ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Л.Н.ГУМИЛЕВ АТЫНДАҒЫ ЕУРАЗИЯ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Филология факультеті
Қазақ тіл білімі кафедрасы
Атькен Ұлжан
М.ДУЛАТҰЛЫ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ҒАЛАМ БЕЙНЕСІНІҢ ТІЛДІК СИПАТЫ
(Диплом жұмысы)
Жетекшісі: ф.ғ.д., доцент
_____________Әлісжанов С.Қ.
Рецензент: ф.ғ.к., доцент
___________Құсайынова Ж.А.
Қорғауға жіберілді «____» _________ 2009 ж.
Кафедра меңгерушісі: ф.ғ.д., доцент
_______________ Әлісжанов С. Қ.
АСТАНА – 2009
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ..................................................................................................................3
1 Когнитивті лингвистиканың қазіргі тіл
1.1 Танымдық тіл білімінің қалыптасу негіздері мен
2 М.Дулатұлы шығармаларындығы лингвомәдени бірліктер
2.1 Көркем шығармалырындағы лингвомәдени бірліктер...............................27
2.1.2 Поэзиялық шығармаларындағы лингвомәдени бірліктер........................38
3 М. Дулатұлы «тілдік тұлғасын» құрайтын
3.1 Дулатұлы тілдік тұлғасын құрайтын мақал-мәтелдердің лингвомәдени
3.2 Дулатұлы тілдік тұлғасын құрайтын фразеологизмдердің лингвомәдени мәні..........................................................................................................................64
ҚОРЫТЫНДЫ....................................................................................................71
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР.....................................................................74
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Көркем шығарма тіліне танымдық талдау
Көркем шығармадығы лингвомәдени бірліктер дүниенің тілдік бейнесіндегі ұлттық
М.Дулатұлы шығармаларындағы лингвомәдени бірліктерді талдау барысында оның шығармашылық
Міржақып Дулатұлы - сан қырлы тұлға. Атап айтқанда,
М.Дулатұлының жарық көрген кітаптары мыналар: 1.«Оян, қазақ!» 1909ж,
М.Дулатұлының қазақ ұлтын оятқан «Оян, қазақ!» өлеңдер жинағы
М.Дулатұлы қазақ журналистикасының негізін салушы, ұлттық баспасөз мәдениетін,
Міржақып Дулатұлы барлық шығармашылық ғұмырында ұлттық тіл, оның
М.Дулатұлының артына қалдырған зор рухани мұрасын жинақтап, зерделеп,
Диплом жұмысының өзектілігі: М.Дулатұлының қазақ әдебиетінде тұңғыш роман
Диплом жымысының зерттеу нысаны: М.Дулатұлының тілдік тұлғасын құрайтын
Диплом жұмысының мақсаты: М.Дулатұлы шығармалары негізінде ұлттық құндылықтарымызды
Диплом жұмысының міндеттері:
Тілді танымдық тұрғыдан талдаудың теориялық әрі практикалық маңызы;
Танымдық тіл білімінің қалыптасу негіздері мен зерттелу тарихына
«Ұлт» пен «Тіл» және «Қоғам» қарам-қатынасын анықтау;
М.Дулатұлының «тілдік тұлғасын» құрайтын тілдік бірліктердің лингвомәдени мәнін
«Ғаламның тілдік бейнесін» қалыптастыратын лингвомәдени бірліктердің мәнін ашу.
