МАЗМҰНЫ
Кіріспе
1-Тарау. Қазіргі жағдайдағы мұнайдың әлемдік нарығы
1.1 Мұнай әлемдік нарығының қазіргі жағдайы
мен даму тенденциялары
1.2 Мұнай нарығындағы әлемдік бағалары: даму эволюциясы
2-Тарау. Мұнай жобаларын маркетингілік талдау
2.1 ҚР-ның мұнай кешенінің қазіргі деңгейін бағалау
2.2 Қазақстандағы мұнайдың өндірілуі мен қайта өңделуін талдау
2.3 ҚР-ның мұнай экспортының дамуын
3-Тарау. Қазақстан Республикасындағы мұнай кешенінің даму
мәселелері мен болашағы
3.1 ҚР-ның мұнай секторының даму мәселелері
3.2 Мұнайдың әлемдік нарығындағы Қазақстанның
позициясын нығайтудың жолдары
Қортынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Мұнай және табиғи газ энергияның негізгі көздеріне жатады, олардың
Өнеркәсіптік өндірістің жетекші салаларының бірі ретіндегі мұнай-газ секторы экономиканың
Қазақстанның мұнай-газ саласының қазіргі кездегі жағдайы жоғары әлеуетімен сипатталады:
Қазақстан Республикасы Президентінің 2030 жылға дейінгі стратегиялық бағдарламасында Қазақстанның
Жағымды тенденциялармен қатар, мұнайды тасымалдаудың перспективті маршруттарын жүзеге асыру,
Осыған байланысты мемлекеттің стратегиялық міндеттерін шешу мұнай-газ саласын дамытудың
ҚР Президентінің 2007жылғы Жолдауының 5-ші бағытында энергетика мен мұнай-химия
Біріншіден, Энергетика және минералдық ресурстар министрлігі мұнай мен газ
Екіншіден, Энергетика және минералдық ресурстар министрлігі басқа да мемлекеттік
Үшіншіден, Энергетика және минералдық ресурстар министрлігі осы жылдың соңына
Төртіншіден, заңнамалық базаны жетілдіріп, жер қойнауын пайдаланушылардың жер қойнауын
Бесіншіден, Үкіметтің ірі кәсіпорындардың әлеуметтік міндеттемелерін орындауы және шетелдік
Бұл дипломдық жұмыс жаһандану жағдайындағы Қазақстан Республикасының мұнай кешенінің
Жұмыстың бірінші тарауында мұнайдың әлемдік нарығының қазіргі кездегі жағдайы
Екінші тарауда Қазақстанның мұнай әлеуетінің қазіргі кездегі жағдайының маркетингтік
Үшінші тарауда Қазақстанның мұнай-газ кешенінің даму болашағы, республиканың мұнай-газ
Дипломдық жұмыстың мақсаты - Қазақстанның мұнай-газ нарығының тиімді
Қойылған мақсатқа сәйкес жұмыста төмендегідей негізгі міндеттерді шешу ұмтылысы
мұнай нарығының даму заңдылықтары және басымдықтары;
ҚР-ның мұнай саласының, сонымен бірге алынатын шикізаттың сапалық сипаттамаларының
мұнай нарығындағы сұраныс пен ұсыныстың қазіргі кездегі жай-күйін маркетингілік
мұнай нарығының тұрақты даму ерекшеліктерін ашу және жер қойнауы
қазақстандық мұнайды әлемдік нарықтарға тасымалдаудың жобаларының маркетингін өткізу мен
1-Тарау. ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙДАҒЫ МҰНАЙДЫҢ ӘЛЕМДІК НАРЫҒЫ
1.1. Мұнайдың әлемдік нарығының қазіргі
жағдайы мен даму тенденциялары
Мұнай саласы әлемдік экономиканың өте жетілген салаларының қатарына жатады.
Мұнай өндірісінің өсу қарқындарының едәуір төмендеуіне әр түрлі себептер
Мұнай өндірісінің қарқынды өсуі ең алдымен энергия ресурстарының әлемдік
ВР халықаралық статистикалық агенттігінің мәліметтері бойынша Таяу Шығыс елдерінің
Мұнайдың баланстық ресурстары бойынша әлемдік көшбасшылар ондығына Сауд Арабиясы,
Газдың әлемдік запастары «көгілдір отынның» өндірісі мен тұтынысының өсуіне
Егер де газдың әлемдегі негізгі кеніштерін қарастырар болсақ, онда
ОПЕК-ке қатысушы елдерде запастардың , геграфиялық және геологиялық орналасудың
Әлемдік мұнай запастарын бағалау кезінде осы сараптаудың ақиқаттылығы (шынайылығы)
Егер де өткен ғасырдың соңғы онжылдығында байқалған мұнайдың әлемдік
Осыдан запастар өсімі мәселесі туындайды. Әлемдегі мұнайдың ірі негізгі
Әрине, келтірілген бағалаулар шартты болып келеді. Олар, мысалы, Шығыс
Мұнайдың жалпы әлемдік шынайы геологиялық запастары соңғы отыз жыл
(1-кесте).
Кесте 1 – Мұнайдың әлемдік шынайы запастары, млрд. тонна.
