МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 ХVІІІ ҒАСЫРДАҒЫ АҚЫН – ЖЫРАУЛАР ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ АБЫЛАЙ ХАН
1.1 Абылай хан және оның заманы
1.2 Бұқар жырау толғауларындағы Абылай хан тұлғасы
1.3 Үмбетей жырау поэзиясындағы Абылай хан
1.4 Тәтіқара ақын өлеңдеріндегі Абылай хан бейнесінің сомдалуы
1.5 Көтеш ақын поэзиясындағы Абылай ханның орны
1.6 Шал ақын өлеңдеріндегі Абылай хан бейнесі
2 ТАРИХИ ЖЫР – ДАСТАНДАРДАҒЫ АБЫЛАЙ ХАН ТҰЛҒАСЫ
2.1 «Абылай туралы жыр»
2.2 «Есенгелді» дастанындағы хан тұлғасы
2.3 «Абылай хан» жырындағы Абылай образы және оның заманы
2.4 Көкбай Жанатайұлы дастандарындағы Абылай ханның тарихи бейнесі
2.5 Шәді төре Жәңгірұлының «Тарихат»дастанындағы Абылай хан
3 ХХ ҒАСЫР БАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ПОЭЗИЯСЫНДА АБЫЛАЙ ХАН ОБРАЗЫНЫҢ
3.1 Мағжан Жұмабаевтың «Батыр Баян» поэмасы
3.2 С. Сейфуллиннің «Көкшетау» поэмасындағы Абылай хан тұлғасы
3.3 Мәжит Айтбаевты «Хан Абылай» дастаны
3.4 Сұлтанмахмұт Торайғырұлының «Айтыс» поэмасындағы Абылай хан бейнесі
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Тақырыптың көкейтестілігі. Қазақтың атақты ханы Абылай хан көп уақытқа
Абылай туралы 1972 жылғы Қазақ совет энциклопедиясында оң түсінік
Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін 1991 жылы Көкшетауда Абылайдың 280
Кеңестік кезеңде М. Әуезовтің өзі бас болып Абылай жайындағы
Бітіру жұмысының бір тарауы тарихи жыр-дастандардағы Абылай заманының шындағы,
Бітіру жұмысының мақсаты:
-18-19-ғасырлардағы ақын-жыраулар поэзиясындағы Абылай тұлғасының жасалуындағы ерекшеліктерінің мәнін ашу;
-Өлең-толғаулардағы Абылай өмірінің елеулі кезеңдерінің тарихи дерек көздерімен сәйкестігін
-Қазақ поэзиясындағы Абылай өмірінің тарихи эволюциясын жасау;
-Тарихи жыр-дастандардың көпнұсқалылығын жүйелеп, саралап, оның шығу негізін анықтау,
-Тарихи жыр қисса–дастандардағы Абылай тұлғасын жырлаудағы қолданылған бейнелілік үлгілері,
-Абылай жайындағы шығармалардың жанрлық түрлерін анықтап, қазақ поэзиясындағы Абылай
-Қазақ поэзиясындағы Абылай тұлғасын бейнелеуде Абылайға қатысты оқиғалардағы фолькларлық
-Жалпы қазақ поэзиясындағы Абылай тұлғасын жырлаудағы ерекшеліктер, Абылайдың көркемдік
Жұмыстың жаңашылдығы. Бітіру жұмысында ақын-жыраулардың өлең-толғаулары мен тарихи жыр-дастандар,
Бітіру жұмысында Абылай тұлғасы жасалған, Абылай өмірі қамтылған өлең-толғау,
Зерттеудің теориялық және практикалық мәні. Зерттеу нәтижесін жоғарғы оқу
Сонымен бірге, бұл жұмыс қазақ тарихы, қазақ әдебиетінің тарихы,
Бітіру жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және
1 ХVІІІ ҒАСЫРДАҒЫ АҚЫН – ЖЫРАУЛАР ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ АБЫЛАЙ ХАН
1.1 Абылай хан және оның заманы
Халық әр дәуірде ел тізгінін ұстаған білікті билеушілерін естен
Өзге ел өкілдеріне қазақ хандары ішінен неғұрлым әйгілісі де,
Абылай атының осыншама қастерленуінің тарихи негіздері жеркілікті екенін ең
Мұндай бағаға бүгінгі тарихшылыр да толығымен қосылып, жаға зерттеулер
Тарихтың қазақ хандығы басына салған ауыр да тар тағдырын
Абылай хандық құрған тұстағы тағы бір үлкен ұрыстардың жаңа
Қазақ хандығының әлсіреп, ес жия алмай жатқандығын жақсы білген
Абылайды халқымыздың әрі батыр, әрі айлалы да айбынды хан
Қазақ елін халықаралық көлемде мойындатқан, өзі дүниден қайтқанша жұртының
1.2 Бұқар жырау толғауларындағы Абылай хан тұлғасы
18 ғасыр - қазақ өміріндегі ең бір ауыр ғасыр.
Ғалым осы кез әдебиетіндегі Тәтіқара, Ақтамберді, Бұхар, Үмбетей, Шал
Абылай жорықтарын, ондағы батырлардың қаһармандығын айшықты жырлаған ендігі бір
Бұқар жырау - қазақ поэзиясы тарихындағы ең соқталы
Бұқар жырау Абылайдың ақылшысы санатында мемлекет басқару ісіне белсене
Абылай туралы молынан жырланған, әрі өзі қатысып, куә болған
Жалпы Бұқар өлең-толғауларының басты кейіпкері Абылай болуында үлкен
С. Сейфуллиннің айтуы бойынша, «Бұқар жырау Абылай ханның
Бұқар жырау - қазақ жеріне ертеден мәлім. Оның
«Бұқар ақын ғана емес,- дейді профессор Е. Ысмайылов-Абылайдың
Бұқар тұлғалаған адамдар ішінде ерекше дәріптеле бейнеленетіні хан
Бұқар Абылай ханды жеті жасар бала шағынан бастап,
Хан Абылай атандың ,
Дүниеден шықпай мініңіз.