Диплом жұмысының зерттелу дәрежесі: Қазақ халқының жарты ғасырлық
Міржақыптың өмірі мен көркем әдебиет туындылары алғашқы
Философия ғылымдарының саласынан 2003 жылы Жұманова Г.Б. «М.Дулатовтың
Тарих, құқықтану саласында М.Қойгелдиев, К.Нұрпейісов, Х.Асқарұлы, К.Жиреншин, Г.Сапарғалиев,
Жапон ғалымы Уямо Томохиконың ғылым кандидаты (гакудзюцу сюси)
Ал, М.Дулатұлы шығармаларын тілдік тұрғыдан, соның ішінде танымдық
Диплом жұмысының дереккөздері: М. Дулатұлының Алматы қаласы «Ан
Диплом жұмысының жарияланымы: «Ғылым және жаңа ұрпақ-2009» жоғарғы
Диплом жұмысының құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан,
Жұмыстың негізгі мазмұны
1.Когнитивті лингвистиканың қазіргі қазақ тіл біліміндегі алатын орны
Аталған тарауда когнитивті лингвистиканың қалыптасу негіздері, оның негізгі
Когнитивті лингвистиканың негізгі ұстаным заңдылықтары оның ұғымдық бірліктернің
Бүгінгі күнде қандай да болмасын тіл жалпы адамзаттың
Тілдік жүйенің құрылымына тереңдеп барудың ұлттық тілдің табиғатын
Жалпы когнитив терминінің кең мағынадағы қазақша баламасы «таным»
1.1 Танымдық тіл білімінің қалыптасу негіздері мен зерттелу
Тілді танымдық тұрғыда зерттеу еліміз тәуелсіздік алғаннан бергі
Когнитивті лингвистика өзінің пайда болу, қалыптасу, даму тарихын
Когнитивті лингвистиканың тағы да бір шығу көзі ретінде
XX ғасырдың ортасында когнитивті лингвистика негіздері қазіргі антропоцентристік
Тілді әр қырынан қарау барысында когнитивті лингвистиканың
Ал орыс тілінде когнитивті лингвистика В.И.Герасимов еңбектерінен бастау
Ю.А.Сорокин, Е.С.Яковлевна, Е.С.Кубрякова, В.Н.Телия, А.Вежбицкая, А.П.Бабушкин, С.А.Аскольдов, Д.О.Добровольскийй,
Когнитивтік лингвистика саласындағы негізгі бағыт тіл мен адам
«Когнитивтік ғылым» термині алғашқыда белгілі бір ақпаратты қабылдау,
Қоршаған ортаның адам санасында бейнеленіп, тілде көрініс табуын
Когнитивтік лингвистика алғашқыда нейролингвистика ғылымы (жасанды интелект және
Орыс тіл білімінде когнитивті лингвистика ғылымынң маңызын В.А.Маслова
Тілтанымдық зертеулер қазақ тілінде өткен ғасырдың 90 жылдарынан
Тілші Ж.А.Манкеева тіл мен мәдениеттің байланысы туралы
И.Айбарша «Ұлттық мәдениет контексіндегі дүниенің тілдік суреті» атты
Қ.Жаманбаева «Тіл қолданысының когнитивтік негіздері» аталмыш ғылымдағы
Айтова Н.Н « Қазақ тіліндегі түр-түс атауларының когнитивтік
Қазақ тілтанымының халықтық негіздерінің қалыптасып дамуы туралы көлемді
Алғашқы этнолингвистикалық зертеулердің мақсаты тілдің танымдық қызметіне өзгеше
Тілдік бірліктер тек құрылымдық негізде ғана емес, идеялық,
Тіл мен ойлаудың байланысы арқылы ұлттық танымға, халықтық
Тарихи танымның негізінде сөз этимонын айқындау, оның уәжді
Ұлттық рух, ұлттық әлем, ұлттық таным ұғымдарын өзектеу
Адамзат өзін қоршаған шындықты, әлемдегі сан алуан құбылыстар
Тілдің байлығы тек сөздік қор мен сөздік құрамның,
Ғаламның тілдік бейнесі- когнитивті лингвистиканың негізгі ұғымы
Өткен ғасырдың соңғы ширегі мен жаңа ғасырдың басында,
Соңғы жылдарда анропоцентристік парадигма аумағындағы когнитивтік зерттеу бағытындағы
Ғалам бейнесі дегеніміз – адамды қоршаған обьективтік шындық.
Шындығында, адам санасының индивидуалдылығын жоққа шығаруға болмайды.
