Мазмұны
Кіріспе …………………………………………………….……..........3
І Халқының жарық жұлдызы ……………………….…….............7
1.1 Мұстафа Шоқайдың өскен ортасы, балалық шағы
ретінде қалыптасу кезеңі ………………………………………................7
Мұстафа Шоқайдың саяси көзқарастарының қалыптасуына
қоғамның әсері ………………………………………………….............10
ІІ Мұстафа Шоқайдың 1917 жылғы революциялық
өзгерістер тұсындағы қоғамдық -саяси қызметі ....................13
2.1 Мұстафа Шоқайдың Түркістан Автономиясын құрудағы
қызметі ..........................................................................................................13
2.2 Мұстафа Шоқайдың Кеңес өкіметімен қарым
Қорытынды .........................................................................................21
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі....................................................22
Сілтемелер тізімі ...............................................................................24
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі
Еліміз егемендік алып, тәуелсіз мемлекет құрғанымызда
Аталған тақырыптағы мәселенің көкейкестілігін Қазақстан Республикасының президенті
Аталған өзекті тақырып бойынша халықаралық, республикалық көлемде
Жалпы алғанда бүкіл сананлы ғұмырын тек қазақ халқының
3
қастерлеу оның баға жетпес мұраларын саралау,мұғажарлық жағдайда жүргізген
Тақырыптың мақсаты мен міндеттері
М.Шоқайдың қоғамдық-саяси қызметін жаңа тарихи көзқарас тұрғысынан қорытып,
- М.Шоқайдың саяси көзқарасының қалыптасуына оның өскен ортасының
- ХХ ғасырдың басындағы М.Шоқайдың қоғамдвқ-саяси қызметіне обьективті
- М.Шоқайдың 1917 жылғы қос революция кезіндегі және
- М.Шоқай жетекшілік еткен Түркістан автономиясының атқарған қызметін
- М.Шоқайдың шетелдік мұрағаттарда сақталған еңбектерін ғылыми тұрғыда
- М.Шоқайдың қызметіне қатысты шетелдік және отандық зерттеулерді
Тақырыптың тарихнамасы
Қарастырылып отырған мәселенің тарихнамасы ХХ ғасырдың алғашқы ширегінен
4
мәселелеріне ерекше мән беріп, қазақ халқының болашақ тағдыры
М.Шоқайдың өмірі мен қызметін зерттеушілердің арасында журналист, ғалым,
Мұстафа Шоқайды жаладан арашалау туралы ғалымдар М.Қойгелдиев,
Отандық тарих ғылымында еліміз тәуелсіздік алғанға дейін қазақ
Мұстафа Шоқай туралы еңбектердің ішінде деректік маңызы тұрғысынан
М.Шоқайдың шетелге мұғажырлыққа кетуі жөнінде теріс баға
М.Шоқайдың ғасыр басындағы қарқынды атқарған қоғамдық-саяси қызметі жан-жақты
5
әлі де ерте. әсіресе, оның 1917 жылғы қос
Соңғы жылдары Мұстафа Шоқайдың шетелде шашырап жатқан және
Қарастырылып отырған мәселенің ғылыми әдебиеттерде баяндалу тарихына жасалған
6
І Халқының жарық жұлдызы
1.1 Мұстафа Шоқайдың өскен ортасы, балалық шағы және
ХХ ғасырдың басында Ресейдің Қазақстанды отарлау процесі бұрын
Мұстафа Шоқай Ақмешіт Перовск, қазіргі Қызылорда қаласында ескі
7
орыстарға шаруаның құрал –сайманындарын, малға айырбастап өмір