Алтын тақтың үстінде,
Үш жүздің басын құрадың.
Жетім менен жесірге,
Ешбір жаман қылмадың.
Әділетпен жүрдіңіз,
Әдепті іске кірдіңіз.
Арманың бар ма хан ием ...
Ақылың бар хан едің,
Мұның түбін ойлағын [7;311].
Абылай сондай-ақ жауына мейірімсіз, қайсар батыр, жаудан тайсалып көрмеген
Күшпек санды күреңді
Табиаға жаратқан.
Қырық сан қара қалмақты,
Жарлығына қаратқан.
Ай балтасын алтынменен булатқан...
Еңсесі биік боз орда
Салтанатқа орнатқан...
Табандасқан дұшпанға,
Күнінде қылыш шауып өлтірген...
Елді басқару үшін таққа ие болған хан немесе би
Ел иесі құт болса,
Халқы ала болмайды,-
деп, елдің құты, бақыты, әділ басшы екені, ондай аламды
Бұқар көп жағдайда Абылайға тәуелді болмаған. Қайта
«Ал тілімді алмасаң» деген толғауында жырау ханға ақыл айтумен
«Қалданменен ұрысып» деген толғауында жырау Бұқар Абылайдың өз
Үш жүзден үш кісіні құрбан қылсаң,
Қалар ма екен қайран жаның-ай,-
деген жыраудың Абылай өліміне арналған толғауынан Абылайға деген терең
Бұқар Абылай жүргізген жорықшы саясатқа кейде қарсы болғанын
Бұқар екең деген кәріңіз,
Соғыссаң кетер сәніңіз.
Бізден бұрын өтіпті,
Хазіреті Әліңіз,-
деп Абылайды жөнсіз соғыстан сақтандырып, оның көрші елдерге қарсы
18-ғасырдағы жоңғарлар шабуылынан зәрезоп болған қазақ елі бейбіт өмірді
Ашуланба, Абылай,
Көтерермін, көмермін,
Көтеріп қазыға салармын.
Өтіңменен жарылма,
Өкпеңменен қабынба,
Орыспенен соғысып,
Басыңа моншақ көтерген
Жұртыңа жаулық сағынба!...
Ханға ел-жұртыңды сыйласаң, өзің де сыйлы боласың деген ақыл
Ханның жақсы болмағы-
Қарашаның елдігі.
Қараша халқы сыйласа,
Алтыннан болар белдігі.
Жақсы жігіт ұл туса,
Патшадан болмас кемдігі.
Бұқар жырау толғауларынан Асан қайғы сарыны байқалады.
Абылай ханның қасында,
Бұхарекең жырлайды.
Жырлағанда не дейді?
Соғыспа деп жырлайды.
Бұхар деген кәріңіз,
Соғыссаң кетер сәніңіз.
Жаулық жолын сүймеңіз.
Мынау жалған сұм дүние,
Өтпей қалмас демеңіз.
Мұсылман болсаң, кетіңіз,
Сырдарияның суынан
Көлденең кесіп өтіңіз
Жиделібайсын жетіңіз.
Кісісі жүзге келме йөлмеген
Қойлары екінші қайта төлдеген.
Әйел-бала қамы үшін
Солай қарай жетіңіз.
Жырау елдің ертеңін ойлап, халыққа жайлы жер тап дейді.
Орыспенен соғыспа,
Өкпеңменен қабынба,
Өтіңменен жарылма.
Орыспенен соғысып,
Басына мұнша көтерген
Халқыңа жаулық сағынба.
Қазақ халқының бас идеология Бұхар көп жағдайда Абылай ханға
Бұқар жырау Абылайдың көреген, ақылды және ханға тән қасиеттерін
Қайғысың ұйқы ұйықтатқан ханым-ай,
Қайырусыз жылқы бақтырған ханым-ай,
Қалыңсыз қатын құштырған ханым-ай,
Үш жүзден үш кісіні құрбандық қылсам,
Қалар ма екен қайран жаның-ай,-деген жыраудың Абылай өліміне арнаған
Абылай Бұқардың арман аясынан орын алған әділ төре,
1.3 Үмбетей жырау поэзиясындағы Абылай хан
Үмбетей Тілеуұлының бүгінгі күнге жеткен шығармаларын оқып-біле отырып біз
Үмбетей жырау кейбір деректер бойынша 1706 ж. дүниеге келген.
Үмбетей жыраудың ақындық қабілеті ерте оянған. Жырау ағайын-туған, ауылдастарының
Барлық жыраулар сияқты эпикалық дастандарды жақсы біліп, ел ішіне
Үмбетей толғауларының негізгі тақырыбыелді, жерді қорғауда көзге түскен батырларды
Жыраулар поэзиясы - өз дәуірінің айнасы. Ендеше, Үмбетей
Үмбетей жырау өмірнамасына көз салсақ, ол жоңғар шапрқыншылығының күшейіп,
Үмбетей 18-ғасырда өмір сүрген данышпан жырау, қайраткер, ақылгөй кеңесші.