Ғаламның тілдік бейнесі динамикалы негізді және ғалам бейнесіне
Антропоцентристік лингвистикалық бағыттағы дүниенің немесе ғаламның тілдік бейнесі
Ғалам бейнесі деген ұғым адам
Адамзаттың дүниеге деген көзқарасы жеке және қоғамдық сана
Қазіргі уақытта лингвистер тілдің
Тіл- таным бәйтерегі. Тілдегі дүние
Дүние бейнесінің қалыптасуы тарихи тұрғыдан танымның
Дүние бейнесі ұғымын өмірлік тәжірибе
Мәдени ақпарат ұжымның когнитивтік санасында қатталып, тілі арқылы
Кез келген тілдегі ғаламның тілдік
Сондай-ақ дүние бейнесі ұғымы әр
Ғылыми еңбектерде қоршаған орта, әлем
Зерттеушілердің басым көпшілігі адамзат
«Ғаламның тілдік бейнесінің» шығу көзі ежелгі философтар еңбектерінен
Таным қызметі ғана әр индивидте әртүрлі дәрежеде болғандықтан
Қоршаған шындық болмыстың адам тілінде бейне құрап, адамның
Ғаламның тілдік бейнесінде мәдени ықпал басты орынға шығады,
Тіл аралық көпір ретінде қызмет еткенде ғана, тілдегі
Адам баласы ұмтылыспен өмір сүреді: ұмтылыс адам индивидумының
Ғаламның тілдік бейнесі адамда ғана көрінетін, оның тілдік
Қарапайым деңгейде.
Терең, күрделі деңгейде.
Қарапайым деңгейдегі танымның тілдік бейнесі тек тілдік тұлғалар
Ғаламның тілдік бейнесі ұлттық тілдің өзіндік тарихи-қоғамдық тәжірибесінен
Ұлттық сипаттағы заттар, құбылыстар, үрдістер бейнесі, қасиеті болады.
Халықтың ұлттық мәдениеті, өмір сүру қалпы, бейнесінен туған
Сондай-ақ қазіргі ғылыми тенденцияда ғаламның
Ғаламның ғылыми бейнесі (когнитивтік).
Ғаламның тілдік бейнесі (лексикалық).
В.В.Воробьев олардың мынадай айырмашылығын көрсетеді: «Когнитивтік жүйе әмбебап
- генетикалық тұрғыдан алып қарағанда, когнитивтік жүйе лексикалық
- когнитивтік жүйе лексикалық жүйеге қарағанда немесе жалпы
Қазақ сөзінің зергері Ғ.Мүсіреповтің «Ұлпан» повесінің тіліндегі «ғаламның
Сонымен, осы зерттеулерге сүйенсек, ғаламның тілдік бейнесі дегеніміз,
Дүниенің концептуалды (объективті,ғылыми) бейнесі – толық
Жалпы ғалам бейнесін ашуда ұлттық құндылықтарды
Танымдық тіл біліміндегі «тілдік тұлға» мәселесі.
Қандай да бір жазушының тілдік тұлғасын зерттей отырып,
Біз де жұмысымызда көркем әдебиет тілінің ерекшеліктерін, атап
Когнитивті лингвистикада алғаш рет қарастырыла бастаған «тілдік тұлға»
«Тілдік тұлға» мәселесі қазақ тіл білімінде де кеңінен
Қазіргі таңда көркем әдебиет тілін таным тұрғысынан қарастыру,
«Тілдік тұлға» мәселесінде басты ерекшелік тұлғаның (личность) жай
Демек, «тілдік тұлға» есімі, оның айтқан сөздері, шығарған
Академик В.В.Виноградов тілдік тұлғаны екіге бөліп зерттеген: автор
Сонымен бірге тілдік тұлға өз алдына жеке бір
Осымен байланысты «тілдік тұлға» мәселесіне келудің үш жолы
1.Психолингвистикалық. Тілді зерттеудің психолингвистикалық аспектісіне алғаш назар аударғандардың
2. Лингводидактикалық. Қазіргі лингводидактика тілдік тұлғаны тілдік қабілеттерді
