ЖОСПАР
Кіріспе 3
І-бөлім. Валюталық нарық және валюта жүйесі 4
1.1. Валюталық нарықтың мәні 4
1.2. Валюта жүйесі және оның түрлері 5
1.3. Дүниежүзілік валюта жүйесінің даму кезеңдері (эволюциясы) 10
ІІ-бөлім. Халықаралық валюталық қатынастар және валюталық саясат 17
2.1. Халықаралық валюталық қатынастарды реттеу және валюталық саясат
2.2. Қазақстан Республикасының валюта жүйесі және валюталық саясаты
2.3 Еуропалық валюта жүйесі 31
ІІІ-бөлім. Валюта жүйесінде қызмет ететін нарықтық ұйымдар 35
Қорытынды 39
Пайдаланған әдебиеттер 41
"... Біздің ұрпақтың келер ұрпақтар алдында
орасан зор жауапкершілік жүгін арқалайтынын...
күнделікті есте ұстауға тиіспіз"
Н.Ә. Назарбаев
Кіріспе
Ақша, несие, банктер - қазіргі өркениеттіліктің өзінен ажырағысыз
Ақша, несие, банктер - ұзақ қоғамдық дамудың өнімі.
валюта қатынастары, валюта жүйесі туралы ұғымдарға арналып, халықаралық
Тақырыптың өзектілігі: Шетел валютасы бүгінгі таңда Қазақстанмен салыстырғанда
Жұмысты орындаудағы мақсат: бүгінгі валюталық қызметтердің әр түрлілігімен,
Жұмысты орындаудағы міндеттер:
Жаңадан енгізілген валюта түрлерін, ерекшеліктерін көрсету;
валюталық нарықтағы өзгерістерге зерттеулер жүргізу.
Әдістемелік негіз ретінде, Қазақстан Республикасы валюталық жүйе мен
І-бөлім. Валюталық нарық және валюта жүйесі
1.1. Валюталық нарықтың мәні
Валюталық нарық қаржы нарығының құрамдас бөлігі болып табылады.
Валюталық нарық - бұл шетел валюталары мен шетел
Валюталық операциялардың көлемі, сипатына және пайдаланатын санына қарай
• халықаралық;
• аумақтық;
• ұлттық (жергілікті).
Халықаралық валюталық нарықтар ірі дүниежүзілік қаржы орталықтарында орналасқан.
Валюталық нарықтағы операцияларға банктер функциональдық көзқараспен қарасақ, валюталық
Институтционалдық жағынан қарасақ, валюталық нарық -Үкіметтің, банктердің, инвестициялық,
Ұйымдастырылу-техникалық жағынан алсақ, валюталық нарық - банктерді халықаралық
Валюталық нарық белгілеріне қарай келесідей түрде жіктеледі:
1.) Орналасу аумағына қарай:
• халықаралық;
• ішкі;
• аумақтық.
2.)Валюталық шектеуге қатысты:
• еркін нарық;
• еркін емес.
Валюталық шектеу қойылған валюталық нарықты - еркін емес
3.) Валюталық бағамның қолданылу түріне қарай:
• бір ғана режимді;
• қос режимді.