Үмбетей жыраудың «Бұқар өгенбай батырдың өлеңін Абылай ханға естірту»
Жырау Абылайды «төренің сұңқары», «тұлпардың жүйрігі» деп бағалайды [8;145].Үмбетей
Абылайдың Төле би қолында тарихиәрбиеленуін, алғашқы ұрыста Шарышпен жекпе-жек
Аруағыңа болысқан,
Әділ билік қылысқын,
Қашпаған қандай ұрыстан,
Керейде батыр Жәнібек,
Қаз дауысты Қазыбек,
Қу дауысты Құттыбай,
Қаракерей Қабанбай,
Қанжығалы Бөгенбай,
Абылай сенің тұсыңда
Сол бесеуі болыпты-ай,
Кейі батыр, кейі би,
Тәңірім Берген сондай сый.
Үмбетей жырының маңыздылығы оның Абылай заманындағы тарихи оқиғаларды шынайы
1.4 Тәтіқара ақын өлеңдеріндегі Абылай хан бейнесінің сомдалуы
Жұртшылық санасындағы Тәтіқара ақын қазақ халқының тарихындағы қиын-қыстау кезеңдердің
Өз отандастарын басқыншылармен қайтпай ұрысуға шақырушы жауынгер ақын, жорық
Бұл өз кезінде Тәтіқара ақын шығармаларының халық арасында кең
Тәтіқара ақын , әсіресе, 1756 жылы қазақ жеріне кірген
Ш. Уәлиханов Тәтіқараның кезінде ірі ақын болғанын айта келіп,
Пр. Е. Ысмайылов Бұхар мен Тәтіқараны Абылайдың қалмаққа қарсы
Ұлы ғалым Ә. Марғұланның ескертуі бойынша, 18-ғасырдың бірінші жартысында
Тәтіқара ақын Бөгенбай қолымен бірге қалмаққа қарсы шабуылдарға қатысып,
Тәтіқара батыл, өткір ақын болған. Ол Абылайдың қалың жаудан
Кей деректер бойынша, Тәтіқара ақын Бұхар сияқты ханның асқан
Тәтіқара ақын мұралары бізге жыр, қара өлең түрінде жеткен.
Тәтіқара жырларын тарихи дерек көздерімен салыстырсақ, ондағы Абылайдың Қытаймен
Тәтіқара кезінде шындықты жасырмай жырлаған батыл ақын. Ол Абылай
Жау жағадан алғанда,
Ит етектен шағанда,
Ұрыстан ерлер ығысты.
Абылай да жылысты... [9;214].
Ақын Абылайдың жеңістері бір өзіне байланысты емес, халық ерлігіне
Асылы, Тәтіқара да Бұқар сияқты ханның аптыққан көңілін
Үш жүздің баласы
Ақылдасып қолдасып,
Хан көтеріп еді-
Үш жүздің баласын
Бір ұлындай көрмеді.
Ат құйрығын күзеңдер,
Аллалап атқа мініңдер,
Ханталау қылып алыңдар!
1.5 Көтеш ақын поэзиясындағы Абылай ханның орны
Бұхар жыраумен тұстас жасаған Көтеш ақын Баянауылда туып -өскен.
Оның ақындығы елдегі ақындық дәстүрі бойынша танылып, арнау өлеңдер
Халық арасына ең көп тарағаны – «Ер Олжабай», «Ботан»
Көтеш ақын өмірінің соңына дейін алдына мал салмай, кедейлік
Қалмаққа қарсы соғыс аяқталып, ішкі егестер қозған кезде Көтеш
Өле-өлгенше алдына мал салмай, кедейлік зардабын шегіп өтеді. Ақыры
Тіпті, бұл жайғана аңыз емес, кейтір тарихи шындыққа да
Абылай, Ботанды сен өлтірдің,
Есіл ер жазығы жоқ неге өлтірдің?
Хан басың қарашамен даулы болып,
Үмітіне ақ орданың қол келтірдің.
Абылай, күйіп кетті салған қалың,
Мейрамға не еді сенің жапқан жалаң?
Жанайды дәл бүгінгі күн босатпасаң,
Болады ертең жесір қатын-балаң...
1.6 Шал ақын өлеңдеріндегі Абылай хан бейнесі
Шал ақынның бізге жеткен мұрасы негізінен шағын өлеңдер.Тақырыбы жағынан
Адамгершілік, арлылық, намысшылдық ақын творчествосының өзекті жүйесі. Шал ақынның
Шалдың жас кезінде айтқан суырып-салма өлеңдерімен бірге «Өлеңге тоқтамайды
Профессор Н.С.Смирнова ақынның осы өлеңіне өз түсінігін берген. Бұл
Ал Ғ.Малдыбаев пікірінше, бұл өлеңді ақын Абылайға емес, Уәлиханға
Өлеңге тоқтамайды Шал дегенің,
Болмайды қойға пана тал дегенің.
Таң ата жалаңаяқ тоқты арқалыап,
Хан ата, қымбат па екен мал дегенің?
Сыйлайды ханымыз деп үлкен-кіші,
Біреудің қақын жемес жақсы кісі.
Тақтағы хан, таптағы биді еңкеіткен,-
Хан ата, қалай екен малдың күші!-
дейді.