1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005
Барлығы: 149,41 152,96 153,56 154,69 156,45 157,12 157,95
Сауд Арабиясы 37,54 37,54 37,53 37,60 37,58 38,18 38,12
Ирак 16,07 16,07 16,07 16,08 16,07 16,09 16,08
Біріккен Араб Әмірліктері 13,97 13,97 13,97 13,99 13,99 13,97
Кувейт 13,79 13,79 13,79 13,81 13,81 13,85 13,89
Иран 13,30 13,30 13,30 13,36 13,35 13,38 13,38
Катар 0,53 1,88 2,17 2,16 2,55 2,56 2,89
Оман 0,81 0,84 0,84 0,88 0,88 0,91 0,93
Сирия 0,36 0,36 0,36 0,37 0,38 0,40 0,43
Солтүстік Америка 8,36 8,76 8,61 8,62 8,59 8,62 8,90
Мексика 4,06 4,04 3,85 3,89 3,68 3,91 4,01
АҚШ 3,00 3,11 3,15 3,02 3,09 3,45 3,11
Канада 1,25 1,30 1,61 1,61 1,64 1,68 1,70
Венесуэла 10,98 10,98 11,10 11,25 11,30 11,31 11,36
Бразилия 1,05 1,16 1,21 1,25 1,28 1,33 1,37
Эквадор 0,43 0,44 0,44 0,45 0,45 0,47 0,49
Аргентина 0,39 0,44 0,42 0,43 0,45 0,43 0,46
Колумбия 0,37 0,28 0,25 0,31 0,29 0,36 0,35
Африка 11,93 12,86 13,26 13,51 13,56 13,62 13,65
Ливия 4,21 5,14 5,14 5,13 5,012 5,23 5,29
Нигерия 4,14 4,14 4,50 4,63 4,65 4,67 4,89
Алжир 1,62 1,62 1,62 1,62 1,61 1,68 1,68
Ангола 0,77 0,77 0,77 0,78 0,79 0,79 0,80
Египет 0,42 0,42 0,42 0,45 0,45 0,46 0,46
Габон 0,36 0,36 0,36 0,37 0,38 0,38 0,38
Азия-Тынық мұхиты аймағы 6,05 6,04 6,04 6,05 6,06 6,06
Қытай 3,43 3,43 3,43 3,44 3,44 3,45 3,46
Индолнезия 0,74 0,73 0,73 0,73 0,75 0,75 0,78
Үндістан 0,72 0,72 0,72 0,75 0,76 0,78 0,77
Малайзия 0,56 0,56 0,56 0,56 0,58 0,58 0,58
Австралия 0,41 0,41 0,41 0,41 0,48 0,48 0,49
Бруней 0,19 0,19 0,19 0,21 0,20 0,23 0,24
Еуропа 2,98 2,89 2,88 2,89 2,91 2,92 2,92
Норвегия 1,55 1,45 1,47 1,46 1,45 1,47 1,48
Ұлыбритания 0,74 0,71 0,70 0,71 0,70 0,72 0,71
Италия 0,09 0,09 0,09 0,09 0,10 0,10 0,10
Бұрынғы КСРО 9,34 9,33 9,34 9,35 9,36 9,36 9,37
Ресей 8,03 8,01 8,03 8,03 8,05 8,05 8,06
Қолда бар бағалауларды ескере отырып, мұнайдың қазіргі кездегі деңгейі
Дәл осындай мағлұматтарды British Petroleum компаниясының сарапшылары да келтіреді
Өткен онжылдықта мұнайдың өндірілуінің өсуінің жалпы тенденциясы екі есеге
Әлемдегі мұнай өндірісінің қарқынды дамуы, сараптаушылардың болжамы бойынша, мұнай
Батыс сарапшыларының бағалауынша 2015-2020 жылдары ОПЕК-ке мүше елдердің, Каспий
Егер бүгінгі күні ОПЕК, Ресей Федерациясы және Каспий аймағына
Келтірілген болжам ОПЕК елдеріне, ең алдымен оған мүше Таяу
Біріншіден, дәл осы елдерде әлемнің басқа елдерімен салыстырғанда мұнай
Екіншіден, осы елдердегі скважиналарда максималды салыстырмалы өндіруге қол жеткізіледі.
Үшіншіден, осы елдерде мұнайдың дәлелденген запастары аз көлемде анықталған.
Кесте 2 – Елдер бойынша мұнай өндірісі, млн. тонна.
Елдер 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005
Сауд Арабиясы 405 376 400 395 409 407 408
Ресей (1980 жылға дейін) 306 308 325 367 397
АҚШ 419 405 405 393 389 395 380 335
Иран 182 175 185 179 182 188 185 190
Мексика 175 168 173 156 170 176 178 181
Қытай 160 160 162 165 166 168 165 172
Норвегия 157 157 166 161 162 165 164 165
Канада 134 128 137 134 134 129 109 102
Ирак 106 126 129 129 130 131 135 135
Венесуэла 156 140 145 140 120 120 115 113
Великобритания 142 147 135 119 119 118 110 98
БАӘ 115 104 112 106 109 109 112 115
Нигерия 106 98 102 101 105 104 106 106
Кувейт 91 83 89 88 94 95 97 98
Бразилия 62 68 75 78 76 77 79 79
Бұрынғы КСРО (Ресейден басқа) 59 67 71 75 70
Ливия 74 69 71 68 62 60 61 59
Индонезия 67 64 60 58 47 45 45 50
Оман 45 44 48 46 39 40 42 41
Аргентина 45 43 41 42 42 42 43 42
Алжир 41 38 40 40 41 42 41 43
Египет 44 43 41 36 41 43 40 42
Австралия 31 31 39 35 38 36 37 39
Малайзия 36 36 38 38 39 37 38 38
Ангола 37 38 38 38 38 37 37 38
Үндістан 38 38 37 36 37 36 38 37
Колумбия 39 42 35 32 33 32 36 38
Катар 33 32 35 34 32 33 34 35
Бейтарап аймақ 28 30 32 32 32 33 35
Йемен 20 21 23 23 24 23 25 25
Эквадор 19 19 20 20 21 21 23 23
Габон 17 17 15 15 19 19 20 22
Басқа елдер 364 370 390 393 393 395 398
Барлығы 3774 3703 3834 3836 3839 3841 3843 3851
*Алынған жері. World Energi Outlook, 2005.
