бауырына
—Кшкті атқан кдсындағы жігіт емес, Қүрманғазының өзі екен. Ататыр
Көзден аққан жасы сақалынан сорғалап, құм үстіне үйіріле, дөңгелене
Екеуі мұңдасып кетіпті. Құрманғазы киіктің жаудыраған көзіне қар не
Киік екеуі тілге келіпті, мұндасыпты, сырласыпты, екеуі күм үстінде,
Бүл—күйдің қалай туғаны, дүниеге қалай келгендігі туралы
"Қүрманғазы осы киіктің өлігі үстінде екі ант беріпті дейді.
Екіншіден, бүдан былай киік етін жемеуге ант беріпті" /10,
Аңызға келіп ант қосылады. Қүрманғазыдай атақты өнер иесінің жасаған
Музыка тарихын зерттеуші, аса ірі филолог-ғалым Ахмет Жүбанов өз
"1850 жылдардың басында Қүрманғазы Жем өзенінің бойықд Төремүрат, Нарынбай,
...Бір күні батырлар
күресте кімге оқ дарымайды? Біздің тұсымызда жаралы жан жалғыз
Көріп отырғанымыздай, С.Бақбергенов баяндаған аңыз бен А.Жүбановтың келтіретін тарихи
Қалай десек те, "Ақсақ киік" күйінде жаралының қайғысына көздің
Ақсақ киік туралы аңызға қүрылған сюжетті шығарманы С.Сейфуллиннің шығармашылығынан
Жалпы, қорыта айтқанда, халық аңыз әңгімелері С.Бақбергенов шығармашылығының өзекті
а) жер-су аттарына байланысты аңыздар ("Қарға тамған қан" романындағы
ә) діни аңыздар ("Қарға тамған қан" романындағы қүдайдың ер
в) күй аңызы («Қайран шешемдегі»
г) өсімдіктер туралыаңыздар
ә) ертегілер
С. Бақбергенов шығармашылығында аңыз әңгімелер мен қатар ертегілі алатын
Ертегі — ауыз әдебиетінің ықылым заманынан келе жатқан көне
1980 жылы жазушының 60 жылдық мерейтойына байланысты ( шығармалар
Жазушы ертегіні өзі емес, кейіпкерлері арқылы баяндайды. Анығі айтсақ,
«- ...Міне, енді жарасты. Бірақ, өзі қалай-қалай, шашыңыз қара,
- Елемес-әй, екі күнде екі офицерді қалай
- Шыны солай екен-ау, жолдас политрук.
- Әрине, шын. Баяғыда
- Мен де сол хан сияқты болыппын-ау! Ал
—Сен сөзуарсың. Енді жетпеді ме?
—Қазақ екен.
—Екіншіден сұрапты: "Сенде сақал да, мұрт та жоқ, өзің
—Тапқыр екен.
—Сенің ағаң Оспан, менің қүрдасым сары, сен қарасың. Екеуің
—Солай ғой. Бірақ, олар бізден гөрі басқалау. Соңғысы ше,
—Соңғы деймісің, соңғысы сен сияқты үйленбеген, әйелдің ащы-тәттісін татпағандарға
Осы кысқа ғана ертегіні жазушы өз шығармасында шебер пайдаланады.
С.Бақбергенов "Қазығүрттың басында кеме қалған..." әңгімелер жинағында да ертегінің
"Ерте-ерте ертеде, ешкі бөртеде, қырғауыл жүні қызылда, қүйрық жүні
—Әй, мүз, мүз, сен неден күшті болдың?
—Жоқ, мен күшті емеспін. Мен күшті болсам күннің көзі
—Әй, күннің көзі, күннің көзі, сен неден күшті болдың?—Мен
—Әй, бұлт, бұлт, сен неден күшті болдың?
—Мен күшті болсам, жерге жауын-шашын боп жауар ма едім?
—Әй, жер, жер, сен неден күшті болдың?
—Мен күшті болсам, адамдардың ыркына көнер ме едім.
—Әй, адамдар, адамдар, сендер неден күшті болдыңдар?
Адам кырғауылға тіл қатпапты. Үндемегеніне қарағанда дүниеде адамі кұдіретті
Ертегіде адамның "күштілігі"
Жазушының бүл кітабына енген әңгімелер автор мен ағайынды »
Аталған өңгімеде балаларға арналған ауыз әдебиетінің көрнекті кейіпке Тазша
С.Бақбергеновтің шығармасындағы тазша да осындай.
