ЖОСПАР
КІРІСПЕ-------------------------------------------------------------------------------------3
І. БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТІҢ ПАЙДА БОЛУЫ---------------------------------6
1.1 Бухгалтерлік есептің пайда болу теориялары------------------------------------6
1.2 Бухгалтерлік есептің ғылым ретінде дамуы--------------------------------------8
1.3 Бухгалтерлік есеп жүйесінің даму кезеңдері------------------------------------12
ІІ. БУХГАЛТЕР ЕСЕПТІЛІГІ--------------------------------------------------------14
2.1 Бухгалтерлік есептегі шоттарды жіктеу олардың түрлері--------------------14
2.2 Шоттардың үлгі жоспары-----------------------------------------------------------17
2.3 Бухгалтерлік есеп регистрлері және формалары-------------------------------18
Түгендеу мен оны жүргізу тәртібі------------------------------------------------19
ІІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТІҢ МІНДЕТТЕРІ---------------------------------------------------------------24
ҚОРЫТЫНДЫ---------------------------------------------------------------------------29
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР----------------------------------------------32
КІРІСПЕ
Бүгінгі таңда ел экономикасының нарықтық жолға көшуіне байланысты жаңа
Қазақстан Республикасының "Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру" туралы
Бухгалтерлік есеп көптеген жүзжылдықтар бұрын пайда болып, бүгінгі күнге
Кез келген ұйымда бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізу экономикалық мәселелердің
- болашақта (алдағы уақытта) пайдалану үшін ұйымда
- ұйымның қаржылық-ақпараттық мәліметін өңдейді, сондай-ақ
- қаржылық-ақпараттық мәліметті пайдаланушыларға уақтылы
Жалпы кәсіпорында бухгалтерлік есеп жұмысын атқарушы маман іс-тәжірибеде мынадай
- әрбір жаңа
- кәсіпорынның бухгалтерлік ақпарат мәліметтерін бірдей
- бухгалтерлік есеп табиғат заңы емес,
І. БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТІҢ ПАЙДА БОЛУЫ
1.1 Бухгалтерлік есептің пайда болу теориялары
Бухгалтерлік есеп көптеген жылдар бойы басқа ғылымдар сияқты дамып,
Бухгалтерлік есеп (есеп
1) есепті барынша ақпаратты, әрі дәл жасау;
2) оның қарапайым және арзан болуына қол жеткізу;
3) шаруашылық өміріндегі деректер жөнінде дер кезінде ақпарат алу.
Алайда бұл міндеттер едәуір шамада бірін-бірі өзара жоққа шығарып,
Есеп қашан пайда болғанын тура тауып айту мүмкін емес.
Бухгалтерлік есептің пайда болып, қалыптасуын мынадай кезеңдерге бөлуге болады:
• Ежелгі дүние.
• Ортағасырлық.
• Ренессанс пен қосарлы бухгалтерияның пайда
• Ғылымның пайда болуы. XIX г.
• XX ғ. - бухгалтерлік есептің
• Есеп және оның техникасы қашан да
Алғашқы сауда операциялары б.з.д. 3200 ж. саз кестелерде тіркелді
Адамзат тарихындағы бірінші рет ірі еңбек бөлінісі - жалпы
Адамзат тарихындағы екінші ірі еңбек бөлінісі - айырбасты одан
Үшінші ірі еңбек бөлінісі - көпестер тобы бөлініп шыққанда
1.2 Бухгалтерлік есептің ғылым ретінде дамуы
Бухгалтерлік есеп ғылым ретінде сауданың арқасында шықты. Осылайша 1458
Луки Пачолиден кейінгі көрнекті автор - Жак Савари (1622
Матье де ла Порт Саваридің мықты бәсекелесі болды. Оның
• меншік иесі - экономикалық қызмет
• мүліктік
• . жеке (корреспонденттік) - заңдық
бөгде, тыс тұлғамен есеп айырысулар).