Халықаралық энергетикалық агенттіктің (ЕІА) болжамдары бойынша 2020 жылға қарай
Газ өндірісінің бағалануы мынаны көрсетеді, яғни газдың әлемдік
Мұнай өндіруші елдерге мыналар жатады: Таяу Шығыс елдері (926,
Егер де мұнайдың әлемдік тұтынылуын континенттер бойынша қарастыратын болсақ,
Мұнайдың негізгі тұтынушы елдеріне әлемнің өнеркәсібі дамыған елдері жатады:
Иран, Сауд Арабиясы, Бразилия сияқты елдер отынның негізгі түрі
Кесте 3 – Елдер бойынша мұнайды тұтыну, млн.тонна *
Елдер 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005
АҚШ 991 1000 1030 1045 1051 1055 1062
Жапония 280 276 280 285 291 296 299
Қытай 198 207 232 235 238 239 246
Германия 142 139 140 141 143 142 145
Бразилия 106 108 108 110 112 112 114
Корея 104 107 107 108 109 111 113
Канада 101 106 107 108 108 109 112
Франция 103 101 101 101 102 102 103
Үндістан 93 100 101 101 101 103 103
Италия 95 94 96 97 98 98 99
Ұлыбритания 89 87 87 89 89 91 91
Испания 70 71 74 74 73 75 75
Сауд Арабиясы 62 63 64 65 66 67 69
Иран 55 55 56 57 58 58 59
Индонезия 47 49 52 54 56 56 57
Австралия 44 44 44 45 45 46 46
Сингапур 34 35 37 37 38 39 41
Түркия 31 33 34 35 37 37 39
Египет 25 26 26 26 27 27 29
Оңтүстік Африка Республикасы 23 23 23 23 23 23
Венесуэла 25 24 22 22 23 24 23
Аргентина 26 25 19 19 20 23 24
Филиппины 20 19 17 17 18 18 21
Пәкістан 18 18 19 17 18 18 22
Кувейт 16 12 11 11 13 13 13
Гонконг 13 15 10 10 11 13 12
Басқа елдер 279 282 380 355 358 356 362
Барлығы 3702 3737 3749 3760 3768 3774 3780
* Алынған жері. Халықаралық Энергетикалық Агенттік басылымдары, 2005 ж.
Халықаралық энергетикалық Агенттік (ЕІА) орташа мерзімдік болашақтағы мұнайдың тұтынылуының
Әлемдік энергетикалық агенттік пен ЕІА-ның болжамдарына сәйкес 2020 жылы
1.2 Мұнай нарығындағы әлемдік бағалары:даму эволюциясы
Мұнай-газ өнеркәсібінің дамуы, ең алдымен, мұнайдың әлемдік бағаларының тұрақтылығына
1. 1950-1972 ж.ж. 70-жылдарға дейін мұнай нарығы әлемдік
2. 1973 жылдың аяғы- 1974 жылдың басы. Араб-Израиль соғысы
Осылайша, мұнайдың әлемдік бағалары деңгейін реттеу жөніндегі шараларды
3. 1979-1980 ж.ж. 1979 жылғы Иран соғысынан кейін бағалардың
4. 1980-1986ж.ж.Мұнай бағаларының күрт өзгеруі мұнайдың халықаралқ саудасына тәуекелдіктердібасқарудың
5. 1986-қазіргі мерзімге дейін 1986 жылдан кейінгі он жыл
Жағдай Кувейттің мұнай өндіруші қуаттарын ақырындап қалпына келтіру нәтижесінде
Сарапшылардың болжамы бойынша трансұлттық мұнай компанияларының «қара алтынды»
Әлемдік мұнай нарығы өзінің ішкі құрылымының әр алуандығsн кеңейту
Кесте 4 – Мұнайдың әлемдік нарығындағы баға белгілеу механизмінің
Кезеңдері 1947 жылға дейін 1947-1971 1971-1986 1986-қазіргі уақытқа дейін
Баға белгілеу қағидасы картельдік картельдік картельдік бәсекелік
Бағаны кім белгілейді ХМК ХМК ОПЕК биржа
Баға белгілеу үрдісіне қатысушылар саны 7 7 13 Көп
Басым бәсеке сипаты Көлденең Көлденең Тікелей Тікелей+көлденең
Сұраныс динамикасы Тұрақты өсу Тұрақты өсу Өсуі/төмендеуі Баяу өсуі
* Алынған жері: «Энергетикалық кешеннің экономикалық прблемалары» ашық семинары.