"—Әңгімелеріңіз қызық,—деді Нүрмағамбет.
—Тағы айтыңызшы,—деді Жанмағамбет.
—Әңгіме осымен бітті,— дедім.
—Жоқ, адамдар жайында... тағы да.
—Тазша баланы айтайын ба?— дедім күліп.33 —Соны
көптен танысына, немесе өзінің атасына наз еткендей жымия күліп,
—Бүл бала біздің Шолақ қалада болған. Естуімше олі бар
"—Ол өзі кімнің баласы?—деді Нүрмағамбет.
—Әкесінің кім екенін білмеймін. Біреулер айтады бүл өзі Қожа
—Кімнің баласы болса да... бәрібір. Айта беріңізші.
...Тазша бала тапқыр. Ойда жоқты тауып айтады. Ол қу.
Бір күні Шолақ қалаға басқа жақтан бір мырза-сымақ келіпті.
—Базарға жүгіртіп жіберетін қолбала, елгезек біреу бар ма?—деп айқай
—Мен барамын...—депті.
—Сен болсаң, мына он тиынды ал да, базардағы асханадан
—Қойдың піскен басы он тиын емес, жиырма тиын түрады,—десе,
—Тазша неме, мені сен де алдамақсың ба? Бар, әкел.
—Осы дүниеде тегін нәрсе жоқ.
—Маған тегін де береді. Қонақ мырза жіберді де...
Балаға сенбегенімен түрмай, оның артына теуіп қапты.
Бала асханаға келеді. Қонақ мырза жіберді деген екен, оның
беріпті. Қонақ алдына қойған қой басын олай-былай аудара карап,
—Әй, таз бала, мүның көзі қайда?
—Ашуланбаңыз, таз деп қорламаңыз, бұл өзі ту баста соқыр
—Әй, көзі ғана емес, тілі де жоқ қой.
—Басында мылқау, тілсіз боп туса мен айыптымын ба?
—Ал, құлағы қайда?
—Тілсіздің құлағы да болмайды. Керең боп туған.
—Ал миы қайда?
—Соны да білмейсіз бе? Here миы жоғын айтайын ба?
—Айтсаңшы, таз неме-ау?
—Өзін милы, басқаларды мисыз санайтындардың бөрінде ми болмайды.
Тазша баланың сөзі әлі жете қоймаған мырза:
—Мұндай бастың маған қажеті жоқ,—депті.
—Мұндай бастың қажетсіз екенін енді білдіңіз бе?
—He деп тұрсың, өй?
—Сіздің мұндай бастың қажетсіз екенін білгеніңізге қуанып түрмын.
—Қайта барып, ең болмаса миы бар бас әкел, оңбаған.
Тазша бала күліп жіберіпті.
—Here күлесің?
—Жай әшейін, кейбіреулер өзінде жоққа сонша ынтық, ділгор келеді,
Тазша бала туралы ертегі қазақ халқы арасында кең тараған.
С.Бақбергенов өз шығармашылығында аңыздармен қоса ертегілерді де орнымен қолдана
II тарау. С.Бақбергенов шығармашылығында тұрмыс-салт жырларының алатын орны
С.Бақбергенов өз шығармаларында ауыз одебиеті үлгілерін мол пайдаланғаны туралы
Қазақтың қыз үзату және келін түсіру дәстүрі толып жатқан
Қызды үзату тойының соңында сыңсудан кейін қоштасу жыры айтылған.
"Бәйгеден жүйрік келер қүлақасқа,
Күміс жүген басында, бауы басқа,
Ойын-тойдың көркі едің, қайран бикеш,
Сырымды кімге айтушы ем сенен басқа!
Қош, бикеш, қош аман бол, көз көргенше,
Кім бар, кім жоқ, айналып қаз келгенше!" /10, 80/
Ауыз әдебиетінде қоштасудың бүдан да басқа түрлері кездеседі. Мысалы,
Бақалы, балдырғанды көл, аман бол!
