Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті
Халықаралық қатынастар факультеті
Халықаралық қатынастар және ҚР сыртқы саясаты кафедрасы
А. Рахимбердина
«Орталық Азиядағы қауіпсіздік және ШЫҰ»
Диплом жұмысы
Қорғауға жіберілді:
Халықаралық қатынастар және ҚР
Сыртқы саясаты кафедрасының
меңгерушісі
Т.ғ.д. профессор Ф.Т. Кукеева
Ғылыми жетекші:
С.ғ.к., доцент С.Ж. Сапанов
Алматы 2008 жыл
МАЗМҰНЫ
Кіріспе...................................................................................................................3-8
Тарау 1 Орталық Азиядағы жаңа халықаралық қатынастардың қалыптасуы
1.1 КСРО-ның ыдырауы және Орталық Азиядағы жаңа тәуелсіз мемлекеттер....................................................................................................................9-15
1.2 Орталық Азиядағы жаңа геосаяси конфигурация...........................................15-27
1.3 Қазақстан Республикасының Орталық Азиядағы қауіпсіздік саясаты.......27-35
Тарау 2 Жаңа геосаясат тұғырындағы Шанхай Ынтымақтастық
2.1 Орталық Азиядағы жаңа қауіпсіздік жүйесінің пайда болуы және
2.2 Шанхай ынтымақтастық ұйымы/ШЫҰ/ және аймақтық қауіпсіздік мәселелері......................................................................................................................50-65
Қорытынды.................................................................................................................66-68
Пайдаланған әдебиеттер тізімі...............................................................................69-77
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. XXғасырдың аяғымен XXI ғасырдың басы Кеңес
Сонымен бірге жаңа геосаяси жағдайда Орта Азия мемлекеттері
Қазақстан үшін әлемнің жаңа геосаяси күштерімен қарым-қатынас орнату
Бітіру жұмысының өзектілігі, ең алдымен, Қазақстанның қазіргі геосаяси
Қазақстан әлемдік және аймақтық халықаралық ұйымдардың 64
ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаев «әлемдік шаруашылық байланыстардың қазіргі заманғы
Қарастырылып отырған тақырыпқа ғылыми тұрғыда баға берудің тағы бір
Қазақстан үшін сыртқы саясатының негізгі мақсаттарының бірі аймақтағы
Заман талабынан туындаған интеграциялық процестер нәтижесінде құрылған аймақтық ұйымдардың
Баршаға белгілі, 2001 жылдың 11 қыркүйегіндегі АҚШ-тағы лаңкестік әрекеттен
Жалпы жұмыстың тақырыбы болып табылатын Қазақстанның көпвекторлық сыртқы саясатын
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері 1992 жылыдан Қазақстан Республикасының тәуелсіздігін
Бітіру жұмысының мақсаттары мен міндеттері.
Бітіру жұмыстың негізгі мақсаты ҚР-ның сыртқы саясатының негізгі
1. ҚР – ның сыртқы саясатының қалыптасуының теориялық негіздерімен
2. Қазақстан үшін сыртқы саясаттың алатын орны мен ролін
3.Қазақстанның жетекші елдерімен қарым-қатынасындағы ерекшеліктерін көрсету.
4 Аймақтағы қауіпсіздік пен тұрақтылықты қалыптастырудағы Қазақстанның тәжірибесіне
Бітіру жұмысының ғылыми зерттелу деңгейі. Бітіру жұмысының
Сонымен бірге қазақстандық дипломаттардың да және саяси қайраткерлердің
Бұл еңбектерде ҚР сыртқы саясаттағы қол жеткізген жетістіктеріне
Сонымен қатар жұмыстың тақырыбын ашуда Ресей және Орта Азияның
ҚР–ның жалпы сыртқы саяси бағыты мен оның
Қазақстандық зерттеушілер қазақстанның сыртқы саясатында мемлекеттік маңызы бар мәселелер
Қазақстанның тәуелсіздік алғаннан кейінгі ұлттық, аймақтық, ғаламдық, саяси, экономикалық,
Сонымен бірге зерттеуші М.Лаумулиннің бірқатар басылымы Қазақстан, мен Орта
Орта Азиядағы геосаясатына арналған өзбек, қырғыз зерттеушілерінің еңбектері
Қазақстан сыртқы саясатына қатысты әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің
Зерттеудің деректік негізі. Қазақстанның дипломатиялық қатынастары оның сыртқы
Зерттеу көздерінің бірінші тобын дипломатиялық құжаттар құрайды. Олар ҚР–ның
Деректік көздерінің екінші тобына ел басыларының, сыртқы істер
Зерттеу жұмысында қолданылған деректердің үшінші тобын Қазақстанның, Ресейдің шығыстанушыларының,
Ал деректердің төртінші тобын отандық және шетелдік мерзімді
Зерттеу жұмысында пайдаланылған деректердің бесінші тобын Қазақстан мен жетекші
Деректерді пайдалану жұмыстың алдына қойған мәселелерді мейлінше толық зерттеуге
Бітіру жұмысының әдістемелік негізі. Зерттеу жұмысының теориялық негізін
Берілген зерттеу жұмысының тақырыбын ашуда негізгі әдістеме ретінде жаңа
Зерттеу жұмысында саяси құбылыстарға баға берудің тағы бір әдісі
Бітіру жұмысының құрылымы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан тұрады.
Тарау 1 Орталық Азиядағы жаңа халықаралық қатынастардың қалыптасуы
1.1 КСРО – ның ыдырауы және Орталық Азиядағы жаңа
Жаңа - XXI ғасыр әлемдегі ретті түбегейлі өзгеріске ұшыратты.
Бүгінгі таңдағы Қазақстанның саяси саласындағы қалыптасып жатқан жағдайды түсіну
ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаев 1993 жылы «Қазақстанның
Осының бәрі — сайып келгенде реформаларды дәйекті түрде
Қазіргі кезде КСРО-ның ыдырауын біреулер белгілі бір тұлғалардан көрсе,
Н.Ә. Назарбаев осы дағдарысқа байланысты өз пікірін былайша білдірген
Бұл — экономикалық дағдарыс. Қоғамдық жүйелер тиімділігінің түйінді өлшемі
Бұл — саяси дағдарыс. Боямаланған халық билігі мен ішкі
Бұл — ұлттық дағдарыс. Интернационализмді жариялағанына қарамастан, социалистік жүйе
Одан әрі — экологиялық дағдарыс. Социалистік экономикалық жүйенің абстрактілі-жалпы
Семей ядролық полигоны қазақ халқына аса ірі қасірет әкелді.
Қазақстанға келген апаттың бірі — жер бетінен құрып бара
Жүйе «жарқын болашақ үшін» күрес ретінде көрсетіп келген осы
Біздің алдымызда адамдарға, жерге, жалпы алғанда табиғатқа келтірілген бүкіл
Имандылық, дағдарысы. Идеологиялық рәміздер мен адамдардың нақты құндылықтары арасында
Кеңес Одағының құлауы посткеңестік кеңістіктің төмендегідей бірнеше аймақтық бөліктерге
Осындағы соңғы аймақ, яғни Орталық Азия аймағы әлем назарында.