Құдіретті хан алдында айтылған бұл сөз елге тез тарап,
Ел аңызында осы өлеңін тыңдаған хан бала ақынға ұрыспай,
Жалпы Абылай атын қаралайға байланысты туған өлеңдерде шындықтан гөрі
Көне эпикалық дәстүрдің жалғасындай 18-ғасыр ақын-жыршыларында Абылай тұлғасы шексіз
Егер халық поэзиясындағы дәстүр көркемдік құралдардың бай түрімен, поэтикалық
Әсіресе Абылайға қатысты тарихи жыр, өлең-толғаулардағы «есіл ер», «киелі
2 ТАРИХИ ЖЫР – ДАСТАНДАРДАҒЫ АБЫЛАЙ ХАН ТҰЛҒАСЫ
Абылай жайындағы жырлар 19-ғасыр поэзиясында да бар. Мұнда негізінен
Абылай заманың аңсау, армандау-ақындардың жырларының алтын арқауы. Алайда, «18
Көркемдік шындық - өмір шындығының жазушының ой елегінен, шығармашылық
Ал тарихи шындық - өмір шындығының тарихи тақырыпқа арналған
Тарихи шығармаларда өмірде болған оқиғалармен қатар, ойдан шығарылған жайлар
Мәселе, шындап келгенде, оқиғаның, кейіпкердің өмірде болғанында не болмағанында
Абылай заманың жырлау, Абылай тұлғасын ерекшелеу- 19-ғасыр поэзиясында дәстүр
Ұзақ тарихи жырлар, өлең-толғаулар тарихи оқиғалардың ізін ала туғаны
Сондықтан да кейіпкерлердің болмыс-бітімін терең ашу үшін кейде бірнеше
«Қалай дегенде де дер кезінде туған тарихи шығармалар бергі
Талай дүлдүл ақындар мен жыршылар тарихтағы небір елеулі оқиғалар
Эпостарда ол қазақ халқының жоңғарларға, Қытайға және Орта Азия
2.1 «Абылай туралы жыр»
«Абылай туралы жыр» жасынан халық ауыз әдебиетін сүйіп тыңдап,
«Абылай туралы жыр» фольклор түрінде жасалғанымен, Абылай тұлғасы сомдалуына
Жырда фольклорлық әсерлеу болғанымен, ондағы оқиғалар тарихи шындықтан алшақ
Біріншіден, онда Көкжал Барақтың, Жауғаштың (Абылай қолындағы атақты батырлар)
Қазақ пен жоңғар арасындағы ұзақ жылдарға созылған сұрапыл соғыстың
Тарихи еңбектерде Абылайдың Ресей мен Қытай сынды алып мемлекеттермен
2.2 «Есенгелді» дастанындағы хан тұлғасы
Қазақ елінің тек қорғаушы болып қалмай, әрекет тізгінін өз
Ел болмас ережеге кірмегендер,
Қазақтың қатарында жүрмегендер.
Түбінде берекені сол бұзады,
Топқа кеп, елдің ісін білмегендер.
Көк тасқа қашап тұрып таңбаңды сал,
Белгі үшін әр руды билегендер...
Қазақ жерінің кіндігіндей болған Ұлытауда бас құрап, дұшпанға аттану
«Есенгелді» дастанында Абылай елшілігінің Қытай билеушілеріне барғаны жайлы айтылады.
Білемін, жоңғар сондай халық, - деді,
Сөздерің рас, бәрі анық, - деді,
Бірігіп қазақ түгел аттаныңдар,
Сапардан тура қайтып барып, - деді.
Хандығын Жоңғария жоғалтыңдар,
Басына ақырзаман салып, - деді.
Көмекті әр жақтылы біз береміз,
Қарсылас, керегіңді алып деді,
Жалынын жанған өрттің өшірмесе,
Шашырап көлем алар жанып, - деді.
Билетпей байтақ елді, жердің шетін,
Әкесі кім екенін таныт, - деді.
Барады бір жағынан біздің әскер,
Тынысын екі жақтың таныт, - деді...
Жоңғарды жеңгеннен кейін қазақ елінің қытай,Абылай белгілі дәрежеде «қарыздар»
Өзге жарлардағыдай, «Есенгелді» дастанында да Абылай маңындағы атақты батырлар
Тарихи қайраткерлердің эпикалық қаһарман дәрежесіне көтерілуінің өзіндік тереі заңдылықтары
Абылайдың Ресей мен Қытай сынды аса ірі империялар арасында
Абылайдың Еділ қалмақтарымен ұрыстары Күдері Қожа Көшекұлының Абылай туралы
2.3 «Абылай хан» жырындағы Абылай образы және оның заманы
Талай дүлдүл ақындар мен жыршылар тарихтағы небір елеулі оқиғалар
Эпостарда ол қазақ халқының жоңғарларға, Қытайға және Орта Азия
Оның іс-әрекеттері бірде дәріптеліп, бірде әшкереленіп отырады. Осындай шығармалардағы
«Қазақ қиссалары» атты Қытайда 1985 жылы басылған кітапта жарық
Абылайдың балалық шағы, Төле биге тап болуы, Шарышпен алғашқы
Жыр Абылайды ел ұйытқысы, тірегі, халқының келешегін ойлаған кемеңгер
2.4 Көкбай Жанатайұлы дастандарындағы Абылай ханның тарихи бейнесі
Абылай ханның тарихи тұлғасын көрестуде Көкбай Жанатайұлы да қалам
Оның көлемді туындыларының ішіндегі көрнектісі- «Сабалақ» дастаны. Жыр Абылай
Бір бала үсті-басы далба-дұлба,
Күрсініп дем алады анда – санда.
Жылтыр көз тікірейген, сұрғылт сары
Жаратқан ерекше ғып Алла тағала.
Қой жүні, жыртық күпі, сеңсең тымақ,
Көзіне шашы түсіп кеткен тым-ақ.
Сұңқардың отырысы баласындай
Нәсілі Төле биге кетті ұнап.