Кірім жуып, кіндігім кескен жерім,
Ойнап-күліп, ер жеткен жер, аман бол!"— деп басталатын жырын
С.Бақбергеновтің шығармашылығында да қоштасудың бұл түрі ерекше сипат алады.
"Қош боп түр, туған ауыл, анам менің!
Тастамай ала кеттім іштің шерін.
Әр кезде тілектес бол, хабарлас бол,
Алтының отқа түссе алмас па едің?!" /10, 177/
Бүл— жазушының "Қайран шешем" романындағы Балғанның Қүспанға үзатылып бара
Түрмыс-салт жырларының бір түрі—жоқтау. Данышпан ақын Абайдың: "Өлеңмен жер
Жоқтау жыры—қазақ ауыз әдебиетінің көне түрі. Онда адамның азалы
Бүл жырдың бір үлгісі—С.Бақбергеновтің "Бөрте—Шыңғысханның жүбайы" атты повестер мен
"Ақкент, Сырдың аспаны,
Естен, сірә, кетер ме,
Жүлдыздар түрды жаудырап.
Сырдың қан боп аққаны.
Түла бойы түңғышым
Күнде соғыс, алысқан,
Жалғызым кетті қансырап!
"Ажал келді қиядан, Сұңқарым ұшты ұядан. He іздеп келдім
Қарлы болдым, кан жұттым,
Қаңғып қалдым елімде.
Далбасалап кеп тұрмын,
Соның өскен жеріне.
Қозы Көрпеш—Баяндай
Жатқым кеп еді көріне.
"Бар!"—деген өзі ант алып—
Менің туған жеріме.
Айтқанын екі ете алмай,
Келдім, міне, зарланып,
Соның елі, жеріне.
Қыршын кетті боздағым
Ерте сынды шөлмегі.
Ала келдім, мінеки,
Жазған, сызған өрнегі!
Зарлағанмен болмады-ау,
Жылаудан не өнбегі?
"Сәлем, сөлем,"—деді ол,
Әке, шеше, ағайын,
Алыс жатқан өрдегі.
Көп сөлем айтып, өтті ол,
Ақсақалдарға төрдегі" /13, 276-277'/.
Қазақ халқында жоқтау айтылған кезде өлген адамды жоқтаушыға басу
"Уа, Шыңғыс, Зейнеп ханым, көтер басты,
Қай қазақ ой ойлаған сенен асты.
Баласы жеті момын келіп түрмыз,
Күңірентіп босағаңа төгіп жастьь
Түлпар ба ма түяғы майырылмаған,
Сүңқар бар ма қияғы қайырылмаған.
Қашан да тағдыр—ажал жеткен күні,38 Кімдерден кімдер жылап айырылмаған.
Тарихтан талай адам көрген едік. Қызықты нелер доурен сүрген
Сондай-ақ, жазушының "Нүрғаным" атты оңгімесінде Абайдың өкесі Қүнанбайдың азалы
"Бүл Бердіқожаның азалы екенін естіп, көңіл айтуға, жай білуге
Қүнанбай еді. Бүлар үйге енді. Бердіқожа болған істі түгел
Еңсеңді көтер бауырым, Сынған ағаш көктемес. Болғанға босау Сеп
III тарау
С.Бақбергенов шығармашылығындағы мақал-мәтелдер мен шешендік сөз үлгілері
а) мақал-мәтелдер
Жазушының қай шығармасын алсақ та, ауыз әдебиеті үлгілеріне түнып
Біз жазушы шығармаларындағы түрлі тақырыптағы макал-мәтелдерді теріп шығып, оларды
"Қазығүрттың басында кеме қалған..." әңгімелер жинағы бойынша:
"Аяз би әліңді біл, күмырсқа жолынды біл" (19-бет), "Мыңның
"Қарға тамған қан" романы бойынша:
"Қоянды қамыс өлтіреді, жігітті намыс өлтіреді" (14-бет), "Білегі күшті
"Адам және көлеңке" романы бойынша:
"Қыс киерін жаз киген жарлы қайдан байысын" (10-бет), "Ертеңін
бет), "Кебін киген келмес, кебенек киген келеді" (269-бет);
"Қайран шешем" романы бойынша:
"Қатты айтсам, қарындастың көңілі қалады, ақырын айтсам, ақым кетіп
"Ақ боз атты ару" романы бойынша:
"Жақсылыққа жақсылық—адамның ісі, жаксылыққа жамандық— наданның ісі" (41-бет), "Жалғыз
«"Бөрте—Шыңғыс ханның жұбайы" повестер жинағы бойынша: "Жылы-жылы сөйлесең, жылан
ә) шешендік сөздер
Қазақ ауыз әдебиетінің бір саласы—шешендік сөздер. Шешендік сөздер, ақындық
42 Жазушы шеберлігін, жалпы тіл мөдениетін көтеруде макдл-мәтелдермен
бірге шешендік сөздерді мүқияттап жинап, зерттеп, сүрыптап жариялаудың әдеби
С.Бақбергеновтің шығармашылығында ауыз әдебиетінің баска жанрлары секілді шешендік сөздердің
"Шешендік толғау халықтың табиғат күбылыстары мен әлеуметтік өзгерістерге өзіндік
Асан Қайғы бабамыз киелі оңтүстік жерін де аралап, баға
"Желмаясымен желе жүріп, еліне жайлы қоныс жақсы жайлау іздеген
Сулы Келес, Қүр Келес,
Майлы қүйқа көк белес,
Көргенде көзге жас келді,
Көңілге салдың көп елес.