3. Философиялық. Бұл жол кең ұғымда академик В.Виноградовтың
Жоғарыда айтылған тілдік тұлғаны анықтау жолдарының ішінде тілдегі
Тілдік тұлғаның барлық қасиетін көрсететін айнасы – тіл,
Тілдік тұлғаның қуаты - сөз, ойы – қоғамдық
Демек, «Тілдік тұлға» есімі,
Шын мәніндегі тілдік тұлға құрылымы кешенді
2 М.Дулатұлы шығармаларындағы лингвомәдени бірліктер
2.1 Көркем шығармалырындағы лингвомәдени бірліктер
Когнитивті лингвистиканың негізгі заңдылықтарынның бірі тіл мен танымның
Тіл - ұлттың айнасы десек, тілден ұлттың шынайы
Шығармаға жасалған лингвомәдени талдау тілде қалаптасқан дүние жайлы
Ұлттық дүниетанымның бөлшектері болып: ұлттық мәдениет (ұлттық салт-
2.1.1 Прозалық шығармаларындағы лингвомәдени бірліктер
Қазақ әдебиетінде сонау ХХ ғасырдың басында келіп, көркем
М.Дулатов шығармаларында ұлттық дүниетанымды көрсететін тілдік бірліктер молынан
Халықтың дүниетанымдық ерекшеліктері көркем шығармадағы автордың, оның кейіпкерлерінің
Автор шығармалары арқылы халық дүниетанымындағы ұлт болмысы мен
Ұлттық салт-дәстүр, әдет-ғұрыпқа байланысты жазушы шығармашылығында кездесетін лингвомәдени
«Туғанда дүние есігін ашады өлең,
Өлеңмен жер қойнына кірер денең,»- деп данышпан Абай
Сүйінші, Сәрсеке! Шолпан жеңге аман-есен босанып, тақия тігіп
Белгілі этнографист ғалым С.Кенжеахметовұлы «Қазақ халқының салт-дәстүрі мен
Сүйінші тек сәби дүниеге келгенде ғана емес, қуанышты
Сүйінші, Жарылғас, болыс болдың!
-Микапардың сүйіншісін мықта,-деп урядник жайнаңдап күлді.
- Меке, қалағанынды ал, сенен аярым жоқ, арманыма
Сүйінші, яғни қуаныш иесіне хабарды жеткізуші тілдік құрал
Сәрсенбай, қуаныш қайырлы болсын, алла ұзағынан сүйіндірсін, әйел
Мұндағы тілдік бірліктерді этикеттік лингвокултуремалар қатарына жатқызуға болады.
Шолпан он жеті жасқа келгенде, манағы Сәрсенбайдан топ
Шілдехана. Өмірге келген нәрестені қазақтың ұғымында перілер мен
Шілдехана, бір жағынан, жас сәбидің өмірге келу қуанышын
Үйлену, қыз ұзатуға байланысты лингвомәдени бірліктер өзінің танымдық,
«Байжаның өзі тәуір болған соң, қол жетіп тұрған
Жазушы романынан келтірілген осы үзінділер арқылы құдалықтың бүкіл
Алғаш рет фрейм теориясын жасанды интелект ретінде американдық
М.Минский теориясындағы адамның ойлауы мен жасанды интелект ара-жігінің
Адам белгілі бір затқа жаңа атау беруде өз
Соның ішінде әдет–ғұрып, салт–дәстүрді білдіретін фреймдер біртектес тұрақты
«... бір күні Байжаннан Сәрсенбайға: «биыл баламды
Ұрын бару, ұрын жіберу дәстүрі, сөздің өзі де
Бұл туралы профессор Е.Жанпейісов: «Ұрын бару // ұрын
«Бір айдан соң батасы қырық жетінің малы, екі
Халық тұрмысы мен этнографиялық ерекшеліктерін жетік білген академик,
-Әкемнің айтуынша, оның мәні былай көрінеді: бұзаулы сиыр
- Балалайтын малдың іштегі төлін де есептейді екен.