Бухгалтерлік терминология әлі белгіленбесе де, ол өзінің кітабын бухгалтерлік
1796 жылы Бристолда Эдварда Томастың «Есеп жүргізудің ағылшындық жүйесі»
XVIII ғ. Ортасында Англияда өндірістік шығындарды есептеу жүйесі қалыптасты.
Әрбір бөліс бойынша нәтижелілікті есептеуте назар аударғандардың бірі -философия
Ф.В. Кронхейльм (1818) өндірістік есептің алғашқы теоретигі болды. Ол
Алғаш алгоритм машинасын жасаушы, астроном жэне ұлы математик Чарльз
XIX ғ. ортасынан бастап Еуропаның әр түрлі елдерінде бухгалтерлік
Тоскан мектебінің басшысы Джузеппе Чербони (1827-1917) еді. Ол Э.
Д. Чербони ілімі логисмография (логос - ой, графия -
Итальян мектебі орталығында әрқашан шаруашылық болды. Ф.А. Боналуми (1832-1904)
Д. Масса Италияда отыз жыл бойы шығып тұрған бухгалтерлік
Венециандық мектептің көшбасшысы - Фабио Беста (1845-1923). Ол Чербонидің
Эмануэль Пизани (1845-1915) тоскан мен венециан мектептерінің идеяларын синтез
1. Үдемелі өтеу (қызмет ету мерзімі
2. Желілі (тең шамада) өтеу,
3. Жылдамдатып өтеу,
1.3 Бухгалтерлік есеп жүйесінің даму кезеңдері
Жоғарыда айтылғандарға сүйене келе, бухгалтерлік есеп жүйесінің дамуын мынадай
Мүліктілік (пайда болған сәттен бастап XIII ғ. дейін). Тек
Интегралды (ХІІІ - XVII ғғ.) - есепте ақшалай өлшем
Синтетикалық (ХУІІ-ХІХ ғғ.). Есеп объектілерінің көптігі, тауарлық номенклатураны саралау
Методологиялық (XIX ғ. бірінші жартысы). Бухгалтерлік есептің негізінде тек
Коллациондық (XIX ғ. ортасы). Мамандар шаруашылық процеске (коллация
Механикалық (XIX ғ. соңы). Механизацияның, әсіресе кассалық аппараттардың пайда
Операциялық (XIX ғ. соңы - XX ғ. басы). Түскен
ІІ. БУХГАЛТЕР ЕСЕПТІЛІГІ
2.1 Бухгалтерлік есептегі шоттарды жіктеу олардың түрлері
Шоттарды жіктеу бухгалтерлік есеп тәсілінің маңызды элементі ретінде шоттар
Шоттарды екі белгісі бойынша жіктейді:
- экономикалыц мәні жағынан. Қаражат пен шығу көздерін жіктеу
- міндеті мен құрылымы жағынан. Назардағы объекті туралы
Негізгі шоттар шаруашылық құралдарының бар-жоқтығы мен қозғалысын,
Мүліктік. Материалдық құндылықтардың өсуін, жұмсалғанын және қалдығын бақылауға арналған.