Бір ғана режимді валюталық нарық - бұл еркін
Кросс-бағам (теңге) = ;
1.2. Валюта жүйесі және оның түрлері
Валюта (итальян сөзі, сөзбе-сөз - құн) - елдің
Шаруашылық жағдайларын интернационалдандыру және әлемдік еңбек бөлінісін интенсивтендіру
Халықаралық экономикалық қатынастарда өндіріс пен капиталды интернационалдандыру ішкі
Әлемдік шаруашылық байланыстағы өнеркәсібі дамыған мемлекеттердің өзара қарым-қатынастарының
Елдердің әлемдік шаруашылыққа интеграциялануы (экономикалық одаққа кіруі) ақша
Валюта қатынастары - әлемдік шаруашылықта валюта айналымынан қалыптасатын
Сыртқы экономикалық байланыстардың дамуына қарай валюта жүйесі пайда
Тарихи үш түрлі: ұлттық, дүниежүзілік жане мемлекетаралық немесе
ұлттық валюта жүйесі деген қоғамдық ұдайы өндірісті қалыптастыруға
• ұлттық валюта;
• ұлттық валютаның шетел валютасына айырбасталу жағдайлары, яғни
• валюталық паритеттің бірдейлік ережесі - валюталардың алтын
• валюта бағамының тәртібі (белгіленген, белгілі бір аралықта
• валюталық шектеудің болуы немесе болмауы. Мысалы, Ресейде
• төрт қосындыдан тұратын (елдің ресми алтын және
• халықаралық несиелік айналым құралдары мен халықаралық есеп
• валюта нарығы мен алтын нарығы ережесі;
• валюта қатынастарын реттейтін ұлттық органдардың статусы (орталық
Әлемдік шаруашылық қатынастарының дамуына байланысты әр елдің ұлттық
Дүниежүзілік валюта жүйесі деген халықаралық валюта қатынастарының ұйымдастыру
Валюта жүйесі әлемдік шаруашылық байланыстарда дербес роль атқарады.
Алғашқыда әлемдік ақшаның бірден-бір түрі болып алтын, кейін
Ұзақ тарихи дамудың нәтижесінде дүниежүзілік валюта жүйесінің негізгі
• әлемдік ақшаның міндетті формасы (алтын, резервтік валюта,
• валюталардың айырбасталу шарттарын белгілеу;
• валюталық паритет пен валюта бағамы тәртібін үйлестіру;
• валюталық шектеу көлемін тәртіптеу;
• халықаралық валюта өтімділігінің құрамдас бөліктерін белгілеу (мысалы,
• халықаралық несиелік айналым құралдарын қолдану тәртібін үйлестіру;
• әлемдік валюта нарығы мен алтын нарығының ережесі;
• мемлекетаралық реттеу институтының статусы - 1944 жылдан
Аймақтық валюта жүйесі (ЕВЖ) - дүниежүзілік валюта жүйесінің
Дүниежүзілік валюта жүйесінің ерекшеліктері мен тұрақтылығы оның құрылымдық
1.3. Дүниежүзілік валюта жүйесінің даму кезеңдері (эволюциясы)
Бірінші дүниежүзілік валюта жүйесі алтын монеталы стандарт негізінде
Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде және одан кейін де
Үшінші дүниежүзілік валюта жүйесі. 1944 жылы 22 маусымда
Бреттон-Вудс жүйесінің құрылымдық принциптері төмендегідей:
• доллар мен фунт стерлингтің резервтік валюта ретіндегі
• ХВҚ-ға мүше елдердің барлығы өз валютасын баска
• шетел орталық банктерінің долларлық резервтері (қорлары) алтынға
• алтынның төмендетілген ресми бағасы бекітілді (35 АҚШ
• мемлекетаралық валюта қатынастарын реттейтін орган - Халықаралық
ХВҚ-ның негізгі қызметі - осы мемлекетаралық қорға мүше
Дегенмен бұл жүйе оган мүше елдердің барлығына бірдей
Төртінші (қазіргі) дүниежүзілік валюта жүйесі 1976 жылдың қаңтарында
Ямайка валюта жүйесінің бұрынғы жүйеден айырмашылығы:
• алтын өзінің монетарлық қызмет атқаруын тоқтатты, яғни
• алтын девизді стандарттың орнына жаңа халықаралық есепайырысу
ХВҚ-ның мүшелері валюталық паритетті қолданбай кез келген валюта
Бреттон-Вудс жүйесінен ауысқан ХВҚ-ның міндеті - мемлекетаралық валюталық
Қорыта айтқанда, Ямайка валюта жүйесі бұрынғы жүйемен салыстырғанда
1979 ж. Еуропалық экономикалық одақтың (ЕО) шеңберінде Батыс
ЕВЖ -нің құрылымдық ерекшеліктеріне төмендегілер жатады:
• СДР-дың орнына еуропалық валюта өлшемі - ЭКЮ
Ямайка жүйесінде алтынды ресми демонетизациялауға қарама-қарсы
ЕВЖ-ге мүше-елдер ХВҚ-ға қарсы өзінің мемлекетаралық валюталық реттеу
Екі валюта жүйесін салыстырғанда ЕВЖ-ге валюта бағамы сиректеу
Дегенмен ЕВЖ-ге мүше-елдердің өзара қарама-қайшылығынан біраз қиыншылықтарды басынан
ЕВЖ-нің дамуындағы маңызды кезең - саяси, экономикалық және
Екінші кезеңде Еуропа валюталық институты (ЕВЫҚ-ның орнына) құрылып,
Үшінші кезек ЕО-ның бірнеше мемлекеті несие-ақша жүйесінің бірыңғай
ІІ-бөлім. Халықаралық валюталық қатынастар және валюталық саясат
2.1. Халықаралық валюталық қатынастарды реттеу және валюталық саясат
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, нарықтық экономика жағдайында халықаралық валюталық
• нарықтық реттеу;
• мемлекет тарапынан реттеу;
Валюталық нарықта валюталарға деген сұраныс және ұсыныс, сондай-ақ
Бірақта, мемлекет ертеден бері валюталық қатынастарға араласып келген,
Нарықтық және мемлекеттік валюталық реттеу бірін-бірі толықтырады. Біріншісі,
Валюталық саясат.
Нарық экономикасын реттеу жүйесінде валюталық саясат маңызды орын
Валюталық саясат - бұл елдің ағымдық және стратегиялық
Валюталық саясат экономикалық саясаттың ең басты мақсаттары: тұрақты
Валюталық саясаттың басты бағыттары мен формалары елдердің валюталық-экономикалық
Заңды түрде валюталық саясат валюталық заңдылықтар, яғни, елдегі
Валюталық саясатты іске асырудың басты бір құралы -валюталық
Тікелей валюталық реттеу — заңды актілер және атқарушы
Мемлекетаралық валюталық реттеу ұйымы - Халықаралық Валюталық қор
Валюталық саясат өзінің мақсаттарына және формаларына байланысты екіге
1.) Құрылымдық валюталық саясат;
2.) Ағымдық валюталық саясат;
Құрылымдық валюталық саясат — дүниежүзілік валюталық жүйедегі құрылымдық
Ағымдық валюталық саясат - валюталық бағамды, валюталық операцияларды,
Валюталық саясаттың келесідей формалары қолданылады:
1.) Дисконттық валюталық саясат.
2. ) Девиздік валюталық саясат.
Сонымен қатар, девиздік саясаттың келесідей жүзеге асырылу формалары
а) валюталық интервенция;
ә) валюталық резервтерді диверсификациялау;
б) валюталық шектеу;
в) валюталардың алмастырылу дәрежесін реттеу;
г) валюталық бағам режимі;
д) девальвация;
з) ревальвация;
Дисконттық (есепке алу) саясаты - бір жағынан, валюталық
Қазіргі жағдайда дисконттық саясаттың тиімділігі төмендеген. Себебі, егерде
Девиздік саясат - мемлекеттік ұйымдардың немесе орталық банктің
Ұлттық валюталық бағамын көтеру мақсатында орталық банк шетел
Девиздік саясат көбіне валюталық интервенция формасында жүзеге асырылады.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін, жана құбылыс ретінде мемлекет
Валюталық резервтерді диверсификациялау — бул халықаралық есепайырысуларды қамтамасыз
Бұл саясат қарапайым түрде тұрақсыз валюталарды сату және
Валюталық паритет жөне валюталық бағам режимі Ұлттық және
Девальвация мен ревальвация — валюталық саясаттың дәстүрлі әдістеріне
Девальвация - Ұлттық валютаның бағамын, шетел валюталарына қатысы
Ревальвация - Ұлттық валюта бағамын, шетел валюталарға қатынасы
Валюталық саясаттың келесі бір формасы ретінде валюталық шектеу
Валюталық шектеу - резиденттер мен резидент валюталар және
Валюталық шектеудің мақсаттары келесідей:
- төлем балансын теңестіру;
- валюталық бағамды қолдау;
- ағымдағы және стратегиялық міндеттерді шешу үшін мемлекеттің
- Валюталық операцияларды орталық және өкілетті (девиздік) банктерде
- Валюталық операция жасау үшін рұқсат қағазының (лицензия)
- Валюталық шоттарды толық немесе жартылай жабу;
- Валюталардың қайтарымдылығын шектеу.
