Мазмұны
Кіріспе 2
І ТАРАУ. Қал құрылысы мен сәулет өнері 8
1.1. Архитектура 8
1.2 Әдебиет өнері 13
1.3 Тіл, ғылым. 15
ІІ ТАРАУ. Алтын Орда қалаларының қол өнері 17
2.1 Керамика 17
2.2 Сүйекті ою өнері 24
2.3 Метал өрнегі. 27
2.4 Ою - өрнек 34
Қорытынды 42
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 47
Кіріспе
Менің бітіру жұмысымның тақырыбы “Алтын Орда қалаларының өнері” (Сарай
Өзектілігі – бұл тақырыптың өзектілігі Алтын Орда қалаларының қалай
Алтын Орда кезеңіндегі Орта Азия, Иран қалаларымен байланысы жүрді.
Тарихнамасы – бұл тақырып бойынша көп зерттеген ғалым Федоров-
Раскопки Нового Сарая С.А. 1946 №1,
1966 №2
Тизенгаузен В.Т. Смизо 1884 т. 1,2. Булатовтың “Классификация каменной
Тіл өнеріне байланысты Усманов М. О языках особенностях
Дерек көзі – бұл тақырыптың деректері. Марко Поло, Ибрагимов
Менің бітіру жұмысым мынадай тараулардан тұрады.
Кіріспе
І ТАРАУ Қала құрлысы мен сәулет өнері
1.1. Архитектура
1.2. Әдебиет өнері
1.3. Тіл, ғылым
ІІ ТАРАУ Алтын Орда қалаларының қолөнері
2. 1. Керамика
2. 2. Сүйек ою
2. 3. Метал өрнек
2. 4. Ою-өрнек
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Дала тарихымен мәдениетінде ерекше орын алатын ол ХІІІ-ХІV ғ.ғ.
Бірінші кезде бұл орталықтар ақсүйектердің қамалдарының шоғыры болатын, монғолдардың
Алтын ОРда екі элемент ол дала көшпенділері және дала
Дала көшпенділерінің мәдениетінің ішінен біз басқа бір мәдениеттердің көріністерін
Алтын ОРда хандарының мұсылмандыққа көңіл бөлуі және қалаларының ортаазиялық
Осы қала мәдениетінің күштілігі және алтын орда астаналары Сарай
Екінші бір араб жазушы ХІV ғ. Ал-Омари. Алтын Ордадан
Бұл мағлұматтар Алтын Орданың бірінші астанасы Еділ өзенінің Ақтөбенің
1330 ж. Өзбек хан астананы жаңа қала – Жаңа
Хандар Орта Азиядан, Ираннан, Египеттен, Ирактан ақындарды, ғалым астрономдарды,
Сарайдың күнделікті ауыз екі тілін біз осы қаладан табылған
Сайри Сарайдың поэмасы Соодидің “Тюлистын” поэмасын аударудан тұрады. Парсы
Бұл поэма парсы поэмасының классикалық түрінде, оның сөз саптауы,
І ТАРАУ. Қал құрылысы мен сәулет өнері
1.1. Архитектура
Алтын Орда қалалары өзінің даму дәуірінде архитектурасы Орта Азиялық
Біз оны Мешіт қалашығы (Волгоград облысы) Увекте Саратов маңында
Волгоград облысынның Водянік қалашығында 1971 – 1972 жылдары ХІV
Алтын Орда қаласының араласқан мәдениеті үй – тұрғындарын тұрғызуда
Алтын Орда қалаларының монументальдық архитектурасы мұсылман культтік шеберлігімен Орта
Ал енді Алтын Орданың астанасы Сарай Бату – Сарай
Жаңа Сарай қалашығының археологиялық қазба жұмыстары негізінен сол жердегі
Бірінші құрлыс кезеңге жататын үлкен үй. Оның солтүстік, батыс
Осы айтылған дуалдардың арасында күйдірілген кірпіштер кездеседі. Оңтүстік дуалдың
Осы үйдің батыс бөлігі іштен іштен күйдірілгенкірпішпен салынған. Солтүстік
Екінші құрлыс кезеңінде осы айтылған үйдің үстіне тұрғызылған. Бұл
1.2 Әдебиет өнері
ХІІІ ғасырдың екінші жартысынан ХV ғасырдың соңына дейін өмір
“Хусрау мен Шырын” дастанының тақырыбы Хұсрау деген жігіт Шырын
Дастанда арамдық аен зұлымдық қастандық пен сатқындық, өсек пен
Тулистан би-т Турки “Тулистан Шығыстың көрнекті ақыны Сағдидың қаламынан
Осы аударманың біздің заманымызға келіп жеткен жалғыз көшірмесінің көлемі
Азаматтық тақырыпқа арналған шығармалар мен қатар, Алтын Орда дәуірінде
Алтын Орда дәуіріндегі әдеби ескерткіштердің қай – қайсысы да
1.3 Тіл, ғылым.