Орталық Азияның бай минералды шикізат корының, алтын, күміс, мыс,
Ол жоғары гидроэнергетикалық ресурстар, ауылшаруашылық жер-су және суармалы жерлердің
Тағы бір себеп бұл өңірдің орта ғасырларда және одан
Қазақстанның дамуы үшін тұрақты эволюция қажет. Ол дегеніміз –
Қазақстан прогресс жолын түпкілікті тандап алды. Бүл жолдан біз
20-шы ғасырдың аяғы, дәлірек айтсақ, 90-шы жылдардың басы Орталық
КСРО алып мемлекет ретінде тарих сахнасынан кеткен соң, оның
Тәуелсіздік алған бес мемлекеттің әлеуметтік-саяси жағдайы, экономикалық дамуы бірдей
Кеңес Одағының құрамында болған кезде Орталық Азия елдерінің басқа
КСРО ыдырағаннан кейін Орталық Азия ұлы державалар ғана емес,
Ресей 1992-1993 жылдары Батыспен «стратегиялық серіктестікті» орнату идеясын алға
Ресейдің экономикалық мүдделерін қорғау – Мәскеудің Орталық Азиядағы саясатының
Қазақстан бұрынғы Кеңес Одағында мыс, қорғасын және цинк өндіруде
Тәуелсіз мемлекеттер мәртебесіне ие болған шақта Орталық Азияның әлемнің
Аймақтағы ірі ойыншылар мұнай мен газды игеруде ғана емес,
1.2 Орталық Азиядағы жаңа геосаяси конфигурация
Орталық Азия аймағы өзінің географиялық, экономикалық, ұлттық, тарихи, мәдени
Ең алдымен ол географиялық жағынан батыстағы Европа мен шығыстағы
Екіншіден, тікелей теңізге шыға алмайтын құрлық ортасындағы аймақ, әлемнің
Үшіншіден аталмыш аймақ табиғи ресурстарға өте бай, оның ішінде
Төртіншіден, ұлттық, діни, мәдени жағынан алғанда бұл аймақ өзіне
Орталық Азиядағы үш негізгі ойыншы - Ресей, ҚХР және
Ресейдің Орталық Азиядағы сырткы саяси стратегиясын бірнеше кезеңге бөліп
1. Ресей 1992-1996 жылдары
Батыспен «стратегиялық серіктестікті» орнату идеясын алға тарта отырып, өздерінің
2. 1996-2000 жж. Ресейдің экономикалық мүдделерін қорғау Мәскеудің Орталық
Ресей үшін Қазақстан бұрынғы Кеңес Одағында мыс, қорғасын және
3. 2000-2006 жж. В.В.Путиннің келуімен Ресейдің Орталық Азия саясатында
2001 жылдың 11 кыркүйегіндегі Вашингтондағы болған террористік окиғадан кейін.
Кремльдің Орталық Азиядағы саясатының өзгергендігін төменгі мәселелерден байқауға болады:
Біріншіден, халықаралық терроризммен күресте Ресеймен Орталық Азия мемлекеттерінің саясаты
Екіишіден, Ресей АҚШ Орталық Азиядағы әскери базалардың орналасуына
Үшіншіден, Ресей мен Орталық Азия мемлекеттері арасында стратегиялық қауіпсіздік
Төртіншіден, Ресей Орталық Азия мемлекеттерінің ішкі саясатына араласуын қысқартты;
Бесіншіден, Ресей Орталық Азиядағы интеграциялық үрдістерге көбірек көңіл бөле
Ресей 1992-1993 жылдары Батыспен «стратегиялық серіктестікті» орнату идеясын алға
Ресейдің экономикалық мүдделерін қорғау- Мәскеудің Орталық Азиядағы саясатының негізгі
2000 жылдан кейін Ресейдің Орталық Азиядағы саясаты жаңа кезеңге
Ресейдің келесі стратегиялық қадамы - 2003 жылдың күзінде Қырғызстанда
Қазіргі Қытай – қарқынды дамып келе жатқан мемлекет, күшті
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев қазақ халқына
1996 жылы сәуірде Шанхайда ҚХР; РФ, ҚР, Қырғызстан Республикасы
Қазақстандық сарапшылардың пікірінше Қытайдың Қазақстандағы және Орталық Азиядағы саясатына
Қытайды зерттеудегі қалыптасқан тарихнаманы шартты түрде кеңестік және
Автордың пікірінше XX ғасырдың 70-80 ж.ж. жарық көрген еңбектерде
И.Сванберг және И.Бенсон еңбектерінде 1930-1950 жылдардағы Шығыс Түркістандағы, 1944-1949
КСРО ыдырағанға
Орта Азияда жаңа тәуелсіз мемлекеттердің пайда болуы
Американдық зерттеуші Т.Фуллердің пікірінше өзгерген геосаяси жағдайда ҚХР үшін
Қытайдың жаңа геосаяси кеңістіктегі орнына оның көрші мемлекеттермен
Мысал ретінде Қазақстан мен Қытай арасыңдағы шекараны
Қытайға — Сарышелді өзенінің оң жақ бөлігі.Жалпы ұзындығы 220
Бүгінгі таңда Қытай мен Қазақстан арасындағы дау туғызып отырған
Қазақстан мен Қытайдың арасындағы сондай-ақ, экономикалық мәселе де маңызды
Біздің ойымызша Қытайдың Орталық Азиядағы жөне Қазақстандағы сауда экономикалық
ҚХР бүгінде өзінде жүргізілген реформалардың нәтижесінде әлемдік алпауыт
Сарапшылардың пікірінше 2005 жылы Кытай ВВП бойынша АКШ-ты
1995 ж. өнеркөсіптегі өндіріс құралдарының 90%
Қазақстан мен Қытайдың жаңа геосаяси кеңістіктегі орны туралы айтатын
Біздің пікірімізше ҚХР Орта Азияда да, Қазақстаңда өзінің экономикалық
ҚХР мен Қазақстан жөне Орталық Азия мемлекеттерінің арасындағы орналатын
Орталық Азия мемлекеттері үшін, бұл өздерін егемен мемлекеттер құқыңда
1. Халық санының өсуі, қызмет кадрында адамдардың санының азаюы,
2. Ауыл шаруашылығының төмендеуі;
3. Қоршаған ортаны жақсарту мен экологиялық мәселе;
4. Тұтынатын заттарды қарқынды өндірудің қажеттілігі, астық өндірудің тиімділігі
5. Ұлттық аймақтағы сепаратизм, Орталық пен ауылдар арасындағы катынастардың
6. ҚХР жоғарғы билік басындағы саяси
7. Қалалық жердегі экономикадағы
8. Экономикалық реформалардың әлеуметтік зардаптары, топтардың және ауылдық
9. Әлемдегі геосаяси жағдайдың тұрақсыздығы. Оның ішінде
Бұл факторлардың бәрі ҚХР мен Орталық Азия мемлекеттері арасындағы
Біріншіден, Қытай жалпы адамзат алдында тұрған ғаламдық мәселелерді шешуге
Сондықган да ҚХР-ньщ Орталық Азиядағы стратегиясына тоқталып өтейік.