Ақшалай. Банкте, кассада әртүрлі валютамен сақтаулы ақшалай қаражаттың бар
Инвестициялар акцияларға, басқа субъектілердің жарғы капиталына салынған
Меншікті капитал. Шоттар субъектінің меншікті қаражат көздерінің пайда болуы
Есеп шоттар кәсіпорынның дебиторларымен және кредиторларымен есептесулерді есепке алу
Реттеуші шоттар. Бұлардың көмегімен ағымдағы есепте шаруашылық құралдарының бағасы
Процестер мен нәтижелердің шоттары төменде көрсетілгендей бөлінеді:
Жинақтау-бөлу шоттары. Төлем немесе аудару сәтінде тиісті объектілерге тікелей
Калькуляциялық шоттар. Өнім өндірісімен, орындалған жұмыспен, өнімнің, жұмыс материалдарының
Кіріс шоттары - негізгі жэне негізгі емес іс-әрекеттен түскен
Транзиттік шоттар (бір күндік). Бір элементті шығындарды есепке алу
Шығын шоттары. Құрылымы бойынша активті, дебет бойынша шығын өскенін
Қаржы-нәтижелік. «Операциялық-нәтижелік шот» (571) – қорытынды кіріс. Дебет бойынша
Тысқары шоттар осы кәсіпорынға тиесілі емес жауапты сақтауда немесе
2.2 Шоттардың үлгі жоспары
Шоттардың үлгі жоспары - бухгалтерлік есептің барлық жүйесін құруды
Шот есеп жоспары 10 бөлімнен түрады. 1-ден 8 бөлімге
Шот жоспарымен жұмысты жеңілдету үшін әрбір бөлікке және шоттарына
Шоттардың үлгі жоспарында аналитикалық шоттар қарастырылмаған. Әрбір субъект есеп
2.3 Бухгалтерлік есеп регистрлері және формалары
Ағымдағы есептік жазбалар жүргізілетін, арнайы түрде жолма-жол сызықтар салынатын
Есеп регистрлерінің қайсысын таңдау ұйымының есеп саясатында алдын-ала ескертіледі.
Мазмұны мен міндеті жағьшан есеп регистрлері мынадай болып бөлінеді:
синтетикалық есеп;
аналитикалық есеп;
синтетикалық жэне аналитикалық есепті үйлестіретін есеп регистрлері.
Синтетикалық есеп регистрлерін түзеуге есеп кестелерін жолма-жол сызудың шахматтық
Материалдық құндылықтарды қадағалау үшін кәсіпорында заттай және ақшалай көрсетілетін
1. Мемориалдық-ордерлік есеп формасы алғашқы және жинақталушы құжаттар мәліметтері
Бухгалтерлік есеп формаларын таңдау құқы субъектілердің өздеріне берілген. Ұсынылатын
Түгендеу мен оны жүргізу тәртібі
Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп берудің күмәнсіз сенімділігін қамтамасыз
Бухгалтерлік есептің бұл тәсілінің көмегімен субъектінің құралдары жайлы, олардың
Шаруашылық іс-әрекет барысында бухгалтерлік есеп мәліметтерімен тауарлы-материалдық қорлардың нақты
• табиғи себептерге байланысты (кеуіп, құрғап кету, сусымалы тауарлардың
• құралдарды қабылдаған немесе босату кезіндегі жетіспеушілік (қате есептеу,
• есептеу кезіндегі қателіктер - арифметикалық қателіктер, алғашқы құжаттардағы
• ұрлық, қымқыру, кем өлшеу - материалдық құндылықтарды қабылдау
Айырмашылықтарды құралдардың нақты қалдықтары мен бухгалтерлік есеп мәліметтерін оқтып-оқтып
Түгендеуді (инвентаризация) өткізу тәртібі мен мерзімдерін субъект басшысы №24
Мынандай түгендеулер болады:
Толық. Барлық шаруашылық жүргізуші субъектілерге қатысты. Әдетте түгендеуді мынандай
• негізгі құралдарға - кемінде жылына бір рет
• ғимараттарды, үйлерді жэне негізгі құралдардың тағы басқа жылжьмайтын
• күрделі қаржы- жылына бір рет (1 желтоқсаннан ерте
• аяқталмаған өндіріске - 1 қаңтарға қарай;
• күрделі жөндеудің, алдағы кезеңдердің шығындарын - тоқсанында
• мқлай өнімдерін - айьша бір реттен кем
• банкпен есеп айырысуларды — жеке шоттары бойьшша көшірме
• қаржылық органдармен есептесулерді - тоқсан сайын;
• ақшалай қаражат пен қатаң есептегі құжаттарды айьша
• балансаралық есептер (еншілестерімен, тәуелділермен, заңды тұлғалармен бірлесіп
• басқадай дебиторлармен, кредиторлармен есеп айырысуларды - жылына екі
• баланстың басқа баптарын - келесі есепті жылдың 1
2. Жекелеген. Қаражаттардың бір түрін (кассадағы ақшалай қаражат)
3. Жоспарлы. Жоспар бойынша белгіленген мерзімде өткізіледі.