Ғылым, өнер қайраткерлері сөз еткенде Алтын Ордамен мәдени, дипломат,
Сондықтан олардың шығармалары тіл үйрету, сабақ оқыту мақсатымен жазылған
“Китаб әл – тухрат әз – закима фи –
1961 жылы Жаңа Сарайда археологиялық қазба жүргізілу барысында өгіздің
Тағы бір Алтын Орда кезінде қыпшақ тілінің ескерткіші “Кодекс
1303 жылы Кодекс куманикс түпнұсқадан Алтын Орда мемлекетінің астанасы
ІІ ТАРАУ. Алтын Орда қалаларының қол өнері
2.1 Керамика
Керамиканың археологияда дерек беруі маңызды. Құмыра жасау өнері көптеп
Алтын Орда мәдениетін зерттеу 1969 – 70 жылдары кең
Алтын Ордадағы барлық керамика екі топқа бөлінеді. Бірінші каминдік
Камин – бұл аса жарқын керамикалық қоспа, оған құм,
ХІІІ ғ. бастап каминдік керамика Хорезмде белгілі бола бастады.
Каминдік керамиканың шығуы туралы еңбек еткен А.Ю. Якубовский, Н.Н.
Өрнектелген түссіз керамика.
Бұл жиі кездесетін каминдік керамиканың бір түрі. Көлемдері мұсылмандық
Өрнектелген керамика.
Бұл керамика түрі Алтын Ордамен мұсылмандық елдерде көптеп
табылған. Бұндай ыдыстар формалары мұсылмандық елдердегі формалар: пиала, тәрелке,
Тимуридттік керамика.
Бұл каминдік керамика қоспасының үстіне айна тәрізді қоспа мен
беті жағылған. Онда натрии калий, кальций бар. Ол әрқашан
Алтын Орда қалаларының ішінде мұндай керамика Сарай Беркеде көп
Кобальттық керамика орта ғасырлар бойы дамып келе жатқан шығар.
Қызыл топырақты керамика.
Қызыл топырақты керамика екі түрде қолданылды. Біреуі ол жоғарыда
Керамика жасыл қоспамен.
Бұл төменгі Волга бойында көп таралған. Мұндай типтегі керамика
Шығыста да, Батыста да таралған. Алтын Орда құрылмай тұрғанда
Керамика жасыл жасыл түсті суреті бар.
Бұл керамикада суреттер бұрылып, иіліп салынған. Оған жасыл түспен
Осындай типтегі керамика Херсонес қаласында ХІІІ ғасырда кездестіреміз. Ыдыстардың
Керамика жасыл ашық түсті және одан төмен грабировка.
Бұл типті керамика Алтын Орда қалаларының комплексті түрде
бірінші орын алады. Жасыл түстен төмен грабировка жасау ХІІІ
Ыдыстардың түрімен көлемі жағынан бейнелеу жағынан орта
ғасырлық кавказ керамикасымен байланысы бар. Бұндай бояу түрі Орта
Керамика сары түсті бейнелеумен грабиробка.