90-жылдардағы сияқты Қытайдың сыртқы саясатында Орталық Азия басымды бағыттардың
1. ҚХР мен Орталық Азия мемлекеттернің ортақ мүделеріне сейкес
2. ҚХР мен Орталық Азия мемлекеттерінің саясаты үшінші
3. Қытай бұл аймақта Ресеймен бақталаспайды;
4. ҚХР Орталық Азия
Біздің ойымызша ҚХР-ның Орталық Азиадағы саяси басымдылықтардың негізгілері мыналар:
• Аймақтағы пантюркизм
• Орталық Азия мемлекеттерімен сауда-экономикалық қатынастарды
• Аймақтағы саяси
Қазіргі кездегі Орталық Азиядағы жағдай тұтасынан алғанда ҚХР тиімді
• ҚХР үшін Орта Азия
• Металлургия саласындағы
• Құрылыс саласындағы өндіріс органдары;
• Қазақстанға бос
• Қазақстанның бай
Сарапшылардың пікірінше, егер 90 жылдары Қытай Орталық Азияда экономикалық
Қытай мен Қазақстанның жаңа геосаяси кеңістіктегі орнын қарастырғанда біз
Қытайдың саясатына байланысты қысқаша айта кететін жәй бұл Қытай
Ал Қытайдың Орталық Азиядағы саясатына баға бере келе Батыс
Бұл экономикалық ұйымға Орта Азиялық жаңа мемлекеттермен катар Иран,
Ал атақты аналитик Т.Фуллердің пікірінше болашақта Орта Азия мемлекеттері
Қытай мен Орта Азия мемлекеттерінің қарым-қатынастары Евразиядағы екі тарихи
Ресей және Кеңес империясының ыдырауы мен ҚХР-ның әскери қуатының
Біздің ойымызша ҚХР-ның геосаяси стратегаясында Шыңжаң мәселесі ерекше орын
ҚХР-да реформалар дәуірінің 8-ші бесжылдығында яғни 1991-1995 жылдары Шыңжаң
Біріншіден, Қытай ШҰАА (СУАР) дамытуды Орталық Азия мен Орта
Айта кететін жағдай Шыңжаң мен Орталық Азия арасындағы экономикалық
Сарапшылардың пікірінше ресми Пекиннің Шыңжаңның басқа да Онтүстік аймақтарымен
Соңдықтан да бұл аймақты Қытай өзі игере бастады. Бұл
Қазақстандық сарапшылар Шыңжаң мәселесін Орталық Азиядағы қауіпсіздік мәселесінен сабақтастыра
Ұйғыр сепаратизмі екі мемлекеттің ұлттық мүдделеріне қатысты мәселе. Бұл
- Тарым аймағы—Фергана аймағы (Қокандд,
- Тұрфан—Хами—Үрімші;
- Құлжа—Джонгар аймағы—Жетісу (Алматы); Шыңжаң сепаратизмінің діни-этникалық
• Батыс бағыты
• Солтүстік бағыты — Жетісу даласы;
• Шығыс бағыты
Бұл бағыттардың ішінде Ваххабистік-экстремистік ағымдардың ең кең тараған жері
Соның ішінде Фергана аймағында ұйғыр сепаратизмі шиленісіп отыр. Оның
Бүгінде ұйғыр сепаратизмі ваххабизм идеологиясын қолдап аймақтағы тұрақтылыққа әсер
Қашқар мен Ферғана аймақтары діни негіздегі ұлтаралық қақтығыстардың орталығы
Солтүстік бағыттың ұйғырлары ҚХР Орталық үкіметіне қарсылықтың басында тұр
Франс-пресс агенттігінің мәлеметтері бойынша Қазақстанда жасырын қызмет атқаратын 4
Ресми Пекин Қазақстанда ұйғыр қозғалысын қолдап отыр деп айыптауда.
Қазақстан Республикасының бұл меселедегі позициясы айқын. Қазақстан үкіметі сепаратистік
Қазақстанның қазіргі жағдайының ерекшелігі, яғни экономикалық реформалау жолдарында қалыптасқан
Қазақстан үшін Кеңестік дәуірден кейінгі болмыстың нақты шындығын, егемендену
Оның ішіңде стратегиялық мақсат ретінде экономикалық реформаларды ойдағыдай жүргізу,
Сондай-ақ Н.Назарбаев ҚХР мен толық сенім принципі негізінде өзара
Екі мемлекеттің геосаяси кеністіктегі алатын орны және олардағы реформалардың
Қазір дүние жүзі Қытай тәжірибесін үйренуде, ал Қазақстанда реформалар
2001 жылғы 11 қыркүйек оқиғасынан кейін АҚШ-тың Орталық Азиядағы
Лаңкестікпен күрес АҚШ-ты, Орталық Азия республикаларын, Ресей мен Қытайды
Кеңес Одағының ыдырауымен Ресей өзінің бұрынғы әлеуетін жоғалтып алса
АҚШ-тың аймақта пайда болуы, оның Өзбекстан мен Қырғызстанда әскери
Орталық Азия аймағындағы АҚШ қатысуын қарастырғанда, НАТО-ның да өңірге
Орталық Азия мемлекеттерінің «Бейбітшілік үшін серіктестік» бағдарламасына кіруі олардың
Орталық Азиядағы үш негізгі ойыншы – Қытай, Ресей және
Тәуелсіз мемлекеттер мәртебесіне ие болған шақта Орталық Азияның әлемнің
Аймақтағы ірі ойыншылар мұнай мен газды игеруде ғана емес,
1.3 Қазақстан Республикасының Орталық Азиядағы қауіпсіздік саясаты
Отандық дипломатияның алдына қойылған мақсаттарды әлемдік қоғамдастықтың түсіністікпен қабылдағанын,
Біріншіден Тәуелсіз Қазақстанның сыртқы саясатындағы алғашқы жеңісі деп оның
Осындай жолмен Қазақстан халықаралық қауіпсіздік режимін нығайтуда, қазіргі бар
Қазақстанның оң сипаттағы қадамдарына жауап ретінде жетекші ядролық державалар
1995 жылы Қазақстан қауіпсіздігіне кепіл болуға басқа да екі
Қазақстан дипломатиясынын, осы ірі табысын халықаралық қауіпсіздікті нығайтуға Президент
Екіншіден Қазақстанның халықаралық ұйымдардағы саясаты. Мәселен, 1996 жылдың
Ғаламдық қауіпсіздік пен тұрақтылықты қамтамасыз ету жөніндегі біздің дипломатиямыздың
Бұл бастама осы заманғы халықаралық қатынастарда елеулі рөл ойнайтын
Осы күрделі, кейде түйіні қиын дипломатиялық жұмысқа АҚШ, Украина
Сарапшылар деңгейіндегі қызу жұмыс Арнайы Жұмыс Тобының шеңберінде АӨСШК-ге
Қазақстандық дипломатияның шын мәніндегі жеңісі ретінде Алматыда 2002 жылғы
Жоғары деңгейдегі кеңесті шақыруды бүкіл кұрлық аумағының 90 пайызын
Мәселе мынада, Азияда ұжымдық қауіпсіздік жүйесін құру идеясы принципінде
Н.Назарбаевтың бастамасына қатысты айтатын болсақ, ол бірқатар себептер бойынша
АӨСШК процесі "Шанхай бестігінін" (кейінірек Шанхай ынтымақтастық ұйымы) жұмысымен
Ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге мемлекетіміздің шекарасын тиісінше құқықтық тұрғыдан
Мәскеу мен Пекиннің шекара мәселесіндегі текетіресінің мұрасы ретінде біздің
1700 километрге созылатын шекараны делимитациялау туралы Қазақстан-Қытай шарты екі
Үшіншіден біздің еліміздің әлемдік қоғамдастыққа кірігу процесін және оның
Кейін бірқатар басқа да екі жақты құжаттарға қол қойылды,
Қазақстан мен Ресей азаматтыққа қабылдаудың жеңілдетілген тәртібін уағдаластық тәртіппен
Ресеймен тату көршілік, достық және тұрақты қарым-қатынастың Қазақстан үшін
Төртіншіден, Қазақстандағы мемлекеттік құрылымның маңызды құрамдас бөлігі ретінде отандық
1994 жылғы ақпанда АҚШ-қа сапары кезінде Н.Назарбаев Б. Клинтонмен
Екі жақты ынтымақтастықтың әлеуетін іске асыру тұрғысында 1997 және
Бесіншіден Қазақстан БҰҰ мен оның мамандандырылған мекемелерінің қызметіне белсенді
1998 жылы БҰҰ Бас Ассамблеясының 53-сессиясында қазақстандық дипломатияның табанды
Қазақстан ЮНЕСКО, ЮНИСЕФ, ДСҰ, ЮНЕП, ФАО, ЮНИДО, БҰҰ сияқты
Қазақстанның ЕҚЫҰ-мен өзара іс-қимылын да жемісті деп бағалауға болады.