- Бұған қосылатын малдар: құда болып уәделескенде, күйеудің
-Сонымен, манағы балалы малдың саны қырық екі. Мына
Қыз өз шаңырағында оң жақта отырса, келін болып,
Қарағым, Ғалижан мен Жамалжан қашан елдің сөзінен құтылып,
Киіз үйдің оң жағы қасиетті болып саналады. Тілімізде
Қыздары он екіге толғанда ата-анасы киіз үйдің оң
«Жамал қашқан күні тәңертең Сәрсенбай намазға төсектен
«Қалампыр бәйбіше сабадан қымыз құя бастап, Сәрсенбай да
Саба. Жүнін қырқып, ысқа салып, жылқы терісінен жасалған,
С.Мұқанов «Халық мұрасы» еңбегінде: саба – молшылықтың, байлықтың
Х.Арғынбаевтың зерттеуінше, ең үлкен теріден істелінген, қымыз сақтауға
Сонымен, халықтық лексика ұлт өмірі тәжірибесінде өзекті орны
Көне заманнан қалған көп кәде, жора-жосынның бірі –
«Туу бар да, өлім – хақ» деп өмірдің
Қазалы жағдай, кісі өліміне байланысты жазушы шығармаларында мынадай
Романдағы лингвомәдени бірліктер қаралы жағдай, кісі өліміне «Он
Жоғарыда мәтіндегі келтірілген үзінділерден кісі өлімі, оны жөнелтудің
Мысалдағы келесі түсінік – естірту салты. Өлікке құрмет
Бұл лингвомәдени бірліктердің әдет-ғұрып, салт-дәстүрмен бірге туындаған және
Стеротип – белгілі бір зат немесе құбылыстың екінші
Стереотип лингвистермен әлеуметтанушылардың, мәдениеттанушылардың, этнографтардың, психологтардың да кеңінен
Зерттеушілер стереотиптердің өзіндік белгілеріне қарай бірнеше топтарға бөледі:
Стереотиптер- тіл мен сөйлеудегі ерекше құбылыс.Ол бір жағынан
Тілдік стереотиптер мен психологиялық стереотиптердіңі айырма бар. Психологиялық
Стеоретип ұғымы тек ғана лингвистикалық еңбектерде ғана емес,
Қайтыс болған адамға деген құрмет қазақ салтында ешқашан
Ертеден бүгінге дейін өзін жалғасын тауып келе жатқан
Мен едім ел қыдырған жетім қарға,
Үйінде мен тойғандай асың бар ма?
Қатықсыз қара көже бере салып,
Сұрайтын қонақ кәде бетің бар ма? [IVт,331б.].
Жоғарыда әңгіме барысында қазақтың қонақ кәде салты жайында
«Сол қыздың атын ұмыттым» деген бір әңгімесінде аттастырылған
Сондықтан да, М.Дулатовтың ұлт тағдыры мен өміріне арнап
1. Тіл – белгілі бір халықтың өткен өмірін,
2. Әдет-ғұрып, салт-дәстүр үлгілері этнос туралы құнды мәлімет
3.Лингвомәдени бірліктер – әдет-ғұрып, салт-дәстүрге байланысты көне этнографиялық
4. Келін түсіру, қыз ұзатуға, өлік жөнелту ғұрыптарына,
5. Төрт түлік малға, сондай-ақ саятшылыққа байланысты лексикада
2.1.2 Поэзиялық шығармаларындағы лингвомәдени бірліктер
Қашан да бүгінімізді түсіну үшін, өткенімізге көз жібереміз.
М.Дулатұлының поэзиялық шығармаларында көрініс табатын философиялық ой –
Міржақыптың тұңғыш жинағы - «Оян, қазақ!» 1909 жылы
Жас ақынның өлеңін кімге арнағаны, не айтпақ болғаны,
Көзіңді аш, оян, қазақ, көтер басты,
Өткізбей қараңғыда бекер жасты.
Жер кетті, дін нашарлап, хал һарам боп,
Қазағым енді жату жарамасты,- [Iт,24б.].
ақын кітабының беташар шумағында осылай деп үн қатады.
Жинақтың әлеуметтік маңыздылығы, уақытында үлкен мәдени құбылыс саналғандығы
Міржақып халықты өнер-білімді игеруге, надандық-мешеуліктен құтылып, мәдениетті, өресі
Екінші хажет ғылымың – орысша дүр,
Өзіңе бек файдасы тіл білудің.
Қараған мемлекеттің низамы не,
Мұны білсең сақталар дүниелігің, [Iт,80б.]. - деуі
Ақын бірсыпыра өлеңдерінде қазақ тұрмысындағы кейбір келеңсіз жайларды
«Атқамінер сұмдарға» өлеңін алайық. Мұндағы «сайлау бар
Ақын «Сайлау хақында» деген өлеңінде қазақта осындай әкімқұмарлық,
Шыққанына волост сайлау қырық жыл өтті
Сол сайлау байқасаңыз түпке жетті.