2.2. Қазақстан Республикасының валюта жүйесі және валюталық саясаты
Нарыққа өту кезінде Қазақстан Республикасы егеменді ел ретінде
Қазақстан 1992 жылдың шілдесінде ХВҚ-ға мүше болып кіргеннен
Қазақстан Республикасының шетелдермен жүргізілетін валюталық қатынастарының негізгі элементтері
Қазақстан заңдары бойынша валюталық реттеудің объекті болып шетел
• Қазақстан Республикасында тұратын жеке кәсіпкерлер, оның ішінде
• Қазақстан Республикасының заңдары бойынша құрылған заңды тұлғалар,
• Қазақстан Республикасынан тыс жерлердегі дипломатиялық, сауда және
Қазақстан Республикасындағы "резидент еместерге" жоғарыда республика "резиденттері" түсінігінде
Қазақстан заңдарына сәйкес шетел валютасын сатып алу-сату мәмілелері
Қазақстан Республикасында негізгі валюталық реттеу органы болып Ұлттық
• шетел валютасының және шетел валютасындағы бaғалы
• резиденттер мен резидент еместердің республикада шетел валютасымен
• peзиденттердің шетел банктерінде шот ашу шарттарын
• ұлттық валютаның - теңгенің шетел валютасына
• алтын валюта активтерін құрап, солармен операциялар
• халықаралық есеп айырысуды ұйымдастырып, шетелдермен қаржы-валюталық және
• қабылданған мемлекеттік шарттарға сәйкес шетелдік және халықаралық
Қазақстанда валюталық бақылауды валюталық бакылау органдары және олардың
Валюталық бақылау негізінен мына бағытта жүргізіледі:
• жүргізілетін валюталық операциялардың заңға сәйкестігін анықтау және
• резиденттердің мемлекет алдындағы шетел валютасымен міндеттемелерін орындауын
Сөйтіп, валюта қатынастары халықаралық экономикалық, саяси және мәдени
Ұлттық валютаны енгізгенге дейін Қазақстанның саяси ұстанымы ТМД
Қазақстан теңгені тура он бір жыл бұрын енгізді.
Теңгені енгізу түбегейлі экономикалық түрлендіру жағдайларында жүргізілді. 1992
1992-93 жылдарғы ақша жиынының бақыланбай ұлғаюы және банкілердің
Республика экономикасын инфляцияны күшейткен теріс үрдістерден қорғау мақсатында
Ұлттық валютаны енгізу жөнінде алдын ала жүмыс босалқы
Ұлттық валютаны енгізу жөніндегі іс-шараларды тым қысқа мерзімде
Күрделі экономикалық ахуалда басты назар ескі ақшаларды айырбастау
Валюталық түзімді ұйымдастыру саласында күрделі мәселерді шешу күн
Ұлттық валютаны енгізу тұсында Қазақстан Ұлттық Банкі күрделі,
Ақша реформасының қарсаңында Қазақстан Республикасының Президенті теледидар арқылы
Айналыстан 1961-1992 жж үлгіден рубль купюралары 950,6 миллиард
Дер кезінде жүргізілген дайындық іс-шаралары айырбасты белгіленген мерзімде
Ұлттық валютаны енгізу Ұлттық Банкке экономикалық, ақша-несиелік және
Осы оқиғалардан соң ілезде Қазақстандық Банкаралық Валюта Биржасы
1994 жылы Қазақстанның жаңа тарихында алғаш рет егеменді
АҚШ долларына қатысты теңге бағамы 1994 жылы 8,6
1995 жыл республикадағы толыққанды валюта нарықнамасын түзілдіруде бетбұрыс