Қазақстан дипломатиясының үлкен жеңісі деп бағаланатын ол 2010 жылы
НАТО-ға қатысты айтсақ, Қазақстан «Бейбітшілік жолындағы әріптестік» бағдарламасына қосылды,
Экономикалық ынтымақтастық ұйымының шеңберіндегі Қазақстанның қызметі де жандану үстінде.
1997 жылы трансазиялык, магистральдық Мешхед-Серахс-Теджент учаскесінде теміржолдардың түйісуі болды.
Ғаламдану сияқты бірегей құбылыстан көрінетін қазіргі әлемдегі терең сипаттағы
Бұл жаңа үрдіс сыртқы саясатты экономикалық проблемаларды шешуге итермелеп
Болашақта Қазақстанның ұлттық мүдделері оның экономикалық көкейкесті мәселелерін іске
Сондықтан дипломатия халықаралық сахнада Қазақстанның саяси танылуын қамтамасыз ету
Қазақстан үшін сыртқы саясатқа "экономикалық сипат беру" айрықша маңызды.
Тарау 2 Жаңа геосаясат тұғырындағы Шанхай
2.1 Орталық Азиядағы жаңа қауіпсіздік жүйесінің пайда болуы
Жиырмасыншы ғасырдың аяғындағы әлемдік дамудағы өзгерістер, оның ішінде
КСРО кезінде Орталық Азия мемлекеттері, яғни Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан
Мысалы, Түркменстан ешкімге қосылмайтын бейтараптық саясатты тандап, оқшауланып алды.
Сонымен бірге Орталық Азия мемлекеттері үшін өзара шаруашылық байланыстардың
Орталық Азия аймағы өзінің географиялық, экономикалық, ұлттық, тарихи, мәдени
20-шы ғасырдың аяғы, дәлірек айтсақ, 90-шы жылдардың басы Орталық
КСРО алып мемлекет ретінде тарих сахнасынан кеткен соң, оның
Тәуелсіздік алған бес мемлекеттің әлеуметтік-саяси жағдайы, экономикалық дамуы бірдей
Кеңес Одағының құрамында болған кезде Орталық Азия елдерінің басқа
Қытай да АҚШ-тан кейінгі екінші ірі мұнай импорттаушысы ретінде
2001 жылғы 11 қыркүйек оқиғасынан кейін АҚШ-тың Орталық Азиядағы
Лаңкестікпен күрес АҚШ-ты, Орталық Азия республикаларын, Ресей мен Қытайды
Кеңес Одағының ыдырауымен Ресей өзінің бұрынғы әлеуетін жоғалтып алса
АҚШ-тың аймақта пайда болуы, оның Өзбекстан мен Қырғызстанда әскери
Ресейдің келесі стратегиялық қадамы – 2003 жылдың күзінде Қырғызстанда
Орталық Азия аймағындағы ірі державалардың қатысуын қарастырғанда, НАТО-ның да
Орталық Азия мемлекеттерінің «Бейбітшілік үшін серіктестік» бағдарламасына кіруі олардың
Орталық Азия елдерімен саяси және экономикалық байланыстарды Түркия, Иран,
Түркияның Орталық Азия республикаларымен этникалық, тілдік және мәдени жақындығы
Шанхай бестігі – жаңа қауіпсіздік жүйесі
Кеңестер Одағының ыдырауы нәтижесінде халықаралық қатынастардың субъектілері ретінде пайда
Жалпы, Орталық Азия республикаларының шығыстағы ұлы көршісі Қытаймен ресми
Бестіктің жұмысына тоқталмастан бұрын кейінірек шегінсек. Өйткені аталмыш мемлекеттер
Келіссөздер Кеңес-Қытай қатынастарының жақсаруы кезінде екі мемлекет басшылары 1989
1990 жылдың 24-ші сәуірінде Қытай мен Кеңес Үкіметтері шекара
1992 жылдың наурыз айынан бастап, бес мемлекеттің өкілдерінен құралған
1996 жылдың 26 сәуірінде жоғарыда аталған ортақ шекара біріктіріп
КСРО Үкіметі мен ҚХР Үкіметі арасындағы кеңес-қытай шекарасы аймағындағы
Ал келісімнің 2-ші бабында тараптардың достық, тату көршілік қарым-қатынастарды
қарулы күштер мен шекара әскерлерінің келісілген компоненттері туралы ақпарат
екінші тарапқа қарсы бағытталған әскери жаттығулар жүргізбейді;
әскери жаттығулардың масштабын, географиялық шегін және санын қысқартады;
ірі масштабтағы төтенше жағдаймен байланысты болған әскери қайраткерлік пен
бір жағынан Қазақстан, Қырғызстан, Ресей, Тәжікстан, ал екінші жағынан
әскери жаттығуларға бақылаушыларды өзара шақырып отырады;
Ресей-қытай шекарасының шығыс бөлігі сызығынан екі жақтағы 100 км-лік
қауіпті әскери қайраткерлікті болдырмау үшін шаралар қолданады;
анық емес жағдайлар жөнінде ақпарат сұрайды;
шекара аймағында қарулы күштер мен шекара әскерлерінің әскери қызметкерлері
Жоғарыда аталған шаралар келісімнің қалған баптарында әрқайсысы жеке-жеке нақты
Осы жылдың мамыр, қыркүйек, қазан, қараша, желтоқсан айларында жүргізілген
Сонымен, бес мемлекет арасындағы шекара аймағындағы әскери саладағы сенімді
Сөйтіп, "Шанхай бестігіне" қатысушы елдердің 1997 жылдың сәуірінде Мәскеуде
Жалпы, тараптар қарулы күштерді қысқартуды алға қойғанмен, осы ұйымға
Млн.долл.
Мемл. 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001
Қытай 13500 13900 15300 15500 17800 20000 22000 25900
Ресей 15800 10000 9100 9700 7100 8300 9700 11200
Қазақстан 158 163 177 165 164 137 144 211
Қырғызстан 8,9 16,3 15,4 18,7 17,4 21,8 24,6 19,8
Тәжікстан 32,4 9,4 10,1 14,4 12,8 13,8 11,9 11,9
Түркместан 102 90,5 87,1 132 112 121 - -
Өзбектан 113 94,9 127 147 - 222 - 117
Дерекнама: Ежегодник СИПРИ 2004. Вооружения, разоружения и международная безопасность.