4. Кенеттен - материалдық-жауапкершілікті тұлғалар ауысқанда басшының өнімі, тергеу
5. Жоспардан тыс - стихиялық апаттан (өрттен
Сонымен қатар, түгендеу шаруашылык жүргізуші субъектінің бухгалтерлік есебі мен
Ол құндылықтарды сақтауды қамтамасыз ету жөніндегі алдын-ала жұмысты жүргізеді;
Түгендеуді тікелей өткізу үшін субъекті басшысының бұйрығымен құрамында комиссия
Комиссия құрамына түгендеу жүргізілетін құндылықтарды, бағаларды және бастапқы есепті
Түгендеуді материалды-жауапты тұлғалар ауысқанда, аудиторлық тексерулерде, тергеу органдарыньщ талаптары
Түгендеу қортындылары (артық шығу, кем шығу, қайта сұрыптау) түгендеу
Орталық түгендеу комиссиясы салыстыру ведомосін жасаудың дұрыстығын тексеруі тиіс
Артық шыққан негізгі қүралдар, тауарлы-материалдық құндылықтар ақшалай қаражаттар кіріске
Тауарлық-материалды құндылықтардың табиғи кему нормасынан артып, кем шығуын сондай-ақ
• артық шығу — кіріс болып жэне негізі емес
• кем шығу - шығындар;
• нақты санының жетіспеуі мен оның табиғи кему нормасы
• мүлік санының жетпеуі мен оның нормадан тыс бүлінуі
Табиғи кему нормалары азық-түлік тауарлары ыдыстарға ғана қатысты болғандықтан,
ІІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТІҢ МІНДЕТТЕРІ
Бухгалтерлік есепті Қазақстан Республикасының аумағында жұмыс істейтін барлық заңды
Бухгалтерлік есептің негізгі міндеттері болып субъектілерді, сондай-ақ басқа да
1. Есептеу. Бухгалтерлік есепте қаржылық есеп беру есебі есептеу
2 Үздіксіз. Ол субъектінің болашақта тоқтап қалу мерзімі анықталмаған
3. Түсініктілік. Пайдаланушыларға қаржылық есеп ақпараттары түсінікті болуы керек.
4. Мәнділік. Қаржылық ақпарат, оны пайдаланушылар шешім қабылдау
5. Елеулілік. Қаржылық ақпарат елеулі болуы керек. Егер пайдаланушылар
6. Сенімділік. Пайдаланушылар алынған қаржылық ақпарат жөнінде еш
7. Ақиқат әрі әділ ұсынушылық. Пайдаланушыларға субъектілердің қаржылық жағдайы
8. Бейтараптық. Қаржылық есептемеде беріліп отырған ақпарат сенімді болу
9. Сақтық. Шешім қабылдарда активтер мен табыстарды, міндеттемелер мен
10. Тиянақтылық. Қаржылық есеп жөнінен ақпарат сенімді болу үшін,
11. Салыстырмалық. Қаржылық ақпарат пайдалы әрі мазмұнды болу үшін,
12. Дәйектілік. Есеп саясаты бір есеп беру кезеңінен екінші
Пайдаланушылар субъектінің қаржылық есебін әр түрлі кезеңдермен салыстыра алатындай
Субъектінің таңдап алған есеп саясаты бір есеп беру кезеңінен
Бухгалтерлік есепті дамыған рынокта "бизнес тілі" деп атайды. Себебі
Ішкі пайдаланушылар — ол фирмалардың әкімшілік органдары, олардың менеджерлері,
Сыртқы пайдаланушыларды үш үлкен топқа бөлуге болады:
1) тура қаржылық мүддесі бар;
2) тура қаржылық мүддесі жоқ;
3) қаржылық мүддесі жоқ.
Тура қаржылық мүддесі бар пайдаланушылар, бұл кәсіпорынның - нақтылы
Тура қаржылық мүддесі жоқ пайдаланушылар салық және қаржы органдары,
Қаржылық мүддесі жоқ пайдаланушыларға статистикалық органдары, аудиторлық фирмалар жатады.