Ұлттық валютаға деген өскелең сенім, сауда-саттық теңгерім сальдосының
Ұлттық Банктің теңгенің айырбас бағамын түзілдіруге қатысуы ҚБВБ-на
Теңгенің АҚШ долларына қатысты бағамының бір мезгілдегі құлдырау
1996 жылдың 16-шілдесінде Қазақстан өзіне "Халықаралық валюталық қор
Ұлттық Банктің 1997-1998 жж. ішкі валюта рыногындағы басқыншылығы
Қазақстанның сауда-саттық серіктес елдеріндегі, ең алдымен Ресейдегі ұлттық
Көтеріңкі бағамның еліміздің экономикасына теріс салдарларының алдын алу
Валюталық бағам түзімінің ауысуы және соның ізінше болған
Ұлттық банк өзінің ішкі валюталық рынок сауда-саттығына қатысуын
1999 жылдың сәуірінде жаңа түзімді енгізген кезде ұлттық
1999 жылғы ішкі валюталық рыноктың дамуы көбінесе экономикадағы
2000 жылы теңгенің биржалық бағамының тербелістері ұтымды күтіс
Теңгенің айырбас бағамының қазақстандық қор биржасында АҚШ долларына
Ұлттық Банк теңгенің шынайы мәнінде едәуір нығаюына жол
2001 жылдың бас кезінен ішкі валюта рыногындағы жағдаят
Мұнда қазіргі таңдағы экономика өркендеуінің көбінесе дүниежүзілік тауарлық
Ұлттық валютаның қалыптасуын қарастыра отырып, таңдалған бағыт дұрыс
Жақын жылдары Ұлттық Банк қазақстандық тауарлардың бағалық бәсеке
2.3 Еуропалық валюта жүйесі
Еуропалық Одақ шеңберінде өткен күрделі келіссөздердің нәтижесінде 1979
Еуропалық валюта жүйесі — ұлттық валюталардың экономикалық интеграция
Еуропалық валюта жүйесі үш элементтен тұрады: 1) ЭКЮ
Еуропалық валюта жүйесінің алдына мынадай міндеттер қойылады:
— Еуропалық Одақ елдері ішінде сенімді валюталық
— тұрақты түрде даму стратегиясының негізгі элементі болу;
— экономикалық даму процестерінің байланысын нығайтып, еуропалық ынтымақтастыққа
— халықаралық экономикалық және валюталық қатынастарға тұрақтандырушы фактор
Еуропалық валюта жүйесінің атқарушы механизмі ЭКЮ-ді қалыптастыру және
Еуропалық валюта жүйесі валюталық резервтердің Одаққа мүше елдердің
Еуропалық Одақтың көрнекті қайраткері Ж. Делор Еуропа валюталарын
1990 жылы Еуропалық валюта жүйесіне қатысушы елдер қатарына
Батыс Еуропа елдері валюталары курсының тербелуін реттеу мақсатында
Маастрихт келісімдеріне сәйкес Еуропалық Одақ мемлекеттерінің ұлттық валюталары
Бірінші кезең 1998 жылы басталады. Бұл уақытта валюталық
Екінші кезеңде (1999—2001 ж. ж.) Еуропалық Орталық банк,
Үшінші кезеңде Еуропалық валюталық экономикалық одақ кеңістігіндегі банктік
ЕУРО-ның пайда болуы құнды қағаздармен байланысты келісім-шарттардың көлемін
ЕУРО-ны енгізу аталған валюта рыногын бір сәтте дүние
Жаңа ақша бірлігі бір валютаны екінші валютаға аударуға
ЕУРО-ны енгізудің тағы бір пайдасы биржалық маклерлер еуропалық
ІІІ-бөлім. Валюта жүйесінде қызмет ететін нарықтық ұйымдар
Халықаралық валюталық қор (МВФ) және Халықаралық қайта құру