Шекара мәселелерін шешіп болған соң, “Шанхай бестігі” өз жұмысын
"Бестіктің" ынтымақтастығының тамыры 1998 жылдың 3-ші маусымында Алматыда өткен
"Шанхай бестігі" мүшелерінің Алматыдағы кездесуі нәтижесінде қабылдаған бірлескен мәлімдемесінде
Бестіктің Алматы кездесуінің бірден бір ерекшелігі Шанхай мен Мәскеу
-өзара сауда айналымы көлемін ұлғайту мақсатында халықаралық тәжірибеде қабылданған
-аймақаралық және шекаралық сауда-экономикалық ынтымақтастықтың түрлі нысандарын, сондай-ақ бес
- бес мемлекеттің әрқайсысында инвестициялық ахуалды жақсарту және олардың
Оған қоса Тараптар экономикалық ынтымақтастықты дамытуда көліктік инфрақұрылымдарды, дәлірек
Бестікке мүше мемлекет басшыларының кезекті төртінші форумы 1999 жылдың
Бес мемлекет қабылдаған Бішкек декларациясында бұдан бұрын Тараптар қабылдаған
-егемендік пен аумақтық тұтастықты, тең құқылықты өзара құрметтеуді, бір-бірінің
-көпжақты ынтымақтастықты теңдік және өзара тиімділік принциптерінің негізінде дамыту;
-халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі, осы заманғы халықаралық
-ядролық қаруды таратпау туралы шарттың және ядролық сынақтарға жаппай
Аймақ қауіпсіздігі мен тыныштығына нұқсан келтірген, мысалы айтқанда, 1999-2000
Бішкектің Ұжымдық Қауіпсіздік Шартындағы одақтастары қырғыз әскеріне әскери-техникалық көмек
1999 жылдың 25-26 тамыздағы "бестік" ел басшыларының кездесуінен кейін
Талқылаудың қорытындысы бойынша теріс құбылыстардың шекаралық және ұлтаралық сипатын,
Баткен оқиғасынан кейін Қырғыз басшылары өз іс-қимылдарын "Шанхай бестігі"
Антитеррористік Орталық құру туралы ұсынысты А.Ақаев 2000 жылдың шілде
Жалпы, кез-келген мемлекет, оның ішінде "Шанхай бестігіне" кіретін елдер
Бестіктің 2000 жылғы шілде айында Душанбеде өткен мемлекет басшыларының
Тәжікстан президенті Э. Рахмонов Ауғанстандағы діни экстремизм, есірткі мен
Бес мемлекет Қытайдың кез келген мемлекетке қандай жолмен болмасын
Душанбе кездесуінде бес мемлекет басшысы Қазақстан жағының “Шанхай бестігі”
“Бестіктің” Бішкек және Душанбе саммиттерінде мынадай мәселелер бойынша:
-аймақтық қауіпсіздікке қатер төндіретін жоғарыда аталған құбылыстармен бірлесе күресу
-ынтымақтастық туралы тиісті келісім-шарттар мен келісімдер жасасу;
-арнаулы қызметтердің, қорғаныс, құқық қорғау, кеден және шекара мекемелері
-өз мемлекеттерінің аумағын осы бес елдің кез келгенінің егемендігіне,
-штаб пәтері Бішкек қаласында болатын аймақтық антитеррорлық құрылымды жасақтау
2001 жылдың 15 маусымындағы “Шанхай бестігі” басшыларының кезекті алтыншы
2.2 Шанхай ынтымақтастық ұйымы/ШЫҰ/ және аймақтық қауіпсіздік мәселелері
Мемлекетіміздің болашаққа қойып отырған "Қазақстан — 2030" даму стратегиясында
Қазіргі күні аймақтағы саяси үрдістер халықаралық терроризм және
Мұндай тұжырымдама тегін емес. Себебі, Кеңес империясы кезінде-ақ шетелдік
Орталық Азия мемлекеттерінің тәуелсіздік алуымен, олардың алдында тұрған басты
1990-шы жылдардың басында аймақтық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге қызмет еткен
Содан кейін Орталық Азия аймағы қауіпсіздігі жүйесінің қалыптасуына «Шанхай
1999 жыл Орталық Азияға төніп тұрған қатерлердің қаншалықты қауіпті
Сонымен, Орталық Азия елдері аймақ қауіпсіздігін сақтау ісінде көршілес
Орталық Азия мен Қытай арасындағы қауіпсіздік саласындағы ынтымақтастықты дамытуға
1995 жылдың ақпан айында Қазақстан премьер-министрінің бірінші орынбасары Н.
Кеңес Одағы ыдырап, оның орнында тәуелсіз мемлекеттер пайда болған
Мемлекеттік қауіпсіздік мәселесі қай елдің болмасын ең маңызды мәселелерінің
1996 жылдың мамыр айының 13-ші жұлдызында Қазақстан Қорғаныс министрінің
Осы жылдың қазан айында ҚР Қорғаныс министрі А. Қасымов
Бүгінгі айтарлықтай тұрақты емес халықаралық жағдай орын алып отырған
“Шанхай ынтымақтастық ұйымын” құру туралы декларацияда ұйымның мақсат-міндеттері белгіленген.