Нарық экономикасында ішкі және сыртқы пайдаланушылардың есеп ақпараттарын пайдалану
Бухгалтерлік есептің ақпарат жүйесі субъектінің активтерінің, капиталдары мен міндеттемелерінің
Бухгалтерлік ақпарат жүйесі сыртқы (қаржылық есеп) және ішкі (басқару
Басқару есебі жөніндегі ақпараттар бір ұйым көлеміндегі әкімшілік-басқару құрамдарына
Статистикалық есеп өндірістік қызмет пен қоғамдық өмір процесінде болып
Салық есебі салық салу мақсатындағы арнаулы есеп, ол озіне
ҚОРЫТЫНДЫ
Қазіргі кезде, әлемдік шаруашылық және қаржылық нарықтарды интернационалдандыруды
Бірнеше елдің аумағында жұмыс істейтін кәсіпорындар, есеп берудің бірнеше
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында бухгалтерлік есепті халықаралық тәжірибеге бағыттап
Бухгалтерлік есеп саясаты қаржылық, өндірістік және салықтық есеп беруді
Есеп саясатын ұйымдастыру барысында мынандай негізгі принциптер пайдаланды:
Төлем. Шаруашылық іс-әрекеттер ақша қаражаты алынған немесе төленген сәтінде
Үзіліссіз қызмет. Шаруашылық субъектісі өз қызметін белгіленбеген уақыт аралығында
Түсініктілік. Ақпарат әрбір пайдаланушы мен инвесторға түсінікті болуы керек.
Мәнділік. Пайдаланушылардың шешім қабылдау барысында қаржы ақпараты, олардың қажеттерін
Маңыздылық. Есеп жұргізу саясатында маңызды ақпараттың ескерілмеуі немесе дұрыс
Дұрыстьқ. Ақпарат шынайы көрсетілуі керек, мұнда оның ағат пікір
Бейтараптық. Ақпарат сенімді болу үшін бұрмаланудан аулақ болуы керек.
Сақтық. Активтер мен табыстардың асыра бағаланбауын, ал
Тиянақтылық. Сенімділікті қамтамасыз ету мақсатында қаржы есептеріндегі ақпарат
Салыстырмалық. Қаржы ақпараты пайдалы әрі мазмұнды болу үшін,
Дәйектілік. Активтерді бағалау және шаруашылық іс-әрекеттерін есептеу әдістері бір
Әділетті әрі тура көрсету, қаржылық есеп беру белгілі бір
Жоғарыда аталған принциптерді іске асырудың әр түрлі орталықтандырылған, орталықтандырылмаған
Бірінші тәсіл - есеп жүргізуді орталықтандырылған орган бойынша реттеуді
Екінші тәсіл - әрбір субъект үшін бухгалтерлік есеп ережелерін
Үшінші тәсіл - бірінші және екінші тәсілдер элементтерін орынды
Бухгалтерлік ақпарат жүйесін жасау мен ұйымдастырудың жалпы принципіне, шешім
Жүйелік принцип тәсілі - жүйеге ақпараттарды бір рет енгізіп,
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. ҚР Конституциясы
2. Қазақстан Республикасының ағымдағы жылға «Республикалық бюджет жайлы
3.А. Исабек «Жергілікті бюджеттің кіріс бөліктерін қалыптастыруға талдау жасау»-
4.Салық кодексі, 2005 ж.
5.ҚР-нің Қаржы министрлігінің Қазыналық Депортаменттің бұйрығымен бекітілген, жергілікті және
6.Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың 2005 жылғы Қазақстан халқына
7.«Қаржы – қаражат»- «Қазақстан қаржылары»
8.Радостовец В.К. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп, Алматы- 2003;
9.Назарова В.Л. Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп, Алматы –
10. ҚР-ң қаржы министрлігінің ақпараттық хабаршысы
11. Радостовец В.К. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп, Алматы- 2003
3