МАЗМҰНЫ
Кіріспе 2
1. Құн формасының дамуы 4
1.1. Құнның қарапайым, жеке немесе кездейсоқ формасы 4
1.2. Құнның толық немесе кеңейтілген формасы 5
2 Ақша ұғымы 6
2.1. Ақша қызметтері және олардың қазіргі жағдайдағы дамуы
2.2. Ақшаның түрлері 21
3. Айналымдағы ақша 23
3.1.Айналымдағы ақша жиыны және ақша базасы. 23
3.2. Ұдайы өндіріс процесіндегі ақшаның маңызы 26
Қорытынды 29
Қолданылған әдебиеттер 31
Кіріспе
Экономикалық санат ретінде ақша натуралдық шаруашылықтан, тауарлы шаруашылыққа
Осымен байланысты жоғарыда көрсетілген қозғаушы күштердің (факторлары) салдарынан
Сонымен ақшаның пайда болуына алдын ала екі экономикалық
натуралдық шаруашылықтың орнына тауарлық шаруашылық келді. Осыған байланысты
Өнім өндірушілердің арасында бір жағынан мүліктік жекеленушілік пайда
Сонымен қатар бір тауарды, екінші тауарға тікелей ауыстырудың
Бір тауарды екінші тауарға ауыстыру үшін, қолында осы
Бір тауарды екінші тауарға ауыстыру процесінде олардың құнын
Міне, сондықтан да, бара-бара тауар өндіру молайған сайын,
Әрбір ерекше тауар міндетті түрде тұтыну құны ретінде
Алғашқы қауымдық құрылыс кезінде бір тауардың басқа бір
Тауар өндірісінің дамуы барысында кездейсоқ айырбас жиіленді. Жалпы
Тауар өндірісінің өсуіне байланысты неғұрлым жиі айырбасталатын тауар
Бірақ кез-келген зат тауар бола алмайды. Егер нақты
Айта кететін жайт, кез-келген пайдалы зат құн бола
1. Құн формасының дамуы
1.1. Құнның қарапайым, жеке немесе кездейсоқ формасы
“Құн – тарихи категория. Құнның негізі – адам
Тауардың ішкі қайшылықтары қандай жағдайда шешіледі деген сұраққа
Алғашқы қауымдық құрылыстың өрістеген шағында, яғни бір қауым
Құнның бұл формасы, аты айтып тұрғандай айырбас процесінің
1.2. Құнның толық немесе кеңейтілген формасы
Тауар өндірісі дамыған сайын кездейсоқ айырбас тұрақты процеске,
Құнның екінші формасы тауарлы өндірістің ұлғайып, одан әрі
Қоғамдық еңбек бөлінісінің одан әрі дамуы адамдардың қолөнер
2 Ақша ұғымы
2.1. Ақша қызметтері және олардың қазіргі жағдайдағы дамуы
Сөйтіп, тауар өндірісінің өсуі, айырбастың жиілігі мен жүйелілігі
4қап астық
1балта
1құмыра
және т.б.
Жалпыға ортақ эквивалент ролін атқаратын тауар үшін әр
Адамзат қоғамының даму сатыларында айырбас қатынастары да дамып,
Сөйтіп, айырбастаудың тауарлық нысаны ақшалай нысанға көшті. Оның
Ақшаның пайда болуы айырбастау процессіне де бірқатар өзгерістер
Біріншіден, ақша шыққаннан кейін тікелей тауар айырбастаудың тар
Екіншіден, ақша пайдаланудың арқасында бір ғана әрекетпен бітетін
бірінші әрекет, тауарды ақшаға сату (Т - Д)
екінші әрекет, алған ақшаға басқа жерде, басқа уақытта,
Үшіншіден, тауар өндірушілер сатқан тауардан алған ақшасын енді
Осындай өзгерістердің нәтижесінде ақшаның қозғалыс жолы тауардың қозғалыс
Тауар айналысының тарихи эволюциялық даму процесінде жалпы құндық
“Капитал” сөзінің шығуыда малменен байланысты, өйткені ескі герман
Солтүстік халықтары ең бірінші тауар ретінде айырбас үшін
Жылы теңіздердің жағасын мекендеген тайпалар айналыс құралы ретінде
Әлемде әр түрлі “экзотикалық ақшалар болған”. Каролин аралдары
Юлий Цезарь патшалығының тұсында ақша ретінде құлдарды пайдаланды.
Өнер мен жер игерушілердің бөлінуімен эквиваленттің жетілуі жалғасты.