Алты мемлекет БҰҰ Уставының мақсат-міндеттерін, бұған дейінгі бес мемлекет
Қазақстан президенті Н.Ә.Назарбаев саммитте сөйлеген сөзінде “Шанхай бестігінің” арқа
Қытай төрағасы Цзян Цзэминь “Шанхай ынтымақтастық ұйымын” құру туралы
Өзбекстанның «Шанхай бестігіне» кіруі жөнінде айтар болсақ, әрдайым аймақтағы
Қорыта келе, “Шанхай бестігі” шеңберіндегі ынтымақтастықпен басталып, жыл сайын
Жалпы, ШЫҰ-ның болашақтағы даму перспективаларын оның осы бес жыл
Ұйымның тиімділігін одан әрі арттыра түскен жағдай- ол “бестіктің”
2001 жылы 11-ші қыркүйекте АҚШ-та жан түршігерлік лаңкестік әрекеттердің
11-ші қыркүйек оқиғаларынан кейін халықаралық лаңкестікпен күресуде Антитеррористік коалиция
АҚШ-пен қоса, көптеген елдер өздерінің мемлекеттік саясатында маңызды шараларды
«Шанхай ынтымақтастық ұйымы» шеңберінде ұйымға мүше мемлекеттердің екінші әскери
Бүгінде жоғары дәрежелі мемлекетаралық келіссөздерде болсын немесе халықаралық аймақтық
Мәжілісте Ауғанстандағы, Үндістандағы ахуал, Үндістан мен Пәкістан арасындағы тартыс
ШЫҰ-ға кіретін мемлекет басшыларының 2002 жылғы маусым айындағы саммиті
ШЫҰ-ның толыққанды халықаралық ұйым ретінде қалыптасу процесіне аталмыш ұйымның
Алматы кездесуінің нақты нәтижесі келесі басқосу, 2004 жылдың 29-шы
Шанхай ынтымақтастық ұйымы тек әскери-саяси ұйым емес, оны “Шанхай
Шынында да, ШЫҰ толыққанды ұйым ретінде 2004 жылдың қаңтарынан
Шанхай Ынтымақтастық Ұйымына мүше мемлекеттер басшылары кеңесінің келесі мәжілісі
Жалпы, Қытай мен Орталық Азия елдерін аймақтық қауіпсіздік мәселесі
Бүгінгі таңда ғылым мен техниканың дамып, өркениетке аяқ бастық
Иракқа бітімгершілік бөлімшесін жіберу жөнінде шешім қабылдады. Қазақстандық әскерилер
Мінеки, мемлекеттер арасындағы әртүрлі мәселелерге байланысты ушығып отырған қақтығыста
Шанхай ынтымақтастық ұйымына мүше елдер басшыларының Астанадағы 2005 жылғы
Сонымен қатар осы мәжіліс қорытындысында ШЫҰ-ға мүше мемлекеттер басшыларының
Ал ерекше атап өтетін жайт, саммитте Ауғанстандағы жағдайдың біршама
Шілде айының 11-і күні Қырғызстанның жаңа сайланған президенті Қ.Бақиев
Шынында да бұдан кейінгі оқиғалар ағыны осы қоғамдық пікірді
Жалпы, Қырғызстан мен Өзбекстанда 2005 жылы болған оқиғалар Орталық
Сонымен, Шанхай ынтымақтастық ұйымының Астана саммитінен кейін болған оқиғалар
Ресей зерттеушісі В.Михеев Ресей мен Қытайдың Орталық Азия кеңістігіндегі
Қалай болғанда да, Қытай Орталық Азия мемлекеттерімен Шанхай ынтымақтастық
Мінеки, жоғарыда айтылған оқиғалар бүгінгі таңда Орталық Азияның қауіпсіздігіне
Қорыта келе, Орталық Азия мен Қытайдың географиялық орналасуы бүгінгі
Қорытынды
Орталық Азиядағы қауіпсіздік пен ШЫҰ саясаты мәселесін қорытындылай түссек,
Жалпы, Орталық Азия аймағы бүгінгі таңда Қытайдан басқа АҚШ,
Сонда да Орталық Азия елдері мен Қытай арасындағы сауда-экономикалық
Жалпы, өзінің ұлттық мүддесін қорғауды басты мақсат тұтқан Орталық
Соңғы жылдары Орталық Азия мен ШЫҰ мемлекеттер арасындағы
1. Байланыстарға өзара сенімділік тән. Барлық шекара мәселелерінің толық
2. Қауіпсіздік мүдделерінің ортақтығы. Бұл орайда, дәл осы “Шанхай
3. Сан-салалы сауда-экономикалық ынтымақтастықтың тұрақты дамуы. Соңғы жылдары Орталық
Орталық Азия мен ШЫҰ арасындағы байланыстардың барған сайын нығая
Сонымен, Орталық Азия мен ШЫҰ мүше мемлекеттер арасындағы өзара
Пайдаланған әдебиеттер тізімі:
Назарбаев Н. Қазақстанның болашағы – қоғамның идеялық бірлігінде.-
Бжезинский 3. Великая шахматная доска. - М.: международные отношения,
Вестник Московского государственного университета. Серия 12. - 1993 г,
Чжень Ку Фу . Геополитика и геополитическое мышление: западное
Сол жерде. С.8.
Доклад Генерального секретаря ООН К.Аннана к Ассамблее Тысячелетия ООН.
У.Т.Касенов. Безопасность Центральной Азии: глобальные, региональные и национальные проблемы.
У.Т.Касенов. Безопасность Централыюй Азии: глобальные, региональные и
Лаумулин М.Т.Китайско-центральноаиатскис отношения: геополитика и
Г.Киссинджер. Дипломатия. –М: Ладомир, 1997.- 848 с.
З.Бжезинский. Великая шахматная доска. Москва: Международные отношения, 2000. 254
Дэн Сяопин. Основные вопросы современного Китая. М., Политиздат, 1988.-256
М.С.Капица. КНР: три десятилетия-три политики.- М.,:Политиздат, 1979.-576 с.
У.Т.Касенов. Безопасность Центральной Азии: глобальные, региональные и национальные проблемы.-Алматы:
А.Ходжаев. Китайский фактор в Центральной Азии. Ин-т. востоковедения им.Абу
http://www.kazakhstanrevenuewatch.org/inc/show.php?id=7&page=smi_z
Арун Шагал. Растущее влияние России в Центральной Азии.http://www.inopressa.ru/eurasianet/2004/11/09/14:13:24/region
С.Лузянин. Российско-китайское взаимодействие в 21 веке. // МЭМО. №5,
Чарльз Э. Зиглер. Стратегия США в Центральной Азии и
Т.Шаймергенов. НАТО: военно-политическая стратегия в Центральной Азии. Позиции России.//Центральная
А.Катранис. Роль НАТО в Центральной Азии.//Центральная Азия и Кавказ.
Қытай сауда-өнеркәсіптік қоғамының сайты. http://www.іca.gov.cn
Қытай Халық Республикасы конституциясының преамбуласынан. Чжунхуа жэньминьгунхэго фадянь. -
Внешняя политика и международные отношения КНР.- М., 1974. -
Қытай Коммунистік Партиясының 15-ші съезінің материалдары. http://xjcztzz.51.net/zhonggong16/zg15.htm
Лаумулин М.Т. Китайско-центральноазиатские отношения: геополитика и безопасность (взгляд с
Лузянин С.Г. Китай, Россия и Центральная Азия. Китай в
Народное слово. 20 апреля 1994.
Китай.- Пекин, Издательство "Синьсин", 1999. –
Тао Шуцинь. Внешняя политика КНР в условиях глобализации.//Азия и
Н.Ә.Назарбаев. Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы.
И.А.Каримов. О национальной государственности, идеологии независимости и правовой культуре.
С.Ниязов. Внешняя политика нейтрального Туркменистана. –Ашхабад, 1999.-175 с.
Социалистік Қазақстан. 4 тамыз 1990.
Социалистік Қазақстан. 24 қараша 1990.
Егеменді Қазақстан. 20 шілде 1991.
Егеменді Қазақстан. 7 қаңтар 1992.
Егеменді Қазақстан. 25 ақпан 1992.
Правда Востока. 17 марта 1992.
Сюэ Цзюньду, Син Гуанчэн. Чжунго юй ЧжунъЯ.- Бэйцзин, Шихуэй
Қазақстан Сыртқы істер министрлігінің материалдарынан.
Егемен Қазақстан. 21 қазан 1993.
Народное слово. 20 апреля 1994.
Слово Кыргызстана. 30 апреля 1994.
Нейтральный Туркменистан. 22 апреля 1994.
Дипломатия жаршысы.- 1996.- № 1.- 23-24 б.
Н.Назарбаев. Ғасырлар тоғысында. Алматы: Өнер.- 1996.-272 б.
Чжао Чанцин. Орталық Азияның 5 мемлекетінің сыртқы саясаты және
К.Қожахметұлы. Қазақстан жол торабында тұр, қалай жүреді?//Ақиқат.- 1993.- №3.-
Егемен Қазақстан. 5 маусым 2002.
Народное слово. 11 ноября 1999.
А.Арыстанбекова. Казахстан в ООН: история и перспективы. Алматы, 2004.
ЧжунъЯ яньцзю. 1997. № 1-2. 6-10 б.