Алғашқы үш кезең баға белгілеудің картельдік қағидасымен сипатталды, бірақ
Ол 13 мемлекеттен (Сауд Арабиясы, Кувейт, Иран, Ирак,
1986 жылдан бастап қана баға белгілеудің картельдік қағидасы –
Бүгінгі таңда жеткізілімдердің «сенімділігі» сипатының негізгі сипаттамаларының бірі –
Осылайша, мұнай нарығын трансформациялау тауар айырбастау келісімдерінің түрлерін кеңейтуге,
Биржалық сауданың үш географиялық орталығының әрекет етуі мұнайдың әлемдік
Бүгінгі таңда мұнайдың әлемдік бағаларының динамикасы тұрақты өзгерістерге ұшырап
1-сурет . Мұнайдың әлемдік бағаларының дамуына ықпал ететін факторлар
Мұнайдың әлемдік бағаларының өсу факторлары: Мұнайдың әлемдік бағаларының төмендеу
- отынға деген сұраныстың ұлғаюы - энергия тасымалдаушылардың әлемдік
- мұнайдың шығарылуын шектеу - әлемдік экономиканың өсу қарындарының
- дамыған елдерде коммерциялық запастардың азаюы - ОПЕК-ке кірмейтін
- дамыған елдерде мұнайдың запастарының квотасын «қалыпты» деңгейден
- Басқа елдер валютасына қатысты доллар бағамының көтерілуі, нәтижесінде
- Азияның дамушы елдерінде мұнайдың тұтынылуының ұлғаюы
2007жылы қаңтардың 24-де Швейцариялық Давоста жылдық Әлемдік Экономикалық Форум
Мұнайдың әлемдік бағалары Қазақстан экономикасы үшін маңызды болып келеді,
Мұнайдың әлемдік бағаларының өзгерістерінің салдары мұнай өңдеуші мемлекеттер экономикасының
біріншіден, мұнайдың әлемдік бағаларының өзгерістері экспорттаушы елдің мемлекеттік бюджетін
екіншіден, мұнай бағасының төмендеуі өндірілетін мұнайдың өзіндік құнына әсер
үшіншіден, мұнайдың әлемдік бағалары өндіріс көлемдерінің төмендеуіне және нарықтық
төртіншіден, бағалар өзгерісі салдарынан шығындардың жоғары деңгейі және қолайсыз
бесіншіден, мұнай бағасының төмендеуі Қазақстан және басқа мұнай экспорттаушы
2-ТАРАУ. Әлемдік нарық жүйесіндегі Қазақстанның мұнайлық әлеуеті
2.1 ҚР-ның мұнай-газ кешенінің қазіргі деңгейін бағалау
«Republic of Kazakhstan. Investors Guide» журналының мәліметтері бойынша, Қазақстан
2000 жылы мұнайдың әлемдік сыртқы саудалық айналымы
Сарапшылардың пікірі бойынша, 2010 жылға қарай мұнайдың жетекші импорттаушылары
Төмендегі 5-кестеде аймақтар бойынша мұнайдың экспорты мен импорты келтірілген.
5-кесте - Аймақтар бойынша мұнайдың экспорты мен импорты,
Страны 1990 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001
Импорт
АҚШ 390 442 470 495 519 528 555 581
Еуропа 509 522 524 521 551 534 554 577
Жапония 246 279 284 287 263 267 266 260
Басқалары 473 578 638 686 672 708 746 770
Барлығы 1617 1821 1916 1989 2005 2036 2120 2188
Экспорт
АҚШ 50 47 49 49 51 48 45 46
Канада 56 70 74 75 80 76 85 90
Мексика 73 71 83 88 89 87 91 94
Орталық және Оңтүстік Америка 98 140 151 161 162
Колумбия 13 18 18 17 22 26 30 29
Эквадор 8 13 13 13 12 11 11 12
Венесуэла 108 100 105 111 112 96 100 98
Еуропа - 74 77 73 67 93 98 97
Норвегия 123 135 138 142 136 148 145 149
Ұлыбритания 68 73 78 75 80 85 87 82
Бұрынғы КСРО 93 137 162 171 178 201 214
Таяу Шығыс, соның ішінде: 691 833 859 909 935
Иран 120 125 126 129 126 115 125 122
Ирак 25 34 34 37 71 107 102 86
Кувейт 44 54 54 57 60 47 62 61
Оман 26 40 40 43 42 45 45 46
Катар 16 22 23 23 29 29 31 30
Сауд Арабиясы 252 303 305 309 320 286 313
Сирия 13 16 16 18 17 17 17 17
БАӘ 61 88 94 97 102 96 91 89
Солтүстік Африка, соның ішінде: 139 135 138 137 136
Алжир 13 16 16 19 27 21 23 22
Ангола 21 33 33 33 35 35 33 33
Египет 3 4 5 6 3 3 3 3
Ливия 43 53 53 56 58 50 50 49
Батыс Африка 125 136 146 155 155 149 165
Камерун 4 5 5 5 6 5 5 6
Конго 10 11 11 11 12 13 12 13
Габон 15 18 18 18 17 16 15 16
Нигерия 63 83 90 93 92 85 99 104
Азия Тынық мұхиты аймағы 113 129 140 137 125
Басқалары 179 50 39 35 28 40 47 75
БАРЛЫҒЫ 1617 1821 1916 1989 2005 2036 2120 2188
Алынған көзі: OPEC annual bulletin. 2001
Одақ күйрегеннен кейін, Қазақстанның иелігіне бүкіл кешен емес, тек
мұнай және газ саласы машинасын жасау саласының жоқтығы;
өндірістік инфрақұрылым мен салалық ғылымның жоқтығы;
күрделі құрылыс пен салаларға салынатын инвестициялардың төмендеуі.
Осылайша, мұнай-газ саласындағы өндірістің іс жүзінде 1995 жылға дейін
экономиканың осы саласына салынатын мемлекеттік инвестициялардың көлемін ақырындап қысқарту,
ТМД елдерімен экономикалық және қаржылық байланыстардың бұзылуы және нарыққа
Қалыптасқан экономикалық жағдайға жауап бермейтін баға белгілеудің жетілмеген жүйесі;
Тұтынушылардың төлем қабілетіндегі түйінді мәселелер.
Нәтижесінде, 1992 жылдан бастап республикада, Экономика Министрлігінің мәліметтері бойынша,
1995 жылы экономикалық реформалар жылдарында алғаш рет мұнай өндірісінің
Осыған байланысты, кешеннің дамуында маңызды рөлді «Қазақойл» ұлттық мұнай-газ
Магистральды мұнай құбырларын тиімді басқару үшін 1997 жылдың 25
Өндірісті ұйымдастыруды және басқаруды жетілдіру шараларын жақсарту тәжірибесі мұнай-газ
ҰМК тарапынан шешілуі тиіс басты мәселе – саладағы және
Жетекші шет елдік ұлттық мұнай компанияларының тәжірибесі мынаны көрсетіп
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, бүкіл әлемдегі барлық ұлттық мұнай компаниялары
Төмендегі 6-кестеде ұлттық мұнай компанияларын құрудың басымдықтары келтірілген.