Болашақта ел билер Абылайдың сыртқы кескін-келбеті де, қарапайым бейнесі
Көкбай Жанатайұлы көлемді жырларында өзі жырлап отырған кезеңнің шынайы
Көкбай Жанатайұлының Абылай ерліктеріне арналған осы шығармасы сюжеттік, композициялық
Кенесары мен Наурызбай, олардың төңірегіндегі батыр туыстары жөнінде жазылған
Жырдың негізгі бағыты қазақ жерінің, халқының бостандығы, еркіндігі үшін
Соны негізгі нысана етіп алған. Қазақ жеріне жан-жағынан көз
«Көкбай Жанатайұлы Абылай, Кенесары, Наурызбайларды қаршаған әлеуметтік орта, сол
Көкбай Жанатайұлының Абылай хан, оның қайсар ұрпағы хақында жазған
«Наурызбай-Фатима» - ғашықтық дастан. Жеке жыр ретінде тануға болатын
Сабалақ деген атпен өзін жырлап,
Әулетін өлең қылдым Абылайдың.
Шәкірті Абай ақын, атым Көкбай
Еркесі ем Тобықтыда Жанатайдың,-
деп аяқтайды.
2.5 Шәді төре Жәңгірұлының «Тарихат»дастанындағы Абылай хан
Шәді төре Жәңгірұлының «Тарихат» дастаны Абылайдың балалық шағынан дүниеден
Абылай өміріне байланысты оқиғалар тарихи шындықпен ұштасып жатады. Абылай
Шәді ақын қаламынан туған дастанда Абылайдың әулеттік шежіресінен бастап,
Шәді ақынның қазақ, шығыс әдебиетінің дәстүрін жете меңгергенң оның
Қырғыз феодалдарының қазақ ауылдарын қапылыста шауып, кейбір елді зәбірлеп
Түркістанда Қазы, Мәмек шабылды,
Мүны есітіп Сарыарқада хан Абылай
Қарт бурадай шабынды,-
деген жолдар сақталған.
Шәді дастанында дәл осы жағдай барынша дәлелді, көркем көрініс
Абылайдың Қалдан Серен тұтқынында болып шығу тарихы түрлі деректерде
Бұдан екі елдің хандары істі соғыспен шешпей, бітімге келу
Абылай дәуірінде қазақ халқының ес жиып, еңсе көтеріп, өзгелермен
«Елімізді жау шауып кетті, енді қалай етеміз» деген үрейлі
Қазақтың бұзылмаса ынтымағы,
Басынан ажырамас берген бағы.
Көшпелі манап түгіл кегің кетпес,
Тәж киген патшалы жұрт болса дағы,-
деуі соңына ерген халқының қандай ұлы қайратқа да қабілеттілігіне
Әсіресе, қазақ халқы өзінің тәуелсіздігін сақтап тұру үшін «бір
Өмір, дәуір шындығына құрылғандығы, көркемдік ақиқат шарттарына сәйкес берілгендігі,
Олжабай Нұралыұлының «Сабалақ-Абылай хан» дастаны Абылайдың бір ұрыстағы қолбасшылық
Ақынның Абылайдың Төле би қолында тәрбиеленуін, Қанжығалы Бөгенбай тарихиәрізді
Сондай-ақ Қ. Байболұлының «Төле би», Ы. Ботайұлының ел ішінен
Ескі ұйғыр, шағатай тілінде жазылған «Ислам-наме» дастанында Абылай аты
Абылай туралы дастандарды қорыта келе, онда Абылай өмірінің елеулі
Абылай туралы жырлардың тарихилығы күрделі мәселе.
Абылайдың ата-тегі, балалық шағы туралы сюжеттер біріне-бірі кереғат сипатта.
Аталған жырдың Шәдінікі делініп жүрген нұсқасында Абылайдың әкесі -
Енді бір жырда Абылайдың әкесі - Әбілмәмбет.
Біз Абылайдың шежіресін өз ұрпақтарынан артық ешкім білмейді деген
Абылайдың әкесі делінген Әбілпейізді Нәдіршахтың өлтіргені туралы жыр жолдарынан
Абылайдың балалық шағы жөнінде баяндауларда да, кісі аттарында да
Абылаймен бірге тұтқындалған батырлардың аттары әр нұсқада әр түрлі.
Қазақ ауыз әдебиетінде Абылай хан өз қабілетінің арқасында
Дастандардағы кейбір оқиғалар тарихи шындыққа сәйкестендіріле жарланған. Тарихи өлең-жырда
Сондай-ақ жорықтарда, ұрыс даласында, хан ордасында, билер кеңесінде Абылай
Абылай атын кие тұтқан халық оның есімін ұрандап жауға
Тарихи жыр-дастандардың тағы бір ерекшелігі, Абылайдың түр-тұлғасының, портретінің берілуі.
Абылай тұлғасының жыр-дастандарда әсірелеусіз, тарихи шындық негізінде көрініс табуы,
3 ХХ ҒАСЫР БАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ПОЭЗИЯСЫНДА АБЫЛАЙ ХАН ОБРАЗЫНЫҢ
3.1 Мағжан Жұмабаевтың «Батыр Баян» поэмасы
ХХ ғасыр қазақ әдебиетінің үлкен бір алыптар тобы өмір
«Батыр Баян» - күрделі, көркемдік тұтастығы жағынан да, сюжет
Қаһармандардың мінез асаулығын, бірбеткейлігін, бірақ мінезінің ақ екенін суреттеп,
Мағжан Жұмабаевтың «Батыр Баян» поэмасы романтикалық рухта жазылғаны мәлім.
Қазақ азаттығын аңсаған, бірақ тұтқиылдан шығар жолды баба алмаған
Ал Абылай дәуірін тақырып ету себебін Мағжан Жұмабаев былайша
Күңіреніп ойлағанда Алаш жайын,
Жанымды орай берсе улы уайым.
Кеудеме күннің нұры толғандай боп,
Жырлаймын алты алаштың Абылайын...