Бай болып, мырза атанып, мал біткендер,
Таласып болыстықққа ақша төкті.
Есіріп біреу шықты би болам деп,
Кейбірі би түсетін үй болам деп,
Желікпей үшіншілер неге тұрсың:
- «Қалайша аналардан мен қалам». [Iт,37б.].
Осы жолда әкімдік сайлау жүйесінің астарында елдің бас
М.Дулатұлының прозалық шығармаларындағы лингвомәдени бірліктерін поэзиялық шығармаларындағы лингвомәдени
Міржақып адам мінез – құлқының қалыптасуына
Ұлттық мінез - әр халықтың ділі, тарихы, дәстүрі
Ұлттық мінез-бірліктері: «Ерге қарсы келсек ұнамаймыз», «Тең бас
Қазақ дүниетанымында ер адам мәртебесінің қашан да жоғары,
Шығармадағы гендрлік фактор тіл мен мәдениеттің өзара байланыс
Ұлттық мінездің көрінісі ретінде қазақ қыздардың «ерлерге қарсы
Жазушы шығармасында «қыз-әйел» концептісі кеңінен қолданған. «Қыз-қонақ» концептісінің
Қыз байғұс та жұртына келген қонақ,
Мысалы, қызғалдақтай ғұмыры шолақ.
Күн келер өз басынан ерік кетер,
Қалалық осындайда күліп-ойнап [[Iт,218б.].
Аталмыш концептіде қыз баланың қонақ екені, қызғалдақтай құлпырған
"Қазақ әйелі", «қазақ қызы» концептілерінің лингвомәдени ерекшелігі қазақ
Қазақ халқының бұрынғы мағишаты» атты өлеңінде ұлттық мәдениет
Қазақтың қандай еді мағишаты,
Бір күнде көшіп-қонған рақаты.
Қайғы жоқ, хасірет жоқ, қыз-бозбала
Түзеген бәсекемен салтанатты.
Көк орай шалғындарға бие байлап,
Байлықтың көрінуші еді ғаламаты.
Жан-жануар рахатпен бір жасаушы еді,
Кіргендей бөлмесіне жер жәннаты [Iт,31б.].
Жайлауға көшіп келген адамдардың малын жайылымға жіберіп, бие
Жарысып жас балалар жүруші еді,
Жаратқан үкі тағып жүйрік атты [Iт,31б.].
Мұндағы үкі, үкі тағуға байланысты тілдік бірліктердің ерекше
Миф – байырғы адамдардың күнделікті тұрмысы мен өмір
Ұл туып, келін түссе, қыз ұзатып,
Той болып, ат шабушы ед бір ғадеті.
Бек ғажан марқұмдарға ас беруші еді,
Фаш болса, халық ішінде инафаты,- [Iт,31б.]. деген жолдарда
Ас беру- кісі қайтыс болған адамның жылы өте
М.Дулатұлы қазақтың ескілікті әдеп-ғұрыптарының ішінде әмеңгерлікті қатты сынға
Мысалы, «Жесірлер дағуалары хақында» өлеңінде:
Дау-жанжал көп қазақтың жұрттарында,
Себеп бар фітнәнің шыққанында...
Қатын алу хақында жанжалдары,
Бұл ғадет әуелгіден қалған бәрі.
Әмеңгер деп еріксіз оны алады,
Оның ісі қалайша оңалады?
Шариғатта жоқ жұмыс қайдан шықты?
Тұл қатынды алуға жол табады...
«Әмеңгер» деген сөз жоқ шариғатта
Қазақ өзі тауып жүр оны жатқа [Iт,62б.].
Әмеңгерлік - жесір әйелдің күйеуінің орнын басуға
Когнитив теориясындағы ментальдық процестердің күрделі табиғатын саралауда
М.Дулатұлы поэзиясындағы қазақ халқының жан-дүниесін, рухани мәдениетін паш
Ойын-той болып жатқан,
Ел көшіп, қонып жатқан.