Кесте 6- Ұлттық мұнай компанияларын құрудың басымдықтары
Ел Тәжірибесі Экономикалық рента Бақылау
Алжир 1 3 2
Индонезия 3 1 2
Малайзия 3 1 2
Мексика 3 2 1
Норвегия 1 2 3
Венесуэла 2 1 3
Ескертпе: 1- басымдықтың төменгі деңгейі; 2- орташа деңгейі; 3-жоғарғы
Барлық елдерде ҰМК-ын құрудағы ортақ мақсат - өз елдерінің
Әлемдік тәжірибені ескере отырып, ҚР Үкіметі тарапынан мұнай-газ кешенін
мұнай-газ саласында ортақ мемлекеттік саясатты жүзеге асыруға қатысу;
республиканың мұнай-газ ресурстарын тиімді жіне ұтымды игеруді қамтамасыз ету;
мұнай мен газ ресурстарын пайдалану, ұдайы өндіру және ары
Қазақстан Республикасы аумағында мұнай-газ операцияларына қатысты жарияланған байқауларды ұйымдастыруға
Көмірсутектерді барлау, дайындау, қайта өңдеу, өткізу тасымалдау, мұнай-газ құбырларын
Мұнай-газ операцияларын жүзеге асыру бойынша Қазақстан Республикасының ішкі және
Осы сатыда Қазақстан Республикасы Үкіметі тарапынан активтерді консолидациялау, кәсіпорындардың
Бүгінгі таңда «ҚазМұнайГаздың» құрылымын жасау жұмысы жүргізіліп жатыр және
Каспий шельфін игеру үшін өте көп қаржы құралдары қажет
«ҚазМұнайГаз» Ұлттық компаниясын құрғаннан кейін мынандай жайт анықталды, яғни
«ҚазМұнайГаз» ЖАҚ-ы үкіметтің мұнай операцияларының барысын басқарушы және бақылаушы
Осылайша, Қзақстан Республикасының мемлекеттік саясатына сәйкес мұнай-газ кешені
Қазіргі уақытта Қазақстан – бұл шет елден алынатын қаржылық
Қазақстандық экономикада қалыптасқан жағдайда инвестициялық қызметтің қалыпты жұмыс істеуін
2002 жылы қазақстандық экономика шет ел инвестицияларын тартуға арналған
ҚР-ның статистика Агенттігінің мәліметтері бойынша, 2002 жылы инвестицияларды салудың
Осылайша, соңғы жылдары Қазақстанда заңнамалық-құқықтық база құрылды, ол мұнай-газ
Өнеркәсіптік өндірістің едәуір ұлғаюы ҚР Үкіметі тарапынан жүргізілетін импорт
2002 жылдың алғашқ бес айындағы импорт алмастыру мониторингінің қортындысы
Бұл уақытта тауарларды іс жүзінде сату көлемі 21,8 млрд.
2002 жылдың басынан бастап тауарлық-материалдық құндылықтарды сату келісімдерін бекіту
«МаңғыстауМұнайГаз». Бұл тізімге «ХаррикейнҚұмкөлМұнай» кірмейді, ол келісімдер көлемін 196
Дегенмен, 2002 жылдың ортасында жүргізілген импорт алмастыру жөніндегі республикалық
Құрғақтғы,әсіресе Каспий шельфіндегі мұнай-газ кеніштерін игеру, магистральды құбыр жолдарын
Соңғы жылдары шет елдік компаниялар мұнай-газ секторында басым орынды
Шет елде, сондай-ақ Қазақстанда жарияланатын тендерлер көбінесе ҚР заңнамасын
Бүгінгі таңда қазақстандық кәсіпорындардың жарияланатын тендерлерге заңдық сәйкессіздігі орын
Нәтижесінде әр түрлі ведомстволар заңнаманы әр қалай түсінеді, соның
Қазіргі таңда үкімет өнеркәсіптік саясат Концепциясын даярлап жатыр, оған
Бұл орайда үкімет қазақстандық, сонымен бірге шет елдік капитал
Осы тұрғыдағы жағымды қозғалыс - «Қазақойлқұрылыс» ЖШС-нің («Қазақойл»
Отандық тауар өндірушілердің бәсекелік қабілетін арттыруды қамтамасыз ететін басқа
Осы бағыттағы алғашқы қадам болып кәсіпорындарға ISO 9000 сапаны
ҚР экономика Министрлігінің мәліметтері бойынша елдің 20-дан астам кәсіпорындарында,
Қазақстанның сараптау және сертификаттау Ұлттық орталығы отандық өндірушілерге
Осылайша, отандық мұнай-газ машина жасау саласы Қазақстанда құбыр, изоляциялық
Сондықтан да импорт алмастыруды мұнай-газ секторындағы мүмкіндіктердің барлық спектрлерінде
Ұзақ мерзімдік болашақта жоғары тұрақты өсу қарқындары экономикадағы қалыптасқан
Осы сатыда мемлекет қана экономиканы модернизациялауға арналған локомотив болып
Экономиканы модернизациялау стратегиясын жүзеге асыру үшін сәйкес қаржылық жүйені
Республикада басқарудың трансформациялануы жүзеге асуда, ол қазіргі кездегі менеджерлерді
Бүгінгі таңда осы бағдарлама бойынша дәріс алған алғашқы менеджерлер
Осы орайда мұнай-газ саласының басқару құрылымы экономиканы басқару
Қазіргі кезде мемлекет рөлінің күшеюі ең алдымен шруашылық өмірдің
2.2 Қазақстан Республикасында мұнайды өндіру және қайта өңдеуді талдау
Қазақстан Республикасы ежелгі мұнай өндіруші елдердің бірі болып табылады.