Халықаралық валюта қоры өз операциясын 1947 жылдың наурыз
Іс жүзінде олардың қызметтері, бірінші күннен бастап, америкалық
Мысалы, 1998 жыл, Оңтүстік Шығыс Азиядағы дағдарыс кезінде,
Халықаралық қайта құру және даму банкісінен несие алуда
АҚШ-тың, бұл органдарға үстемдік жасай алатын себебі, олар
Бұл екі органның қызметтері өзара байланысты. Олар бірін-бірі
Халықаралық қайта құру және даму банкісінің өзіндік ерекшелігі
Осы мемлекетаралық қаржы институттарының Халықаралық несие қатынастарын реттеуде
Байланыстарды интернационалдандыру жағдайында Халықаралық институттардың маңызы жоғарылайды. Бірақ,
Батыс елдерінің зерттеушілерінің айтуына қарағанда 1965-1995 жылдары арасында
Европалық қайта құру және даму банкісі, 1990 жылы
Европалық Одақтың шеңберінде басқа да аймақтың ұйымдары бар.
- Европалық инвестициялық банк. Оның мақсаты Европалық Одаққа
- Европалық даму қоры. Экономикасы өсіп келе жатқан
- Аймақтық дамудың Европалық қоры. Европалық Одақтың бірлескен
- Европалық валюталық Институт. 1994 ж. Европалық валюталық
- Халықаралық есеп айырысу банкісі. 1930 жылы құрылған.
Бұл банк кейбір жетекші валютаның бағамын қолдау үшін
Осы сияқты Халықаралық Қаржы Институттары Азия аймағында да
Азиялық даму банкі. 1965 жылы құрылған. Оның мүшелерінің
Ислам даму банкісі. Жұмысын 1975 жылы бастады. Бас
Әр мүше елдің банкінің негізгі қорында үлесі әр
Банктің басты мақсаты шариаттың қағидаларымен байланыстырылып, мүше елдердің
Қорытынды
Экономистердің көпшілігі валюталық саясатты экономикалық саясаттың ажырамас бөлігі
Валюталық нарықтың негізгі ролі экспорттық-импорттық операцияларды, капиталдардың ағымын
Шетел тәжірибесін, әсіресе Қазақстанның валюта нарығын либеризациялау және
ҚР-ның экономикалық дамуындағы соңғы жылдардың қуанышты көрсеткіштері ел
Шетел валютасы халықаралық төлем айналымында ең бастысы банктік
Валюталық нарықтарды валюталық операцияларды жүргізудің негізінде халықаралық сауда,
Валюталық нарықтардың қатысушыларын екі басты топқа бөледі: пассивті,
Сауда-өнеркәсіптік клиенттер үшін валюталар баға белгілеу кросс-багам негізінде
Мемлекеттің валюта бағамына әсер ету шаралары валюталық интервенция,
Әсер етудің ең тиімді әдісі – валюталық интервенция.
Валюта бағамымен манипуляция жасау елдің сыртқы сауда операцияларына
ҚР Ұлттық Банкі валюталық реттеу функцияларын жүзеге асыратын
Пайдаланған әдебиеттер
1. Пашку Ю.В. "Деньги:
2. Фишер С., Дорнбуш
3. Поляков В.П., Л.А.Московкина "Основы денежного
4. Красавина Л.Н. "Денежное обращение и
5. Көшенова Б.А. Ақша, несие, банктер. Валюта
6. Сейткасимов Г.С., Шаяхметова К.О., Абдраимова Г.Т. Бухгалтерский
7. Мақыш С.Б. «Ақша айналысы және несие». Оқу
8. Омирбаев С.М. «Финансы» Астана 2002 г. Гл.-17.
9. Саниев М.С. Ақша, несие, банктер. Оқулық. Алматы:
9