Жаз шығып, жазғытұры,
Анау мал толып жатқан
Ат шауып, тай жарысқан,
Таласып бәйге алысқан...
Боздаған анау түйе,
Құлындап жатыр бие...
Қой сойып қонақ асы,
Мырзалық еткен сыйы...
Қыдырып жігіт салқам,
Ерігіп күнде дарқан.
Жеңгесі жылы жүзді
Ат қойып «Кенже қалқам», [Iт,153б.]. - деген жолдардан
Жас ұрпаққа ұлтымыздың жақсы әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлерін үйретіп,
Осындағы ат қою салты мәдени коннотацияға ие ұлттық
Қазақ халқының ұжымдық санасында әйел, қыз лексемалары инабаттылықтың,
Мәселен жас келін жан жарының ағайын–туысқандарының атын өз
Лингомәдени бірліктер әдет-ғұрыптармен, екіншіден, ұлттық стереотиптермен, этикеттік нормалармен
2.2 Ағартушылық еңбектеріндегі лингвомәдени бірліктер
М.Дулатұлының бұл бағыттағы еңбектерін талдауға оқу-ағартуға байланысты
Ағартушылық бағыттағы шығармалар тіліне лингвомәдени талдау жасау негізінде
Ғалымның ұлттық менталды дүние туралы ақпараты мен аялық
«Сараң мен жинақылық» әңімесі арқылы тәлім мен тәрбиені
Бірнеше тәуір кісілер бір жетім, жесір қалған үй
Байдың бұл әрекеті сараңдық болып көрінгенмен, оқушыны ұқыптылыққа,
«Есеп құралында» ұлттық мәдениеттің сан түрлі үлгілерін, халқымыздың
Асарға 20 орқшы шақырылып еді. Түске шейін жетеуі,
Асар мен жылу көшпелі қазақ қоғамындағы күні бүгінге
Ағартушы ғалым өзінің мерзімді басылымдарда жариялаған бір мақаласында
М.Дулатұлының “Есеп құралы” оқу құралы жөнінде А. Байтұрсынұлы:
Жылқыбайдың 4 айғыр үйір жылқысы
Мерген 2 қаз алып еді, біреуін ақсақалға байлады.
Ұлттық салт-дәстүрге байланысты: Сағынбай қалың малға 3 жылқы,5
Сол кездегі оқушыға Атлант мұхитындағы акуланың салмағынан
М.Дулатұлы заттық мәдени лексиканы білдіретін өре қоңыр, киіз,
«Есеп құралында» ұлттық өлшем атаулары да молынан кездеседі.
Мысал ретінде ағартушы ғалымның «Есеп құралынан» алынған мына
Бір саржында 3 кез бар. 2 саржында
Жұмысымызда мөлшер, өлшер ұғымдарын білдіретін атауларды әр түрлі
-Мөлшер, өлшем бірліктерінің шығу тегіне қарай:
1. Ұлттық тілдік біріліктер: бір үйір, бір
2. Басқа тілден енген бірліктер: милиметр, сантиметр, дециметр,
-Мөлшер, өлшем мағыналарын білдіруге жұмсалатын тілдік бірліктердің аталу
Жасалған бұйымдарына, өлшеуіш ыдыстарға байланысты туған мөлшер, өлшем
Соматикалық ұғымдарға және адамның іс-әрекеттеріне байланысты туған мөлшер,
Жануарлардың, төрт түлік малдың қимыл-қозғалысына байланысты туған мөлшер,
Құрал-сайман атауларына байланысты туған мөлшер, өлшем атаулары: арқан
Мөлшер, өлшем түсінігі әр халыққа тән тарихи, діни,
Қай ұлттың болмасын тарихи мәдениетінің, әдет-ғұрыптары мен салт-санасының,
Қазақ тіл білімінде А.Байтұрсынұлы, Ы.Маманов, А.Қолыбаева, С.Исаев, Ә.Хасенов,
Қорыта келе, жеке жазушының тілі жалпы ұлттық мәдениеттің
2.3 Көсемсөз, әдеби-сын, зерттеу мақалаларындағы лингвомәдени бірліктер