Қазақстанда мұнай өндірумен отыз алты кәсіпорын мен өндіріс айналысады.
Бүгінгі таңда басым кеніштердегі мұнай компаниялары мұнайдың төрттен бір
Кесте 7 – Мұнай мен газды өндіру динамикасы және
2004 ж. 2005 ж. 2010 ж. 2015 ж.
Мұнай, млн.т 59,1 61,0 90,0 150,0
Газ, млрд.т м 17,0 28,7 52,5 79,4
Алынған көзі: // Нефть и газ Казахстана, 2005г.
1993 жылы Теңіз кенішіндегі мұнай өндіру көлемі 1,3 млн.
Қазіргі таңда компания өндірілетін мұнайдың 70 пайызын темір жол
«Харрикейн Құмкөл Мұнай» компаниясының мұнай өндіруші ірі кеніші
Кесте 8 - ҚР-дағы мұнай мен конденсаттың өндірісі (01.01.2004
Мұнай мен газ конденсатының өндірісі Млн. .тонна
Барлығы 39,96 113,3
Соның ішінде газ конденсаты 4,03 86,5
ТШО 12,48 118, 9
«Қазақойл» ҰМК-ның еншілес компаниялры 6,57 107,1
«Өзенмұнайгаз» ААҚ 4,17 114,4
«ҚазақойлЕмбі» ААҚ 2,4 104,7
«Маңғыстаумұнайгаз»АҚ 4,41 105,7
«Ақтөбемұнайгаз» АҚ 3,26 125,9
«Қарашығанақ Петролеум Оперейтинг Ко» 4,0 86,3
«Харрикейн Құмкөл ЛТД» БК 3,61 108,2
«Қазгермұнай» БК 0,77 142,4
«Анако» АК 0,77 99,9
Алынған көзі: Досмамбетов Б.С., Ким И. .Л., Стратегия
Предприятий нефтедобывающей промышленности Кызылординской области. // Нефть и
«Қазгермұнай» бірлескен кәсіпорнының «Ақшабұлақ», «Нұралы» және «Ақсай» сияқты үш
Маңғыстау облысында орналасқан Солтүстік Бұзашы кенішінде «Тексако» компаниясында оны
«ҚазМұнайГаз» ҰМК-сы 2004 жылы 5,8 млн.тонна мұнайды сатты, оның
Қазіргі таңда Қазақстанда үш мұнай өңдеу зауыты жұмыс істейді:
Кесте 9 – Мұнай өңдеу өнеркәсібі өнімдерінің маңызды түрлерін
Өнімді өндіру 1999 2000 2001 2002 2003 2004
Мұнайды бірінші реттік қайта өңдеу, млн.тонна 10,8 11,1 9,2
1997 жылға % есебінде 61, 0 62,0 52,0
Соның ішінде:
Автомобиль бензині
2,2
2,3
1,8
1,7
1,3
1,3
1997 жылға % есебінде 62,0 66,0 51,0 46,0
Керосин 0,3 0,3 0,2 0,2 0,1 0,1
1997 жылға % есебінде 23,0 25,0 21,0 17,0
Реактивті двигательдерге арналған отын 0,3 0,2
0,2 0,2 0,1 0,1
1997 жылға % есебінде 23 23 21,2 17,0
Дизельді отын 3,3 3,3 2,8 2,5 1,8 2,0
1997 жылға % есебінде 66,4 66,3 56,0 50,0
Отындық мазут 3,8 3,8 3,3 2,8 2,2 2,2
1997 жылға % есебінде 63,0 64,0 54,0 45,0
Мұнай битум 0,05 0,06 0,05 0,04 0,04 0,04
1997 жылға % есебінде 6,4 8,2 6,0 6,0
Ескерту – «Қазмұнайгаз» ҰМК-ның 1999-2004 жылдардағы қызметі жөніндегі Есебінің
Сондықтан, республикада авиациялық бензин, қысқы дизельді отын, жағар май
Одақ күйрегеннен кейін Қазақстанға біртұтас кешен емес, мұнайды өндіру
Қазақстан аумағы арқылы өтетін магистральды мұнай-газ құбырларының
Саланың дамуында «ҚазМұнайГаз» Ұлттық мұнай-газ компаниясының ресейлік мұнай компанияларымен
Мұнай өңдеу саласының даму жағдайын талдау мынаны көрсетеді, яғни
2.3 Қазақстандық мұнай экспортының дамуын талдау
Бүгінгі таңда қазақстандық мұнай экспортының географиялық бағытына сипаттама беріп
Қалыпты инфрақұрылымына қарамастан, қазақстандық мұнайды осы бағыттарда экспорттауға
ресейлік тараптан мұнайды айдау көлемін квоталау;
толыққан еуропалық нарықта мұнайға деген үлкен сұраныстың болмауы;
жоғары транспорттық шығындар;
шектеулі өткізу қабілеті.