Абылай заманындағы даңқты кезеңді еске алу, қазақ тарихында сондай
Абылай өз батырларының қасиетін жақсы таныған, олардың әрқайсысының ерекшелігін
Ақын сол кезде өмір сүре отырып, Абылайдың нағыз
3.2 С. Сейфуллиннің «Көкшетау» поэмасындағы Абылай хан тұлғасы
«Көкшетау» - Отан, қазақстан, оның сұлу табиғаты, қазақ халқы,
Поэманың негізгі сюжеті аңыздарға құрылған («Жеке батар»,
Мағжан Жұмабаевтың «Батыр Баяны» 1923 жылы жарық көрсе, Сәкен
Екі поэманың композиялық құрылысы да, оқиғалық желісі де әрқилы.
Бурабай – Арқа аралы, жер еркесі,
Ертеде қоныс болған Абылайға,-
деп шаттық лебін ессе,
Сәкен Сейфуллин:
Абылай арда қылған Көкшетауым,
Аударған қонысынан талай жауын, - деп оның қолбасшылық қасиетімен
Сол күнде ел қорғаған Абылайдың,
Қылсақ та аз тәуап қылып моласына,-
деп Мағжан Жұмабаев Абылайдың аруағын, қадір-қасиетін асқақтатса, Сәкен Сейфуллин
С.Қирабаев өз зерттеулерінде: «Ақын Абылай атына қатысты бар материалды
Шұбырып ханның қолы жүріп кетті,
Жылыдай қан ұрттауға бұрып бетті,-деп, Абылайлап шапқан оның қосынының
Жас баланы найза шаншытып өлтіріп, жүкті әйелдердің ішін жарған
«Осылай шаба берсем – дейді Абылай ;
Кетерсің бәлем қалмақ өзің де ауып»-деген хан толғанысынан қатігездік
Жарқыным, өңкей батыр мына тұрған,
Қара да біріне ти таңдап өзің.
Абылайдың қыз тілегін құптағанымен, ақын оның батырларын сынағанда шыдамсызданып,
Абылай ат үстінде күпілдейді,
Ойқастап, қоразданып, дірілдейді.
немесе:
Абылай асықтырып дірілдейді,-десе, енді бірді:
Абылай ат үстінде қарқылдады,
Тауысы тау жаңғыртып саңқылдады,-
деп ұнамсыз қырынан бейнелейді.
Шын түгіл, теріс билік қылса да ұлық,
Иіліп «алдияр» деп аузын жұмбақ.
Осылайша батырлары да Абылай қаһарынан сескеніп, қорқатынын, әміріне ғана
Зерттеуші Б.Майтанов поэма идеясы жайлы мынадай пікірге келеді: «Сәкен
Мысалы, ақын Абылайдың «қаңқылдап күлгенін» көлде жүзген жұбай аққудың
Бірде:
Орманға тиген барыптау бүркіті,
Аңдарға ылғи момын жау бүркіті.
Тақсыр хан, сізге мысал айтылған сөз
Жүрміз ғой десек дағы жауды үркітіп, - деп ақын
Атыспай Абылайдың қолын жеңген,
Жөнелмек алып сұлуды кемеңгерді, - ақын Адақ пен тұтқын
Абылайдың ұнамсыз бейнеде сомдалуы сол кездегі идеология ықпалы болғаны
Тарихи дерекке сүйенсек, 1743 жылы қалмақ тұтқынынан олжамен ғана
Дастандағы:
Тарқатсын нәзік тұтқын қасірет шерін,
Жарамды бір жүйрікпен тапсын елін.
Еліне аман қайтып сұлу бикеш,
Өлмесе тауып алсын жомарт ерін, -деген шумақтың өзі біраз
Қыз өзінің уәделескен жігітімен, елімен қоштасып келуге 15 күнге
Ақын мұнда:
Бәрінің жомарттығы сүйсінерлік,
Әр елге осындай-ақ тисін ерлік.
Жомарттық бізден мұндай табылмаса,
Мақтанған құр өтірік, күйсіз ерлік,- деп Абылай жомарттығын көрсетеді,
Ханы да, қарасы да арсыз деген,
Келмесін ел бетіне шіркеу, шілте, - деп Адақ елдік
Абылай тарихиөмен қарап тұрды тұйық,
Ішінде тұншыққандай мылқау қылық.
Ешкім де бұза алмады біткен істі,
Әскердің әлгі сөзге көбі-ақ ұйып.
Жеңген соң сұлу енді құрмет көрді,
Келгендей Абылайдың елін сынап, -деп ақын Адақ ойына ханның
«1928-1929 жылдары Ташкентте Сәкенмен бірге жұмыс істегенімде көргенім бар,
Қалай десек те, дастанда Абылайдың тұтқын қалмақ қызын еркіне
3.3 Мәжит Айтбаевтың «Хан Абылай» дастаны
Әрбір халық өзінің тарихындағы белгілі бір дәуірлерді алтын ғасыр
Қазақ халқы жоңғар қалмақтарына қарсы жүздеген жылдарға созылған үдемелі
Уақыт өте келе халық қиялы мен аңсары Абылай дәуірін
Ел өміріндегі жақсылық атаулының көбі сол заманның еншісіне
Поэмадан гөрі баллада деуге жақынырақ келетін бұл шығарманың желісі
Шығармада Абылай реалистік бейнеден гөрі, идеал қаһарманға бейім болып
Поэмада халқымыздың бағзы замандағы ата жұрты Алтайдың сұлу табиғатын
Алтайым алтынға бай Кен емес пе,
Алтайдың желі жанға ем емес пе,
Алтайдан асыр салып аққан өзен,
Ананың ақ сүтімен тең емес пе?...