Жалпы эквивалент ретінде металдарда пайдалана бастады. Ежелгі Спарта,
Металл ақшаларының артықшылығы, олар біркелкі, төзімді, ұсақталынады және
Кейін келе металдардың арасында басты рол алтын мен
Әрине, металдар бұған дейінгі ақша формаларын бірден ығыстырып
Бірақ б.э. дейін ХІІІ ғасырда салмағы көрсетілген құймалар
Монеталардың пайда болуы – ақшаның құрылуындағы соңғы кезең
Ақшаның осылай дербес айналуы өзіндік құны бар ақшаны
Реті келген жерде еске сала кететін нәрсе, Кеңес
Ақшаның өмір сүруіндегі объективті қажеттілік ол тауар өндірісі
Бірақ ХVI ғасырдың басында (1516ж.) утопиялық социялизмнің негізін
ХІХғ. – Прудон Оуен, Грей және басқалар ақшаға
Мұндай ойлар Ресейде де айтылды. Қазан революциясынан (1917),
Осыған байланысты К. Маркс былай дейді: ақшаларды жоя
Ақша тауардан дами отырып, тауар болып қала береді,
жалпы бірдей эквивалент, ерекше тауар, онда барлық басқа
Жалпыға бірдей эквивалент ролі тарихи түрде алтынға бекітілген.
Алтын жалпыға бірдей эквивалент ролін орындау үшін ең
Ресей ХІХ ғасырдың 20 – жылдарында алтын өндіруден
Алтын өндіру қиын және капиталды көп қажет етеді.
Алтынды ең көп өндіретін Оңтүстік Африка Республикасында (ОАР)
Алтынды өндіру дүниежүзінде апатты жағдайда құлдырауды.
Қазақстанда 160 алтын кен орындары бар. Соның ішінде
Алтын тек қана алтын валюта резервтерді ғана құрамайды,
Жасанды алтынды ойлап табу сұрақтары әркез адамзатты толғандырды.
Құрамын өзгерте отырып (палладий-55%, индий-45%) червондық алтын алынды,
Олар шындығында қоғамдық қатынастарды тудырушылар болып келеді. Бұл
Ақша-өндіру мен бөлу процестерінде адамдар арасындағы белгілі бір
жалпыға тікелей айырбасталу;
айырбас құнының дербес формасы;
еңбектің сыртқы заттық өлшемі.
Жалпыға тікелей айырбасталу формасында ақшаны пайдалану, кез келген
Ақшаның айырбас құнының дербес формасы ретінде пайдалану тауарларды
Еңбектің сыртқы заттық өлшемі тауарды өндіруге жұмсалған еңбектің
Ғалым-экономистердің арасында алтынның ақшалай тауар ретіндегі ролі туралы
Жекелеген елдердің ішінде алтын айналысы жоқ. Төлем, айналыс
Ақша қызметтері және олардың қазіргі жағдайдағы дамуы.
Ақшаның әрбір қызметі ақшаның тауар айырбастау процесінен туындайтын,
құн өлшемі;
айналыс құралы;
төлем құралы;
қор және қазына жинау құралы;
дүниежүзілік ақша.
Ақша өлшемі ретінде. Ақшаның бұл атқарымы оның көлемімен
№ Көрсеткіштер Бірінші
тауар өндіруші Екінші
тауар өндіруші Сатылу
бағасы
1
2
3
4
5
6 Еңбек құралдары мен
бұйымдарының ауысылған құны (теңге)
Шыққан еңбек күшінің саны (сағат)
Бір сағаттық еңбек күшінің құны (теңге)
Тауар шығаруға кеткен еңбек құны (теңге)
Шығарылған тауардың өзіндік құны (теңге) (1жол+4жол)
Тауардың сату бағасы (нарықтық бағасы, қоғамдық
қажетті шығын) 150
10
50
500
650
х 150
13
50
650
800
х х
х
х
х
х
700
Мына кестеде көрсетілгендей бірінші тауар өндіруші осы тауарды
тауардың тұтыну құны қандай? Яғни, бұл тауар сатып
өндірілген тауардың орнына пайдалануға болатын басқа тауар бар
Бұл тауарды сатып алушылардың төлеу қабілеті қандай? Егер,
Осы айтылғандардың бәрі тауардың бағасын анықтауды ақшаның құн
Ақша құн өлшемі қызметін идеалды, оймен ойлау арқылы
Тауар бағасын өлшеу үшін қолма-қол ақшаның болуы қажет
Ақша түрінде көрінетін тауардың құны, оның бағасы болып
Құн өлшеу қызметі жалпы эквивалент ретіндегі ақшаның тауар
Құн өлшемі және баға масштабы ретіндегі ақша қызметтерінің
Алғашында баға масштабы АҚШ қазынашылығымен алтынның тройск унциясына
Арнайы баға масштабы алтын құнымен оның мемлекеттік тұрақты
Ямайка валюта реформасының (1976-1978жж.) нәтижесінде арнайы алтын бағасы
Қазіргі уақытта алтын тауарға тікелей айырбасталмайды және бағалар
Сонымен алтын белгілерінің, яғни толық құнды емес және
Ақша айналыс құралы. Ақша айналыс құралы қызметінде тауарларды
Тауарлар бір қолдан екінші қолға ауыса отырып, өзінің
Тауар айналысы кезінде, ақша делдал ролін атқарады. Бұл
Өзінің құнын өткізгеннен кейін, айналыстан кететін тауарларға қарағанда,
Біздерге ақша айналыс құралы қызметін негізінен мемлекеттік, оперативтік,
Айналыс құралы ретінде ақша қызметтерінің ерекшеліктері мыналар:
тауар мен ақшаны қарама-қарсы қозғалысы;
оны идеалды ақшалар емес, нақты қолма-қол ақшалар орындайды;
ақшаның бұл қызметінде тауарларды айырбастау өте тез орындалатын
Ақша айналыс құралы қызметін атқаратын болғандықтан айналыс қажеттілігі
Егер ақшаның айналыстағы массасы тауар массасынан көп болса,
Ақша төлем құралы. Тауар айналысы ақша қозғалысымен байланысты.