Басты мәселе – Ресей арқылы транзитпен өткізілетін қазақстандық мұнайдың
Қазақстандық мұнайды айдау квотасын ұлғайтудың немесе қысқартудың мәселесінің
Мемлекеттік табыс Министрлігі мұнай компаниялары өз табыстарын «жасыру» «қабілетін»
Осы мұнай құбыры бойынша бар мәселелер бүгінгі таңда іс
Шығысқа, соның ішінде Қытайға мұнай Дружба станциясы арқылы темір
Ал батысқа бағытталған Баку-Супса мұнай құбыры 1999 жылдың сәуірінен
Осы бағыттағы болашақ қуаты 50 млн. тонна болатын Баку-Жейхан
Ақтау портынан Нека портына танкерлік тасымалдаулар арқылы оңтүстікке, яғни
Мұнайды Иранға жеткізу үшін жөндеуден кейін Ақтау портын пайдалануға
3-Тарау. Қазақстан Республикасындағы мұнай-газ кешенінің даму
мәселелері мен болашағы
3.1 ҚР-ның мұнай-газ секторының даму мәселелері
Бүгінде мұнай-газ кешенінің ел үшін саси және экономикалық мәнісін
Сондай-ақ қазақстандық экспорт көлемі де өсіп келеді, яғни өндіруге
Сонымен бірге мұнайдың жоғары әлемдік бағалары және республикамызда жүргізіліп
Кесте 10 - Мұнайды өндіру динамикасы және Қазақстанның мұнай
және 2010 жылға болжамы
Жылдар 1997 1998 1999 2000 2001 2005 2010
Мұнай мен газ конденсатын өндіру 25775 25957 30040
Қайта өңдеу 8859 8521 5861 6369 6400 29000 29000
Павлодар МӨЗ 1609 2193 688 6369 - 13000 13000
Шымкент МӨЗ 3475 3628 3383 3050 - 10000 10000
Атырау МӨЗ 3775 2700 1790 2191 - 6000 6000
Алынған жері: ҚР-ның статистика жөніндегі Агенттігі
Мұнай ең алдымен шет елге және содан соң ішкі
Өнеркәсіптің салалық құрылымында 2000 жылы отын-энергетикалық кешеннің үлесі 26,4
Қалыптасқан жағдайда үкімет мұнай өнімдерінің кең импортын ұйымдастыру
Соңғы уақытта ТМД елдеріне мұнай өнімдерін экспорттау Ресей үшін
Мынаны атап өту керек, яғни импорттаушылар бюджетке төленетін акциздік
Сонымен бірге соңғы жылдары елге енгізілетін бензиндік фракциялар көлемі
Мұнай өңдеуші зауыттардың негізгі өндірістік қуаттары кеңес одағы кезінде
Мұнай өңдеуші зауыттар Республикамыздың Оңтүстік, Батыс және Солтүстік-шығыс
Павлодар МӨЗ елдің солтүстік-шығысында орналасқан. Павлодар МӨЗ-да 1978 жылдың
Зауыттың техникалық жағдайы кең ассортименттік мұнай өнімдерін шығаруға
Қазіргі таңда Қазақстандық әлеуетті арттыру үшін мынандай шаралар ұсынылады:
Мұнайды тасымалдау мәселесін шешу үшін Батыс Қазақстан – Құмкөл
Атырау мұнай өңдеу зауыты – Қазақстанның ең ежелгі кәсіпорны
Қазіргі уақытта жергілікті мұнайды ғана емес, сонымен бірге басқа
Шымкент мұнай өңдеу зауыты 1984 жылы іске қосылды және
Бұл зауыт Павлодар МӨЗ-нан кейінгі өнімділігі бойынша екінші орынды
Шымкент мұнай өңдеу зауты Өзбекстан мен Қырғызстанның мұнай өнімдерін
Қазіргі таңда мұнай өңдеу зауыттарының өнімі ел ішінде тұрақты
Қазақстанның орташа есеппен жыл сайын 30 млн. тонна мұнай
Осылайша, өзіндік өндіріс есебінен автобензинге деген болжамдық сұраныстың 30
Мұндай жағдайдың негізгі себебі – бұл МӨЗ-на жеткізілетін шикі
Айтылғандарды қорыта келе мынаны атап кетуге болады, яғни Қазақстанда
Әрекет етуші МӨЗ-ның жағдайын жақсарту, оларды ары қарй дамыту
қуаты 6 млн. тонна болатын Маңғыстау МӨЗ-ын салу;
Павлодар МӨЗ-ын ЛК-бу екінші кешенін іске қосу арқылы кеңейту
Шымкент мұнай өңдеу зауытын каталикалық крекингті орнату арқылы кеңейту;
Атырау МӨЗ-ын қайта жаңарту және оның қуатын жылына 6
Ақсай қаласында жылына 4 млн. тонна газ конденсатын қайта
Атырау және Ақтөбе облыстарындағы мұнайды отындық-май варианты бойынша екі
«Конденсат» акционерлік қоғамының отын өндіру бойынша Қарашығанақ аз тонналы
2004 жыл республиканың үш МӨЗ-да 9,4 млн.тонна мұнай (2003
Мұнай мен газ базасында шикізаттық емес секторды дамыту мақсатында
Сонымен бірге Атырау облысында арнайы экономикалық аймақтың артықшылығы бар
3.2 Қазақстан Республикасының әлемдік мұнай мен газ нарығындағы позициясын
Қазақстан мұнай мен газдың зор ресурстарын иеленеді, олардың кез-келген
жаңа мұнай-газ кеніштерін барлау және игеру;
мұнай өндіруді ұлғайту;
мұнай-газ компанияларның экспорттық маршруттарға барынша қол жетімділігін қамтамасыз
әрекет етуші өндірістерді қайта жаңарту және жаңа өндірістерді ашу;
мұнай-газ кешенінің тиімділігін арттыру;
мұнай-газ кешенінде заңнамалық-құқықтық жүйені дамыту, ол мұнай өңдеу мен
Мұнай өндіруді ұлғайту – Қазақстанның негізгі стратегиялық басымдықтарының бірі,