Бал татыған суың-ай,
Қалың қамыс нуың-ай.
Көзімді қадап көп түрдым,
Көңілдің жықтың туын-ай!
Жел маяға бөктеріп
Ала кетсем деп едім.
Сырға күйған сағана
Соға кетсем деп едім.43 Бөктеріме сыймадың,
Сонда да сені қимадым. "Қапа, дүние, қайран,"—деп, Маямды санға
Сондай-ақ, бүл жазушының осы әңгімелер жинағымен аттас " Қазығүрттың
Біз сол үзақ аңыз-әңгімедегі ақыл-ой иелерінін шешендік сөздерінің ара-жігін
"Жігіт тау басынан еңіске бет алды. Жан-жағына алақтамай, басын
—Сен алыс сапарға жол шегеді дегенді естіп, әдейі шығарып
Қапсаған денелі Крркыт бала жігітті қапсыра қүшып көп түрды.
жақсы сапар тілемек. Мынау түрған ел ағасы, қазылығы мен
...Ал мынау атақты Жиренше шешен екенін өзің білесің.
Қорқыт жас жігітке қырық күн шілде түсер алдында жарғақ
—Ол қайсы тау, қайсы өзен, Жиренше аға?—деп күйме доңғалағына
—Сен, Әбу Насыр, саспа,—деді Жиренше,—акылдың бір белгісі сабыр. Екіншісі—абыржи
Бүл—шешендік арнаудың бір түрі—шешендік батаның көрнекті үлгісі. Шығармада бүдан
"Шешендік толғаудың бір тармағы—шешендік жауап. Басқа халықтар сияқты қазақ
барлау талабы" /14, 30/.
С.Бақбергенов шығармашылығындағы шешендік сүрақ-жауаптың үлгісі Аяз би мен Асан
"...Аяз би өз сөзінің күшін, өсерн терең ұғатын. Көптің
—Әй, Асан,— деді Аяз би салмақты, орі аса таяқ
—Жоқ,—деді Асан.
—Қолыңмен үстағаның бар ма?
-Жок.
—Бетпе-бет кеп, қол үстасып сәлемдеспегенің белгілі енді. Ал ең
—Жоқ,—деді Асан.
—Көзіңмен көрмесең, қолыңмен үстамасаң, жан қалтаңа салмасаң, оның не
—He болғанын өзің айт, Аяз би!—деді Асан.
—Мен айтсам, бақыт деген ең алдымен үлкенді-кішілі пенденің алдына
Сондай-ақ Аяз би мен Асан қайғының диалогының ізін баса
"Осы кезде Жиренше қолын асығыс көтерді де, жылдам сөйлеп
— Қорқыт күйімен, Асан ақ маясы, ақ арманымен, Аяз
—Сүраңыз, тындап түрмын,—деді Әбу Насыр ойлы кескінмен.
—Жігіт мүддесі не болар?46 —Пырақ.
—Көлдің көркі не дейсің?
—Құрақ.
—Үйдің сәні не?
—Шырак.
—Белдің сәні не?
—Қияқ.