Ақшалар төлем құралы ретінде тек қана тауар айналысына
тауарларды және қызметтерді төлеуге байланысты міндеттемелер;
еңбек ақы төлеуге байланысты міндеттемелер;
мемлекетке қатысты қаржылық міндеттемелер;
банктік қарыз, мемлекеттік және тұтыну несиесі бойынша борыштық
сақтандыру міндеттемелері;
әкімшілік-сот сипатындағы міндеттемелер және басқалары.
Ақша төлем құралы ретінде айналыс құралынан өзара айырмашылықтары
Төлем құралы қызметін толық бағалы емес нақты ақшалар
Ақшаның төлем құралы қызметін атқаруына байланысты ақша айналысы
Ақша – қорлану және қазына жинау құралы ретінде.
Әрбір тауар тек қана жекелеген қажеттілікті анықтайды және
Металл ақшалар айналысы тұсында қазына жинау тек қана
Қазіргі жағдайда қазына жинау қызметі айналыстағы ақша массасын
Несиелік және қағаз ақшалар қазына жинау құралы қызметін
Ақша айналыс саласынан уақытша шығып қалғаннан кейін олар
Тауар өндіріс жағдайында қорлану екі формада жүреді:
кәсіпорындар мен ұйымдардың есеп айырысу және депозиттік шоттарындағы
Банктердегі салымдар, мемлекеттік облигациялар.
Несиелік механизмнің арқасында кәсіпорындар мен халықтың ақшалары банктен
Дүниежүзілік ақша қызметі. Тауар шаруашылығының кеңеюі, шаруашылық байланыстардың
Бұл қызметті бастапқыда толық бағалы ақшалар (алтын), ал
Егер де елдің ішінде ақша ұлттық ақша бірліктері
Бірақ алтын айналысы тұсында да ағымдық халықаралық есеп
Бреттон-Вудстағы (1944ж.) мемлекетаралық келісімге келу, доллар мен фунт
Демек, дүниежүзілік ақшалардың дамуы ұлттық ақшалардың металл ақшадан
Қазіргі уақытта дүниежүзілік несиелік ақшалардың жобалары жасалуда, бірақ
2.2. Ақшаның түрлері
Ақшаның түрлері. Ақша, пайда болғаннан бері бірнеше рет
Ең бірінші металл ақша, біздің заманымыздан бұрынғы, үшінші
Алтын ақшаның жеке өзіндік құны бар. Сондықтан ол
Дегенмен, алтын ақшаны пайдаланудың бірқатар қиындықтары бар. Біріншіден,
Қағаз ақша. Ең бірінші қағаз ақша ХІ- ғасырда
Қағаз ақшалар алтынға, не күміске айырбасталынбайды және оны
Несие ақшасы (банк билеттері). Несиелік ақшаны айналысқа шығару
3. Айналымдағы ақша
3.1.Айналымдағы ақша жиыны және ақша базасы.
Қолма-қол ақшасыз айналымдағы ақша. Қолма-қол ақшасыз айналым дегеніміз,
Бірақ қолма-қол ақшасыз айналымның, қолма-қол ақшасыз есеп айырылысудан
Олар:
Кейбір құнды қағаздар арқылы жүргізілетін қолма-қол ақшасыз айналым,
Кейбір ақша алушылармен есептескенде төлеушінің банктегі шотта жатқан
Егер, қолма-қол ақшасыз есеп айырысу қатысушылар, алдағы уақытта
Өз ретінде, қолма-қол ақшасыз есеп айырысу қолма-қол ақшаның
Қолма-қол ақшасыз есеп айырысуда 3 жақ қатынасады: сатушы,
Қолма-қол ақшасыз есеп айырысушылар банкпен несиелік байланыста болады.