Егемен Қазақстан. шілде 1996.
Правда Востока. 4 июля 1996.
Дун Оу ЧжунъЯ вэньти.- 1997.- № 2
Гоцзи вэньти яньцзю.- 2001.-№ 3.- 36 б.
Дипломатия жаршысы.- 1999.- №3.- 17 б.
Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасы арасындағы жиырма бірінші
Түркістан. 28 ақпан, 2002.
Республика. 19 сәуір 2001.
http://asіaіnfo.narod.ru/news/08_07_2000/zhung_duі.htm
http://www.sina.com.cn
Нейтральный Туркменистан. 5 января 2002.
http://www.cvі.kz
Егемен Қазақстан 14 қыркүйек 2001.
РИА “Новости” 9 июня 2001.
Егемен Қазақстан. 25 желтоқсан 2002.
Казахстанская Правда. 24 декабря 2002.
Егемен Қазақстан. 13 қазан 1993.
http://china.21dnn.com/4453/2002-6-24/41@301163.htm
Слово Кыргызстана. 15 июня 2003.
http.www.ar-namys.org
http://www.calaw.cn/include/shownews.asp?newsid=2877
Слово Кыргызстана 10 сентября 2003.
Слово Кыргызстана. 7 сентября 2003.
http://www.uzbekіstan.cn/russіan/relatіons-ru.asp
Синьхуа агенттігі. 3 қыркүйек 2003. http://gb2.chіnabroadcast.cn
Лю Цзайци. Внешняя политика КНР и перспективы китайско-российских отношений
Казахстанская правда. 4 июня 2003.
http://www.khabar.kz Жеті күн, 23 мамыр 2004.
http://www.government.kz
Слово Кыргызстана. 25 июня 2002.
Егемен Қазақстан. 5 шілде 2005.
http://www.fmcoprc.gov.hk/chn .
Жэньминь Жибао 25.05.2005.
М.Эсенов. Антитеррористическая кампания Запада в Афганистане и ее влияние
Егемен Қазақстан. 15 қаңтар 1994.
К.Қожахметұлы. Үлкен қанжар.//Егемен Қазақстан. 8 ақпан 1992.
Егемен Қазақстан. 16 қазан 1993.
Дипломатия жаршысы.- 1996.- №3.- 34 б.
Агентсво “Кабар”, Бишкек. 4 сентября 2000.
Синьхуа агенттігі 16.06.2004. www.xіnhuanet.com .
Бэйцзин ваньбао. (Кешкі Пекин газеті) 2 сәуір 2004.
Деловая неделя. 1 июля 2005.
Чжунго Жибао. 13.07.2005.
Эркин Экрем. Китайско-киргизское сотрудничество по безопасности после 11 сентября.//Стратегический
Егемен Қазақстан. 24 наурыз 2005.
Егемен Қазақстан. 29 наурыз 2005.
http://biz.163.com
http://tajikistan.tajnet.com
В.С.Кузнецов. Цинская империя на рубежах Центральной Азии. Новосибирск, 1983.-
В.П.Саввин. Взаимоотношения царской России и СССР с Китаем. М-Л.,
Китай и соседи. М., Наука.- 1982.- 454 с.
Социалистік Қазақстан. 17 тамыз 1969.
Визит Генерального секретаря ЦК КПСС, Председателя Президиума Верховного Совета
Правда. 26 апреля 1990.
Егеменді Қазақстан. 3 наурыз 1992.
Егемен Қазақстан. 2 ақпан 1999.
Сборник документов по международному праву. Алматы, 1998.- Т. 1.-
Жас Алаш. 26 тамыз 1997.
Егемен Қазақстан. 2 ақпан 1999.
Казахстанская Правда. 24 декабря 2002.
http://nomad.su/?a=3-200205120005
Игорь Ханин. О делимитации и демаркации государственной границы между
Жас Алаш. 18 маусым 2002.
Айдаһар мен Айырқалпақ жер дауын қалай шешті.//Жас Алаш. 18
Газета “Риф”, 22 июня 2001.
Радио Свобода. 18 мая 2002.
Газета “Дело №”. http://delo.to.kg
Сыроежкин К.Л. Взаимоотношения Китая с государствами Центральной Азии //
Синьхуа агенттігі. 4 шілде 2000.
Коммерсант. 20 мая 2002.
Независимая газета. № 98, 2002.
Чжен Кун Фу. Геополитика Казахстана: между прошлым и будущим.
Правда 19 мая 1989.
Правда 26 апреля 1990.
Ежегодник СИПРИ 2004. Вооружения, разоружения и международная безопасность. Перевод
Егемен Қазақстан. 24 қыркүйек 1997.
Дипломатия жаршысы. 1998. № 2. 25 бет.
Дипломатия жаршысы. 1999. №3. 10 б.
ҚР, ҚХР, ҚР, РФ және ТР мемлекет басшыларының Бішкек
Егемен Қазақстан.15 маусым 2001.
Континент. - 2001. - № 6 (44). - с.
http//www.polіcy.ru.
Егемен Қазақстан. 8 желтоқсан 1999.
Новости недели. № 13. 3-9 апреля 2001
ЧжунГо вайцзяо. - 2001.- № 2.- 39-40 б.
Жэньминь жибао. 16 маусым 2001.
Егемен Қазақстан. 16 маусым 2001.
Р.Бурнашев, И.Черных. Вооруженные силы Республики Узбекистан.//Континент. - 2003. №
В.Лукин. Россия-Китай. //Международная жизнь.- 2001.- №2. с.
Н.Назарбаев. Сындарлы он жыл. Алматы, «Атамұра».- 2003.- 241б.
http://www.sііs.org.cn/gjwtlt/2003/cn200031-2/pguang.htm
Российская информационная служба “Интегрум” 7 января 2002.
А.Тауасаров. ШОС приобретает реальные очертания.//Казахстан и современный мир.- 2003.
ИТАР-ТАСС. 23 сентября 2003.
Егемен Қазақстан. 18 маусым 2004.
http:// www.chinanews.com.cn/news/2004/2004/-11-02/26/501529.shtml
Егемен Қазақстан. 6 шілде 2005
Аргументы и факты. № 31, август 2005.
http://text.news.sohu.com/20050519/n225633787.shtml
Деловая неделя. 5 августа 2005.
Деловая неделя. 29 июня 2005.
Чжу Чжэнхун. Региональная безопасность Центральной Азии и Россия после
В Михеев. Российско-китайские отношения: успехи и новые вызовы.//Азия и
В.Кузнецов. Китай подключился к борьбе с терроризмом.//Азия и Африка
Сыроежкин К.Л. Китай и Центральная Азия: политические отношения и
Жэньминь Жибао. 1994. 27 сәуір.
Лю ЦинЦай. Современная внешняя политика Китая и кит-рос. Отношения.
Егемен Қазақстан. 18 қыркүйек 2001.
С.Цыплаков, Е.Попов. Российско-китайское торгово-экономическое сотрудничество: проблемы и перспективы.//Пр.Д.В. 4,
ДунОу ЧжунъЯ яньцзю. 1994, 4. 32-33 беттер.
Чжен Кун Фу. Геополитика Казахстана: между прошлым и будущим.
Егемен Қазақстан. 26 қыркүйек 1997.
ЧжунъЯ яньцзю. 1998. 3-4. 39 бет.