Мұстафаның нағашы жұрты да текті болған. Анасы Бақты
Шоқай би отыздан аса ағайын –туыстарымен бір ауылда
Торғай датқаның ауылы Сыр өңіріндегі сол заманға сай
8
көзқарасының қалыптауына бұл оқиға ықпалын тигізсе керек. Мұстафа
1921 жылғы «Айқап» жуналының 13 санында Мұстафа туралы
Мұстафа Петерборда оқып жүргенде тілмаштық қызмет атқарып елден
9
1.2 Мұстафа Шоқайдың саяси көзқарастарының қалыптасуына қоғамның әсері
Мұстафа Шоқайдың қоғамдық-саяси көзқарастарын қалыптастырған тарихи орта Петербор
Университетті бітіргеннен кейін Керенский немере ағасының көмегімен округтік
Мұстафа Шоқайдың саяси көзқарастарының өткірлігі сонда, Керенскийдің өзі
Мұстафаның терең білім алып, саяси көзқарастарының қалыптасуы және
М.Шоқайдың сяси көзқарасының кеңеюіне Петербордағы қызмет жасап
10
жүрді. М.Шоқайдың қоғамдық-саяси көзқарасының қалыптасуына өзімен тұстас болған
1916 жылғы саяси дүдбелең, Түркістандағы халықтың көтерілісі М.Шоқайдың
М.Шоқайдың ұлттық қоғамдық-саяси көзқарастарының қлыптасуына татар және башқұрт
11
Шоқайлармен бірге Түркістан халықтарының тәуелсіздігі үшін күреседі. Мирсаид
Міне осындай өткір пікірлі зиялы қауым саясаткерлердің ортасында
Мұстафа Шоқайдың саяси көзқарастарының қалыптасуы туралы Хасан Оралтай:
Мұстафа Шоқай орыс отаршылығының негізінде екі үлкен мәселе
12
ІІ Мұстафа Шоқайдың 1917 жылғы революциялық өзгерістер тұсындағы
2.1 Мұстафа Шоқайдың Түркістан Автономиясын құрудағы қызметі
Қазақстан мен Орта Азияда 1917 жылғы ақпан буржуазиялық
Тарихшы М.Қойгелдиевтің пікірінше «Ислам қозғалысының көш басында Исмаил
Мұстафа Шоқай мен Әлихан Бөкейханов та бұл қозғалыстардан
Ақпан төңкерісінің жеңісін М.Шоқай «Үкімет-бұл қуатты қозғалвсты басуға
13
қорғау міндетін» атқаратын Уақытша комитет құрды. Осы тұста
Ақпан төңкерісінен кейін Түркістанның шет аймақтарында дінй ұйымдар
М.Шоқай 1936 жылы Ресейдегі 1917 жылғы революцияның жеңісін
14
шіріп жатты. Ондаған мың, жүздеген мың түркістандықтар адам
17-20 қыркүйекте Ташкент қаласында Түркістан және қазақ мұсылмандар
Алайда бұл партия саяси оқиғалардың одан әрі өрбуіне
Ташкентте осы кезде қарулы қақтығыс 4 күнге созылды.
15
М.Шоқайдың «бүлікшілер» деп отырғаны –большевиктер.
Мұстафа Шоқай Қазан революциясын қазақ халқының қалай қабылдағаны
М.Шоқай Түркістанда орнаған кеңестік билікке сенбеді. Сондықтан оны
Ол Қазан төңкерісінің Түркістан халықтарына еркіндік, әлеуметтік жеңілдік
Мұстафа Шоқай 1917 жылы ақпан төңкерісінен кейінгі жағдайға
Мұстафа Шоқай және Алаш басшылары ұлттық автономия жариялаудан
Алаш басшысы Әлихан Бөкейханов автономия алудың қиындықтарын
16
деп көрсетті «Қазақ болып автономия боламыз десек, алдымызда
Мүстафа Шоқай өз қызметінің алғашқы кезеңінде автономия
1917 жылы 22қарашада Ташкент Кеңесінің бастамасымен үшінші Түркістан
17
Түркістанды Ресей Федеративтік Демократиялық республика құрамындағы территориялық- Түркістан
Алайда М.Шоқай Түркістанда өткізілген мұсылмандар съезінің қорытындысы бойынша