Сонымен қатар, қолма-қол ақшасыз есеп айырысу мен қолма-қол
Мысалы, есеп айырысудың екі нысанында да бір ғана
Айналымдағы ақша жиыны және ақша базасы. Осы екі
Барлық сатылған
тауардың бағасының -
қорытындысы
Біркелкі ақша белгісі айналымының орташа саны.
Бұл заң нарық кезінде үйлеспейді деген пікірмен, соңғы
Бұлай болудың басты себебі нарық жағдайында қолма-қол ақшамен
Қазақстан бойынша бұл көрсеткіш 2000 жылы 45,9 пайызға
М0, М1, М2, М3 (абсолюттік саладан басқа)
Бұл агрегаттардың мазмұны мынандай:
М0 – қолма-қол ақша. Айналымға шығарылған, қағаз және
М1 = М0 + Заңды тұлғалардың есеп
М2 = М1 + Заңды және жеке тұлғалардың
М3 = М2 + Мемлекеттік займның облигациясы және
Айналымның ақша жиынымен қамтамасыз етуінің салыстырмалы шамасы мынандай
М3
К =
ІЖӨ (Ішкі Жалпы Өнім)
Экономикасы өскен елдерде бұл шама 0,6 – 1,0
Ақша базасы дегеніміз – айналымда жүрген қолма-қол ақшаның,
Қазақстанда бұл қосынды 2001 жылдың басында 134 млрд.
3.2. Ұдайы өндіріс процесіндегі ақшаның маңызы
Ақша тауарлы өндіріске қызмет етеді. Қоғамдық ұдайы өндірісте,оның
Сондықтан ақшаның тауар-ақша қатынасына көрсеткен қызметінің нәтижесі және
Осындай ықпалдың ішінде алдымен оның, тауардың бағасын анықтауға
Әрбір шаруашылық жүргізуші субьектінің іс нәтижесін анықтауда да
Бір тұрмыстық орындық жасап шығару үшін 0,3 куб.
Материалдардың аты Саны Әрбір санның
бағасы (теңге) Шығынның жалпы соммасы (теңге)
1
2
3
4 Ағаш материал (м)
Шеге (кг)
Бояу (кг)
Ақшалай шығын (еңбек) 0,3
0,2
0,2
х 900
300
600
х 270
60
120
200
Барлығы х х 650
Сонымен орындықтың өзіндік құны 650 теңге болады. Әрине
Тауардың бағасы және шаруашылық жүргізушінің іс нәтижесін анықтаудағы
Ақшаның маңызы барлық мемлекеттік органдарының қызметінде де байқалады.
Халықаралық экономикалық қарым-қатынасты іске асырғанда да, басқаша айтқанда
Егер сауда балансы пассивтік болса, Үкімет Отандық тауар
Мемлекеттің сыртқы экономикалық қатынасындағы ақшаның маңызына ұлттық валютаның
Мысал:
а) – ішкі нарықта да белгілі бір тауардың
– Қазақстан теңгесінің долларға айырбас бағамы 140 теңге;
– шетелдік фирма тауардың әр данасын 20 доллардан
в) – Жағдай бұрынғыша. Тек теңгенің айырбас бағамы
Ақшаның сыртқы экономикалық қатынастағы мазмұны осындай.
Ақшаның ішкі сыртқы экономикалық қатынастардағы маңызы өзгеруге шалыққыш.
Қазіргі нарықтық экономикада өндіріс құралдарына меншіктің нысаны өзгерумен
Нарықтық экономика кезінде ақшаның маңызының көтерілуінің тағы бір
Қорытынды
Сөйтіп, ақшалар ертеден адамзаттың пайда болуымен қатар өмір
Тауар айналысының тарихи дамуы процесінде жалпыға бірдей эквивалент
Ақшаның өзінде, сондай-ақ олардың қызметтерінде жылдар бойы өзгерістер
Қолданылған әдебиеттер
К. Маркс, Капитал, 1995жыл, І-том, 76 бет
К. Маркс, Ф. Энгельс, шығармалар, 23 том, 146
Үлкен Кеңестік энциклопедия, 1974 жыл, 16 том, 1553
Журнал, “Қазақстан банктері”, 1998 жыл № 6, 24
“Іскер жеті күн ” газеті, 1998 жылы 4
М.С. Саниев “Ақша, несие, банктер”. Алматы, 2001жыл, 16
Ғ. С. Сейітқасымов “Ақша, несие, банктер”,
Алматы “Экономика” 2001жыл, 28 бет.
8. К. Б. Ақтөреқызы “Ақша, несие, банктер”, Алматы,
31