ДунОу ЧжунъЯ яньцзю. Бэйцзин. №5. 1996. 73 бет.
ЧжунъЯ яньцзю. 1998. 1-2. 45 бет.
Г.Осорова. Центральная Азия и Китай: перспективы сотрудничества. //Материалы Международной
Вечерний Бишкек. 11 мая 2000.
Слово Кыргызстана. 5 сентября 2003.
Кабар. 20 декабря 2004.
Вечерний Ташкент. 26 октября 1994.
Правда Востока. 30 сентября 1995.
Народное слово. 18 июня 2004.
Правда Востока. 1 октября 1999.
Народное слово. 11 ноября 1999.
Народное слово. 9 июня 2004.
http://centrasia.org/newsA.php4?st=1022879760
Правда Востока. 13 января 1999.
http://asіaіnfo.narod.ru
Народное слово. 19 ноября 1999.
http://uzland.narod.ru/2004/january/14/04.htm
http://Uzbekistan.uz/rus/pressa20.html
ЧжунГо вайцзяо. 2000. №6. 32 бет.
Ю.Песков. Проблемы и перспективы сотрудничества России и Китая.//Проблемы Дальнего
http://tj.mofcom.gov.cn
О. Резникова. Центральная Азия и Азиатско-тихоокеанский регион.// Мировая экономика
Дипломатия жаршысы. № 4. 1997. 35 бет
Дипломатия жаршысы. № 4. 1999. 51 бет.
Центральная Азия и Кавказ. № 3 (15) 2001. 39
В.Бабак. Астана в треугольнике Москва-Вашингтон-Пекин.//ЦА и Кавказ. №1(7) 2000.
И.Галаджий. Внутренний рынок Китая становится все более привлекательным для
Ю.Юданов. Центральная Азия- новый фаворит иностранных инвесторов. //Мировая экономика
Политика КНР на современном этапе: реалии и перспективы. Научное
Аналитик. 5/2003. 6 бет.
http://www.rusenergy.com
http://www.khabar.kz Жеті күн.23 мамыр 2004 жыл.
Жас Алаш. 2 қазан 2004.
Жас Алаш. 28 ақпан 2002.
http://kz.chineseembassy.org/rus/xwdt/t190090.htm
Егемен Қазақстан. 10 наурыз 2005.
С.Покровский. Недешево, но сердито.//Нефть и газ. с.140-144.
http://іgpі.ru
Казахстанская правда. 20 ноября 1999.
Казахстанская правда. 27 ноября 1999.
Водные ресурсы Казахстана в новом тысячелетии. Серия публикаций ПРООН
Дипломатия жаршысы. 1999.- № 2.- 13 б.
Казахстанская правда. 20 ноября 1999.
Темирболат Бахытжан. Между Китаем и Казахстаном может начаться конфликт
Деловая неделя. 29 октября 1999.
Егемен Қазақстан. 14 қыркүйек 2001.
Гусева Л.Ю. Проблема использования водных ресурсов трансграничных рек в
С.Абдулпаттаев. Қазақстан-Қытай қарым-қатынастары.//Ақиқат. - 2004.- № 8.
Соглашение между Правительством Республики Казахстан и Правительством Китайской Народной
Известия. 15 сентября, 2005.
Дун Оу ЧжунъЯ яньцзю. 1995, №6. 49 бет.
ЧжунъЯ яньцзю. №1-2. 1997. 6-10 б.
Астана. ҚазААГ. 02.04.2001.
http://news.sіna.com.cn
Синьхуа агенттігі 2 қыркүйек 2004.
Панорама. 8 июля 2005.
Ж.Курмангалиев. Состояние и перспективы торгово-экономических отношений между Республикой Казахстан
Ж.Закиева. Казахстан-Юго-Восточная Азия: итоги и перспективы сотрудничества.//Казахстан: экономика и
К. Султанов. Наш сосед-Китай.//Казахстан и мировое сообщество. №3 (4).
К. Токаев. Под стягом независимости. Алматы. Білім.1997.с. 225-226.
Синьхуа агенттігі. 30 тамыз 2005. http://mailserver1.belta.by/huachi.nsf
ЧжунъЯ синьси. 1995 №3. 1-2 беттер.
“Kazakhstan today” 22 сентября 2003.
М.Н.Намазбеков. Торгово-экономическое сотрудничество Казахстана с Китаем как фактор обеспечения
Дипломатия жаршысы. 1-2 тоқсан. 2004. 39 б.
http://www.transsystem.kz
http://www.khabar.kz Жеті күн. 23 мамыр 2004 жыл.
Мамбеталиев Мурат. Кыргызская Республика и КНР: реальность и
http://www.chіna.polpred.ru/2002/53.htm
Слово Кыргызстана. 11 июля 2002 года.
http://kz.chіneseembassy.org/rus/xwdt/t160393.htm
http://www.mirtv.ru/rubrics/2/8166_1.htm
http://www.uzbekistan.cn
http://www.shz.ec.cn
Туркменистан интернет
Ма Дачжэн. ЧжунъЯ вуго шиган. Синьцзян жэньминь чшубаньшэ. 2000.
Контимост. №4, 2004.
А.Мамадазимов, В.Ким. Вопросы углубления таджикско-китайских отношений.//Проблемы Дальнего Востока. №6.
И.П.Азовский. Вторая трансконтинентальная евро-азиатская магистраль.//Железнодорожный транспорт. №9. 1995. Москва.
Народное слово. 1 октября 1999.
Народное слово. 10 июня 1999.
Амаяк Мартиросян. Великий Шелковый путь: этапы восстановления.//ЦА и Кавказ.
И.Азовский. Шелковый путь накануне 21 века.//ЦА и Кавказ. №2(3)
ИА Кабар. 4 января 2001.
http://www.bіshkekchamber.kg
ТИА “Ховар”, 27.09.2001.
http://www.russіan.xіnhuanet.com/htm/08191405496.htm
http://chіna.org.cn/russіan/139921.htm
http://chіna.kulіchkі.com/news/2005/0038.shtml
Интерфакс-Казахстан. 24.02.2005
Экономика и жизнь. №25 , июнь 1990.
Ли Шэнчжу. Синьцзян дуй Су (Э) маойши (Шыңжаңның Кеңес
К.Сыроежкин. Казахстан-Китай: торгово-экономические отношения.//Казахстан и мировое сообщество. № 1(2).
ЧжунъЯ яньцзю. 1989. №3. 39 бет.
Абдуллаева К.Ш., Абдуллаев А.У., Бекбергенов С.Б. Синьцзян-Уйгурский автономный район
ЧжунъЯ синьси. 1992. №3. 27 бет.
http://www.mvtp.kg/main.php?p=11.26&a=11
Казинформ. 22 июня 2004.
Ху Хунпинь. КНР свой шанс не упустит.//Независимая газета 15
На “Шелковом пути возвышается современный международный коммерческий город.//Контимост. №1,
Панорама. 8 июля 2005.
«ЖэньминьЖибао» он-лайн. http://russian.people.com/cn
Сотрудничество в сфере образования между Китаем и Узбекистаном. //Контимост.
Слово Кыргызстана. 23 июня 2003.
Нейтральный Туркменистан. 4 января 2002.
Қ.С.Сұлтанов-ҚР-ның ҚХР-дағы Төтенше және Өкілетті Елшісі. “Қазіргі Қытай сыртқы