Әбу Насырдың ұйқастыра берген жауабына Жиренше өзі де еліктеп
—Крй бастайтын кім, той бастайтын кім?—деді.
—Қой бастайтын—лақ, той бастайтын—қуақ.
—Сүрінбесең есінде ештеңе қалмайды,—деді Жиренше.
—Әдейі-ақ сүрінген болайын.
—Жоқ, жаным, әдейі сүрінбе. Одан да айтшы, сөз анасы
—Ертедегі аталарымыз үлкен өзенді, дарияны ене су деп атаған.
—Міне, тізе бүккен жерің, балам. Енді есінде жүрем,—деді Жиренше,—
Осы шешендік жауаптың ізін ала Жиреншенің Әл-Фарабиге берген ақылы
"Бірақ Жиренше бір қызып алғасын өзін-өзі бірден тоқтата алмай,
—Мен Аяз бидей ойланып, сөздің салмаған ауырлатып, қорғасындай салмақты
белгісі—әрі сері, әрі қүл. Кезі келсе құл бол, түл
Әңгімеде аталған ауыз әдебиеті үлгілері бірінен соң бірі шебер
Сонымен бірге, шешендік сөздің түрлері—шешендік толғау, шешендік нақыл, шешендік
Өткен заман оқиғалары мен адамдар тағдырын жаңғырта көрсетудің өзіндік
С.Бақбергенов жоғарыда аталған аңызында тарихи аңыздар мен тарихи кейіпкерлердің
ҚОРЫТЫНДЫ
«Фольклор сарындары жазба әдебиетті үздіксіз байытып отыратын нөрлі көздің
Қазақ әдебиетінде фольклор үлгілерін пайдалану дәстүрі сонау Абай шығармашылығынан
С. Бақбергенов өз шығармаларының қайнар кезі — халық ауыз
Жазушы ауыз өдебиеті материалдарын пайдалана отырып, шығармаларының көп түстарында
С. Бақбергенов шығармашылығында ауыз әдебиеті үлгілері молынан пайдаланылған. Соның
Бүл аталған жанрлардың барлығы да қазіргі мәдениетімізді жетілдіре, көркейте
Жазушының ауыз өдебиеті материалдарын молынан пайдаланудағы негізгі мақсаты —
Бұл тұрғыдан алғанда, С. Бақбергенов шығармашылығы халқымыздың көне мұрасы
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. Бердібаев Р. Тарихи роман. -Алматы:
2. Тоқбергенов Т. Қос қағыс. Мақалалар
3. Досанов С. Соны іздер. —Алматы:
4. Әдебиеттану терминдер
5. Бақбергенов Г. Қарға тамған қан.
6. Бақбергенов С. Адам жөне көлеңке.
7. Бақбергенов С. Қазығұрттың басында кеме
8. Тұрсынқұлов Қ. Қазығұрт: аңыз бен
9. Бакбергенов С. Бөрте - Шыңғысханның
10. Бақбергенов С. Қайран шешем. —Алматы: Жазушы, 1963.
11. Жұбанов А. Ғасырлар пернесі. —Алматы: Жазушы, 1975.
12. Ысмаилов Е. Ақын және революция (С. Сейфуллиннің
13. Бақбергенов С. Ақ боз атты ару. —Алматы:
14. Адамбаев Б. Шешендік сөздер. —Алматы: Отау, 1992.
15. Мұртаза Ш. Қазығұрт — киелі бесік //
16. Хайдари Ә. жоне
17. Қазақстан тарихы. 1 том. -Алматы: Атамұра, 1996.
18. Амаюколов Қ., Рахметов Қ. Түркі халықтарының тарихы.
19. Елеукенов Ш. Замандас парасаты. —Алматы: Жазушы, 1977.
20. Қазақ әдебиеті энциклопедясы. —Алматы: Білік, 1999. —151
21. Қирабаев С. Кеңес дәуіріндегі қазақ өдебиеті. -Алматы:
22. Уақыт жоне қаламгер. Үшінші кітап. —Алматы: Жазушы,
23. Қазақ халқының тұрмыс салты. Кітапта: Қазақтың көне
24. Уәлиханов Ш. Мақалалар мен хаттар. Алматы: Ғылым,
25. Негимов С. Шешендік өнер. —Алматы: Ана тілі,