Барлауға шыққан қазақ батырларының тау қойнауындағы суыт жүрістері де
Қылыштар қынаптағы сарт-сұрт етіп,
Сауыттар үстіндегі жар-жұрқ етіп,
Қайыңдар қияда өскен көзге ілеспей,
Барады артта қалып қалт-құлт етіп.
Туған елінен жырақта, көңілі қапалы, тағдыры трагедиялы болып өткен
3.4 Сұлтанмахмұт Торайғырұлының «Айтыс» поэмасындағы Абылай хан бейнесі
С. Торайғыров - өз дәуірінің күрделі қасиеттерін бойына
Сұлтанмахмұт Торайғыров Құрбан қажыдан Абылайдың қырғыздарға жорығы жайлы жазып
Сонау 1919 жылы жарық көрген аталмыш дастаннан ақынның Қазан
«Бұл - ақынның соңғы, әрі аяқтай алмаған шығармасы. Дала
«Айтыс» дастанының бірінші, екінші, үшінші бөлімі Абылай дәуіріне, сол
Даламның мен сағынам бек пен ханын,
Ел үшін аямайтын шыбын жанын.
Ақын ұғымында бұрынғының бектері мен хандары – осылайша «ел
Дастан жазылған кезең 1917 жылғы Қазан төңкерісінің жеңіп, елдің
«Қайғысыз ұйқы ұйықтатып,
Қайырусыз жылқы бақтырып,
Қалыңсыз қатын құштырып»
Алашты «алаш» қылған сарбаздарым.
Бұл Бұқар жыраудың Абылайға қарата айтқан толғауынан алынған үзіндіге
«Тойдан торай қалдырмасқа,
Қазақтың бір тайын
кәпірге алдырмасқа.
Бір тоқсан ойланып,
Тоғыз төңкерілетін...»
Ел қорғаны елімнің
сүйем бәрін.
Қалай десек те, осынау жырдың өзі де көне замандағы
Ақын осылайша рухтанады. «Ел қорғаны – ерлердің» неге сүйенетіндігін,
Қой асығы демеген қолайына
Жағып кетсе ел дағы сақа қойған.
Осылайша ел мүддесін ойлаған, халқының басын қосып топтастырған, жерін
Дастанның келесі бөлімі билердің сол замандағы істеріне, олардың жеке
Сағынам билерімді кең ақылды,
Адамға жеткізбейтін ақ – мақұлды.
Құдай өзін туғызған іштен би ғып,
Білмейтін төре айтқанда жат, жақынды.
Кебеже қарын, кең құрсақ кемеңгерім,
Сатулы емес ақылы жұртқа тегін.
Талапкер мен жауапкер өзі іздеген,
Алдына кеп бітуге сондай ерін.
Міне бұлар – Абылай заманында жүзеге асқан ізгілікті істер.
Билерге «Жеті жарғы » ат қойылған.
Өзі білген ғадалатын аяған жоқ,
Өзі өлгенше тайған жоқ
Сөзі орнынан, -
деген жолдар – Абылай заманында билердің қандай беделге ие
Жетім менен жесірге
Ешбір жаман қылмадың.
Әділетпен жүрдіңіз,-
деген мадақтаулары да ұлы ханның билік еткен кезеңде жеке
Қағазсыз, полициясыз қимыл қылған,
Сонда да істің бәрі бітіп тынған.
Ердің құны екі ауыз сөзбен бітіп,
Кім оның жарлығына мойын бұрған.
Ханы мен биінің айтқаны заң болып, «ердің құны екі
Ақын сондай – ақ Тәтіқараның «кебеже қарын, кең құрсақ»
Батырлар ант бұзбаған, сертте тұрған,
Күндеу жоқ, жолдасы үшін басы құрбан,
Сондықтан қорқып емес, сенгендіктен,
Ел ұстап етегінен басшы қылған.
Ел үшін қартайғанша аттан түспей,
Бір күні бел шешініп, тамақ ішпей,
Ел қылған ерлерінен жетім қалып,
Халыққа болды ол дәурен көрген түстей.
Сол замандағы жыраулар поэзиясының қолтаңбасын танытатын дастандағы:
«Тойдан торай қалдырмасқа
Қазақтың бір тайын кәпірге алдырмасқа.
Бір тоқсан ойланып,
Тоғыз төңкерілетін», -
деп келетін толғау үзіндісін Сұлтанмахмұт Торайғыров жаңа мазмұнда
...Дұшпаны маңайына бара алмаған,
Бір тайын рұқсатсыз ала алмаған.
Солардай батырлары арқасында
Бұл күнгідей бірі қор саналмаған.
Жоғарыдағы екі жол сөзсіз Абылай заманының тынысын, ерекшелігін айқындап,
Ақын осылайша Абылай заманын аңсайды, сол дәуір батырларының ерлік
Ері даңқты болса,
Елі анты болса,
Аруағы артып жүреді,
Жауы аяғын тартып жүреді.
Бұл халықтық қағида – Абылай ханның дәуіріне арналып
Елді ел еткен, елдігін сақтап рухын асқақтатқан ерлердің қаһармандық
Қару асынып, қан жұтып қайғы тартып,
Елін талай құтқарған қиын істен.
«Алаштап» ұран шықса қаны қайнап,
Намыстан тұра алмайтын тұрсаң байлап.
Халық тілеуі – батырларының жеңіспен оралуы. Аллаға, құдайға сиынып,
Зорлап әскер қылмаған ешкімді де,
Бәрі өз ықтиярынша көндім, -
деген жолдардан өткен дәуірлердегі жауынгерлік, әскери өмірдің биік үлгісі
Мұнда халқымыздың намысы, ары, рухы, күш – қайраты, ақыл
Таулары, төбелері хан көтерген,
Ту алып, тұлпарларды мінген ерін,-
деген жолдарда тарихи шындық бар.