18
2.2 Мұстафа Шоқайдың Кеңес үкіметімен қарым -қатынасы
Екінші жалпы қазақ съезінде Алаш автономиясы мен Түркістан
Түркістан автономиясының да, жаңадан құрылған Алашорда өкіметінің де
Съезде Мұстафа қажетті қалыптасқан жағдайды пайдалана отырып, Сырдария
Белгілі тарихшы М.Қойгелдиев Қоқан автономиясының мақсаты және күйреуі
М.Шоқай Түркістан автономиясы туралы өзінің ойларын қорытыпдылап «автономия
19
түсірумен ғана шектелеміз. Қайталаймыз! Ересек адамдар өздерінің
Қоқан автономиясы құлағаннан кейін М.Шоқайдың өз отанында
20
Қорытынды
Мұстафа Шоқайдың қоғамдық –саяси көзқарастарының
Ал Петербор университетінің студенті болған жылдары сол кездегі
Мұстафа Шоқай әуел бастан –ақ Кеңес үкіметі мен
21
Сілтемелер тізімі
1. Ә.Бөкейханов Шығармалар Алматы:
2. Хасан Оралтай «М.Шоқай және оның шетелдегі ізбасарлары»
3. Мәмбет Қойгелдиев «Түркістанның ұлы перзенті»// Қазақ тарихы,
4. Талас Омарбек «М.Шоқайдың эмиграцияға кетуінің кейбір мәселелері»//
5. Ә. Әлібек «Мұзарт» // Егемен Қазақстан,
6. Ә. Әлімұлы «Жас Түркістанның отанға
7. М.Шоқай Түркістанның қилы тағдыры
8. Әбу Тәкенов «М.Шоқай өмірінің кейбір қырлары»//
9. Мұстафа Шоқай Таңдамалы І
10. Мұстафа Шоқай Таңдамалы
11.Мәмбет Қойгелдиев «Тұтас Түркістан идеясы және Мұстафа Шоқай»//
12. Ә.Бөкейханов Шығармалар Алматы: Қазақстан, 1994ж
13. Мұстафа Шоқай Таңдамалы ІІ
14. Мұстафа Шоқай Таңдамалы
15. Ә.Бөкейханов Шығармалар Алматы: Қазақстан, 1994ж
24
16. Мұстафа Шоқай Таңдамалы
17. Ә.Бөкейханов Шығармалар Алматы: Қазақстан, 1994ж
18. Мәмбет Қойгелдиев «Тұтас Түркістан идеясы және Мұстафа
19. Мұстафа Шоқай Таңдамалы І Том
20. Мұстафа Шоқай Түркістанның қилы тағдыры
25
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Мұстафа Шоқай Таңдамалы
2. Мұстафа Шоқай Таңдамалы
3. Мұстафа Шоқай Түркістанның
4. Әлихан Бөкейханов Шығармалар Алматы
5. Асанбай Асқаров Ұлы Тұранның Ұлдары
7. Мәмбет Қойгелдиев «Түркістанның ұлы перзенті»// Қазақ тарихы,
8. Талас Омарбеков «Мұстафа Шоқайдың эмграцияғя кетуінің кейбір
9. Кеңес Нұрпейіс «Мұстафа Шоқай Қазақстан мен Түркістанның
10.Әбу Тәкенов «Мұстафа Шоқай өмірінің кейбір қырлары»// Қазақ
11. Мәмбет Қойгелдиев «Тұтас Ттүркістан идеясы және
12. Гүлбиғаш Омарова «Түркі рухының қайта оралуы
13. Ә.Әлімұлы «Жас Түркістанның отанға оралуы»
14. А.Сатаев «Мұстафа Ташкентте»// Қазақ елі, 1997ж
15. Ә.Әлібеков «Мұзарт» //Егемен Қазақстан, 2004ж
16. Ж.Ахметова «Мұстафа Шоқай және Түркістан автономиясы»//
17. Ә.Исахов «Ұлы тұлғаның ұрпақтары»// Оңтүстік Қазақстан,
18. Б.Қалымбет «Мұстафа Шоқай Ата тегі»//Жас Түркістан,
22
19. С.Балғабаев «Бостандық алар күн туса»
20. Дархан Қыдырәлі «Қос бәйтерек:
21. Әсима Ипмағанбетова «М.Шоқай –кемел ой
23
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИСТРЛІГІ
« Қазақстан тарихы » кафедрасы
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Мұстафа Шоқайұлының қоғамдық –саяси қызметі