Бұл жоғарыда айтып кеткен керамиканың бір типі. Бірақ тек
Әкелінген керамика
Селадон немесе лунцюаньо типті керамика.
Бұл – қабырғалары қалың фарфордан жасалынған және сыртқы
жасыл түстен боялған Барлық Алтын Орда қалаларының селадондық ыдыстарының
Алтын Орданың қалаларында керамикасында, каминдік керамикада
селадонға ұқсастырып жасау байқалады. Бұндай ұқсастырып жасау көп жерлерде
Бұндай ұқсастыру Египетте, Таяу және Орта Азияда кездеседі. Ұқсастық
2.2 Сүйекті ою өнері
Ең бір қызығу келтіретін өнер ол Алтын Орда қалаларының
Біріктірілген сүйектер бастырылған әшекейлері орналасуы былай болады. S тәрізді
Жалпақ тіліктегі бейнелер тікбұрышты болып бейнеленіп шеттерісызықтармен шектелген. Алтын
Бұндай колчандар жоғарғы Погромный, төменгі Еділ өзендерінің бойында кездеседі.
2.3 Метал өрнегі.
Алтын Орданың қалаларымен даласындағы күмістен, қоладан жасалынған кубоктар, ыдыстар
Алтын Орда күміс ыдыстарының бейнелеу мәнерін басқа Сібір, Кавказ,
Кейбір заттардан Алтын Ордалық керамиканың бес бұрышты формасын, күміс
Кубань облысынан табылған күміс тостағанда балық бейнеленген. Ал біз
Кейбір табылған күміс кубоктарда өрнектелген өрнектер вертикальді бірнеше бөліктерге
Ал шарап құйылған кезде құс үлкен болып көрінеді. Мұндай
2.4 Ою - өрнек
Алтын Орда қалаларының атап айтқанда Сарай – Бату
қаласында көптеген мекемелер, үйлер, сарайлар полихромдық қыш бояулармен өрнектелген
Алтын Орда мен Хорезмде өрнектеудің айқын бір түрлері пайда
Өрнектен басқа өрнектелген қыштар бояуланып әсем болып тұрады.
Қыш бояулар өздері жалғасып жатқан түзу сызықтар мен төмпешіктерден
Басты қыш бояудағы элемент ол ақ түспен боялған араб
Әріптер көптеген кездерде өрнектеліп, мың бұралып салынған. Бұндай оюлар
Алтын Орда қалалрының үйінділерінен табылған заттар негізінен
фдфстар эстетикалық жағынан жақсы боялған және онда аңдар, құс,
Көп жыл бойы Алтын Орда қалаларының өздерінің жоғарғы
көркемдік керамика өндірісі болмаған деп ойлаған. Бірақ Сарай және
Алтын Ордада пиаламен ыдыстардағы көріністер, архитектурадағы
сияқты кей – кездерде көркемдік өнері де аз септігін
ХІІІ ғасырдан кейінгі ақ түсті ыдыстар Орта Азия мен
Иранның Хулигиутік солтүстік бөлігіндегі керамикалық өнер және Армения керамикасымен
Ал ол Иран, Ирак, Закавказиядағы ІХ – Х ғасырдағы
Алтын Орда керамикадағы көркемдік бояу өнерінің өзіндік стиль, қалыптаса
Алтын Орда керамикасы өнерінде көркемдік жағында ақ кеселерге сыртында
“Минай” типтегі керамика Ираннан әкелінген болатын. Жергілікті қолөнершілер “минай”
Көптеген керамикалар Орта Азия жерінен әкелініп соған ұқсатып орындаған.
Ал енді Алтын Ордада қолөнершілер айна артына өрнек жасау
Алтын Орда дәуірінде айнаны сәндеу геометриялық фигурамен байланысты болатын.