С. Торайғыровтың айтыс дастанының әр бөлімі – жекелеген ғылыми
Біз зерттеу нысанасына орай дастандағы Абылай заманына қатысты шағын
Олардың атқарған ұланғайыр істерін, ерліктерін мадақтап, заманына мақтаныш етеді.
Дастанда Абылай бейнесі жеке-дара сомдалмаған. Ақынның сол замандағы өнегелі
Дастанның кіріспесіндегі мына шумақтар:
Ер түрік ұрпағының даңқы кеткен,
Бір кезде Еуропаңды тітіркенткен.
Кіргені есік, шыққаны тесік болып,
Күнбатыс, күншығысқа әмірі жеткен
Кешегі хан Шыңғыстың ұрпағына
Талай царь, талай князь тәжім еткен, -
деп тарихтың тереңінен сөз қозғайды.
С.Торайғыровтың поэмасы – романтиклақ лепте жазылған. Басты романтикалық лирикалық
Дастанның көркемдік – идеялық мазмұны биік. Талданған бөлімдерде ақынның
Поэма ақынның сол заманда өмір сүрген Бұқар, Үмбетей және
ҚОРЫТЫНДЫ
Егемен ел болған, тәуелсіз, дербес мемлекет атанған кезде ұлттық
Елбасы Н. Назарбаев: «Қатардағы сахара қазағы өз халқының тарихымен
Ұлттық тарихымызда болмыс пен тірліктегі шешуші кезеңді алғаш сезініп,
Бітіру жұмысында ХVІІ - ХVІІІ ғасырлардағы ақын – жыраулар
Жұмыс барысында тақырыптың маңыздылығы, оны зерттеудің теориялық және практикалық
Қазақ поэзиясындағы Абылай ханның қоғамдық әлеуметтік қызметіне әділ баға
Іздегенге інжу ілінер, тарихтың қатпарлы қойнауы, өмірдің шиыр-шырғалаңды соқыр
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Назарбаев Н. Туған елім – тірегім / Құраст. Н.
Қасқабаев С. Тарихи жырлардың зерттелуі мен жанрлық сипаты /
Уәлиханов Ш. Бес томдық шығармалар жинағы. Т.1./ Ш.Уәлиханов.- Алматы:
Моисеев В. А. Джунгарское ханство и казахи 17-18 –
Ерте дәуірдегі қазақ әдебиеті (15 -18 ғ.ғ) Зерттеулер /
Ысмайылов Е. Ақындар. / Е. Ысмайылов. - Алматы: Ана
Ай, заман-ай, заман-ай / Алматы: Білім, 1992. –
Сүйіншәлиев Х. Қазақ әдебиетінің тарихы / Х. Сүйіншәлиев.
Бес ғасыр жырлайды. 1-том / Алматы: Мектеп 1985.
Қазақ әдебиетінің тарихы. 1-том. 2-кітап / Алматы: Мектеп,
Абылай хан. Тарихи жырлар. 1-кітап / Алматы: Ана тілі,
Қазақ халық әдебиеті: Тарихи жырлар / Алматы: Жазушы,
ХХ ғасыр бас кезіндегі қазақ әдебиеті / Алматы:
Ақсауыт: Батырлар жыры. / Алматы: Жазушы, 1977. – 380
20-30 жылдардағы қазақ әдебиеті / Алматы: Білім,
16 Еспенбетов А. Сұлтанмахмұт Торайғыров / А. Еспенбетов. -
17 Алдаспан (жинақ) / Алматы:Білім 1971
18 Әуезов М.О Әдебиет туралы. Оқу құралы/ М.О. Әуезов.
19 Әбдезұлы Қ. Тарихи тұлғалар және қазақ әдебиеті
З. Қабдолов. – Алматы: Қазақ университеті, 2004. – 163
Әбдікәрімов С. “Елім-ай” деген ер / С. Әбдікәрмов //
Дербісалин Ә. Әдебиет туралы толғаныстар / Ә. Дербісалин .–
Жұмалиев Қ. 18-19 -ғасырлардағы қазақ әдебиеті /Қ. Жұмалиев. -
Жұмабеков С. Тарих және көркемдік шешім парасаты / С.
Жұмаділов Н. Образ даралығы // Н. Жұмаділов // Ізденіс.
Кенжебаев Б. 20 ғасыр басындағы қазақ әдебиеті: Жоғары оқу
Қуанғанов Ш. Бұқар жырау және оның заманы / Ш.
Қазақ әдебиетінің тарихы. 3-том / Алматы: Мектеп,
Қазақ әдебиетінің қысқаша тарихы / Алматы; Ана тілі,
Қазақ әдебиеті энциклопедия / Алматы: Білім, 1999- 2002 бет
Қазақ шежіресі / - Алматы: Атамұра - Қазақстан
Қазақ халық әдебиеті: Тарихи жырлар / Алматы: Жазушы,
Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері / Алматы: Ғылым, 1976. -
Қазақ фольклорының тарихилығы / Алматы: Мектеп, 1993. – 258
Мұхаметханова Қ. Абай мұрагерлері / Қ. Мұхаметханұлы. – Алматы:
Сыдықов Қ. Ақын жыраулар / Қ.Сыдықов . -
Сейітжанов З. Тарихи эпос / З. Сейітжанов. – Алматы:
Сыдықов Т. Қазақтың тарихи жырлары және бүгінгі ғылым /
Төреқұл Н. Даланың дара ділмарлары / Н. Төреқұл. –
Тілепов Ж. Тарих және әдебиет 19-20 ғасыр басындағы қазақ
Тынышбаев Л. Ардақты Абылай хан / Л. Тынышбаев //