Республикада мұнай өндіруші саланы қарқынды дамыту ірі қайта
Отандық мұнай өңдеуші салалардың жеткіліксіз тиімділігі бірнеше негізгі себептермен
Біріншіден, тікелей-интеграцияланған компаниялардың кіші-гірім көлемімен байланысқан, олар қаражаттың
Екіншіден, елдегі мұнай саласының дамуының маңызды тежегіші – бұл
Үшіншіден, қажетті қаржы-қаражаттың жеткіліксіздігі салдарынан технологиялардың жағдайы өте
Сондықтан да олар жоғары сапалы өнімдерді, ал қазақстандық кәсіпорындар
Қазақстанның мұнай-газ кешеніндегі заңнамалық-құқықтық жүйені ары қарай дамыту салықтық
Сондықтан да, мұнай-химия және мұнай-газ өнеркәсібі сияқты мұнай-газ секторының
Қортынды
Әлемде мұнай өндірісін қарқынды дамыту мұнай запастарының сарқылуына әкеледі
Өзіндік өндіруді жүргізетін бірқатар мемлекеттер үшін мынандай балама тұрады:
Қазақстан үшін елдің мұнай-газ кешенін дамытудың стратегиялық бағыттарын әзірлеу
Жоғарыда аталғандардың негізінде төмендегідей қортынды жасауға болады:
1. Мұнайдың әлемдік нарығының даму эволюциясы әр алуан кезеңдермен
2. Мұнайдың әлемдік нарығының бүкіл циклы мұнай бағасының өзгерістерімен
3. Баға белгілеу механизмі едәуір өзгерістерге ұшырады. 80-жылдардың ортасына
4. Мұнайдың әлемдік нарығының субъектісі және әлемдегі көмірсутектің
1-кезең – бұрынғы экономикалық жүйені жою.
2-кезең – елдегі макроэкономикалық тұрақтылыққа қол жеткізу.
3-кезең - экономикалық өсуді қалпына келтіру және экономикалық
Осы кезеңде Қазақстанда макроэкономикалық тұрақтылыққа қол жеткізілді және
Осылайша, елдік экономикалық дамуын қолдай отырып, мұнай өнеркәсібі болашақта
Бұл тенденция Қазақстанның әлемдік отын-энергетикалық нарықтарда позициясын белсенді нығайтуды
Осылайша, қазіргі кезде мұнай-газ саласы Қазақстан Республикасының тәуелсіздігінің, оның
Осыған байланысты бүгінде мұнай-газ өнеркәсіпке бірнеше стратегиялық маңызды мәселелерді
Бірінші – экономикаға инвестициялардың ағылып келуін қамтамасыз ету: Мұнай-газ
Қазақстан халықаралық қаржылық-экономикалық ұйымдармен тығыз өзара байланысты орнатуға баса
Екінші – ұлттық экономиканы жаңғырту үшін валюталық түсімдерді пайдалану.
Соңғы жылдары Қазақстан экономикасын дамытудың жоғары қарқындарын қамтамасыз еткен
Осыған байланысты, үкімет алдында өнеркәсіп құрылымын өзгертудің және
Үшінші – ұзақ мерзімдік болашақта табиғи ресурстардан алоынғанг қаржыларды
Бірқатар мұнай өндіруші елдер бұл мәселелерді мұнайлық стабилизациялық қорды
ҚР-ның Ұлттық қоры 2000 жылдың 23 тамызында Президент жарлығымен
Табыс бөлігі бірнеше көздерден қалыптасады. Ұлттық қорға шикізат секторы
Қазақстан Республикасында Ұлттық қорды құру жөніндегі шешім мұқият ойластырылды
Төртінші – мұнай мен газды өндіру мен қайта өңдеу
Өз ретінде мұнай-газ өндіруші және қайта өңдеуші өнеркәсіп салалары,
Сәйкесінше, бүгіннің өзінде шаралар жүйесі дайындалды, олардың негізгі нәтижесі
Осыған байланысты негізгі принцип – бұл мұнай ресурстарын игерумен
Мұнай-газ кешенін басқаруды ары қарай жетілдіру Қазақстан Республикасы Үкіметі
Таяу болашақта мұнай өндірісінің өсуі жаңа технологияларды енгізу, кәсіпорындардың
Халықаралық Қарашығанақ интеграцияланған компаниясы (Бритиш Газ – 32,5
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1. Кожантаева У. Параллельные старты // Деловая неделя. –
- с.9
2. На распутье // Petroleum. 2005. - №5. –
3. Бизнес в зеркале политики // Нефтегазовая вертикаль. –
4. В.Школьник: Приоритеты дальнейшего развития // Нефть и газ
2005г. – с.6-10
5. Аширова Г. Прогнозы для южного маршрута // Деловая
6. Глушкова Н. Проект ОЭТ БТД делает еще один
7. Эксклюзив // Petroleum. – 2002. - №5. –с.
8. Начнется поиск на «Курмангазы» // Деловая неделя. –
с.10.
9. Султанов Б., Музарапова Л., Абишев А., Галямова В.,
10. БутиринаЕ. Дорогу осилит сильнейший // Деловая неделя. 2002.
11. В. Школьник : Отрасль, устремленная в будущее. Состояние
12. Нефтяная отрасль Республики Казахстан // Нефть и газ
Аналитическая служба «Нефтегазовой вертикали»
13. Бурлака В.Г., Шерстюк Р. Трансформация рынков нефти и
320стр.
14. Гусейнов В. Каспийская нефть. Экономика и геополитика. -
Туркеева К.А. Конъюнктура рыночного хозяйства и перспективы участия РК
15. М. Афанасьев, Л. Мясникова . Время глобализации //
8