Алтын Орда қалаларының айна сыртын өрнектеуде мұсылмандық, шығыстық
Кей айналарда Орта Азиялық, Ирандық мәтіндегі айна артын бөлмеген,
Қорытынды
Алтын Орда мемлекетінің териториясында қалалардың пайда болуы ХІІІ
Орта Азия мен Дешті – Қыпшақ жеріндегі қалалардың өсуі
Монғолдардың қалаларының өсуі олардың мемлекеттік құрлымының әкімшілік әлеуметтік –
ХІІІ ғ. 20-40 жылдарында монғол халқы енді –
Ондай қалаларға Сарай – Бату, Сарай – Берке, Маджары,
Алтын Орда қалаларының тағы бір пайда болуы, ол жаулап
Сондықтан бұл қалалар байлық көзі ретінде қолөнер орталығы
ХІV ғ. Алтын Орда саясатында өзгеріс болды. Мемлекет бойындағы
Соған сәйкес Алтын Орданың сауда экономикасы мұсылман көпестерінің қолында
ХІV ғ. ортасында қарай Алтын Орда да жүздей қала
Алтын Орда мұсылмандық шығыстан көп нәрсе алды. Қолөнер, архитектура,
Сарай Бату, Сарай Берке қалалары туралы деректер ол Омаридің
Тағы Сарай қаласында археологиялық қазба жұмысын жүргізген Терещенко еңбектерін
Сарай Берке де кен өңдеу өнері жақсы дамыды. Оған
Сарайда тігін өндірісі жақсы дамыды. Мақта – мата, жібек
Терещенконың қазба жұмыстары Сарай –Берке қаласында әйнектен жасалған ыдыстар
Алтын Ордадан бізге темір , алтын, қыштар жеткен. Оның
Алтын Ордада қолөнершілер Сарай Берке қаласының тұрғындаының көп бөлшегін
Осындай қысқа мерзімде қала салып, онда қолөнершілердің саны 2-ші
Алтын Ордада біртекті халық болған жоқ. Жаулап алынған халықтармен
Сонымен қатар монғолдардың өздері де көшпелі қыпшақтарға ассимияцияланып кетті.
Сарай Берке қаласында табылған заттарға қарап олар үргеніштегі табылған
Сарай Беркеде Кавказдан келген меберлер, Египеттен, Византиядан келген салыстырмалы
Сарай Беркедегі бай өрнектер ХІІІ – ХІV ғ. құрылыстар
Сауда жолы арқылы Алтын Ордаға қолөнершілерді де әкеліп
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Федоров – Давыдов Т.А. Культура и общественный быт. Золотоординских
Федоров – Давыдов Т.А. Искуство кочевников и Золотой орды.
Тизенгаузен СМИЗО 1884
Босворт К. Э. Мусульманский династии М. 1947
Ибрагимов Н. Ибн Батута и его путишествие по средней
Егоров В.Л. Причины возникновения
Якобсон А.Л. Закономерности в развития средне вековой архитектуры Л.
Федоров – Давыдов Т.А. Искуство кочевников и Золотой орды.
Ртвелаузе Два мавзолея золотоординского времени в районе пятигорья //
Мухамадиев А.Т., Федоров – Давыдов Т.А. Раскопки богатой усадьбы
Федоров – Давыдов Т.А. Раскопки богатой усадьбы в новом
Егеменді Қазақстан А. 1998, №18 4-бет
ҚҰЭ А.1998 1том 316-бет
Түркістан Халықаралық Энциклопедиясы А. 2000 72-бет
Қазақ совет Энциклопедиясы А. 1984 1-том
Алтын Орда ескерткішінің тілі А. 1987 20-бет
Қазақстан Шыңғысхан мен оның мұрагерлері дәуірінде ХІІ-ХІV…А. 1992 25-бет
Усманов М. Оязыковыз особеностях надписи из нового сарая //
Вайнер, Федоров – Давыдов Т.А. О надписи и рисунке
Қазақстан тарихы А. 1998 1 том
Қаз Ұлттық Энциклопедиясы А. 2002, 4 том
Пугаченкова Т.А. Мастер керамики Мухаммед Али Иноятин из Мерва//
Греков Б.Д., А.Ю. Якубовский Золотая Орда и ее падение