М.Дулатұлы ұлт тіліндегі лексикалық байлықты өз орнымен шебер
Лингвомәдениеттанымдық бағыт бойынша, белгілі бір этномәдениетке жататын тілдік
М.Дулатұлының әдеби –сын зерттелерінің ішінде көрнекті орыналатыны 1914
Мақалада автор қазақ тұрмысына жат, мүлдем кереғар түсініктер
Сыншы ретінде М.Дулатов: «Манап» басынан аяғына шейін жеке
Белгілі бір ұлт өкілі- өзінің ұлттық мәдениетін бойына
«Манап драмасындағы» М.Дулатұлы сынына ұшараған лингвомәдени бірліктер, олардың
Манаптың күнәсін саудаласып бір жорғаға түсірген біреу «Құдық
«Өлейін деп жатқан манаптың көңілін сұрай келіп отырғандар
Қазақ танымындағы ауру үстінде жатқан адамның көңілін сұрау
Манаптың тағы бір жерінде «Қыз, бозбала үйленді (танцывать
Иә, қазақта би бар ма? Қазақта би
«Бір орында Ұзақ қызынан сүйінші сұрайды: «Сүйіншім, бар
Қыздың ауылына ұрын келе жатқан күйеу туралы хабарды
«Әлімбек Гүлбаһрамды бұрын немересіне айттырып, ол өлген соң
Қазақтағы:
«Атым өлсе- сауыры мұра,
Ағам өлсе-жеңгем мұра» дегендегі әмеңгерлік салт аға мен
М.Дулатұлы танымдық лингвистиканың ұғымдарының бірі– сана, оқу (білім)
Адам баласының не көрген – білгені ақылына тоқталып,
Малшының, көшпелі дәуірде күнелткен дәуірде көретін- білетіні:
Мал семіз болу үшін жайлаудың оты, суы бірдей
Жылқыбайдың санасына салғанда: мезгілсіз қонақтың үй ішін беймазалағаннан
Жалпы қазақтың басқа ұлттан айырылатын, өзара бәріне ортақ
Әр халықтың қолданған салт-санасының негізі - елдің қолданған
Қазақ халқының көне заманнан күн-көрісі, тіршілік-тірегі түгелдей дерлік
Күнкөріс көзіне айналып отырған малының жағдайын жанын
Ботасын иә бұзауын алмаған сиырды, иә түйені қазақ
Жылқының пірі – Қамбар ата. Кейде Жылқышы ата
Мал шаруашылығына қатысты лексика халықтың өмір тәжірибесінде өзекті
«Тұрмыстың тетігі- кәсіпте, кісінің ақылын да, мінезін де
Қазақтағы сот ісі сол халықтың тұрмыс салтына бейімделіп
Мәселен, қазақта жиендік қылу сықылды әдеті бар. Жиен
Қазақ салтынша: барымта- басындағы бөркін
М.Дулатов қазақ салтының ішіндегі дұрысы мен бұрысын таразыға
Тіл – мәдениеттің құрамдас бөлігі әрі құралы бола
Сондықтан да түрлі мәдениет өкілдерінің санасындағы, танымындағы әлемнің
Қазақ өзінің танымының бір бастауын діни түсініктерден, шариғат
«Земство не нәрсе?» деген мақаласында көне мифтік таныммен
Молаға түнету, бақсыға сарнату, көшірту, тұмар тақтыру, ішірткі
Жазушы тарихтың сан алуан дерегі, туған елінің шежіресі
М.Дулатов мақалаларындағы лингвомәдени бірліктер белгілі бір стильдік-танымдық мақсаттарға
«Сәулелі жарық жолға ұмтылсам - ұлтыммен қосыла ұмтылып
3.1 М.Дулатұлы тілдік тұлғасын құрайтын мақал-мәтелдердің лингвомәдени мәні
Көркем сөз өнерінің тілдік және поэтикалық санатына жататын
М.Дулатовтың көсемсөз, әдеби- сын, зерттеу мақалаларында ерекше көзге
М.Дулатулы шығармаларындағы мақал-мәтелдер семантикалық тұрғыдан зерттеле
Этнолингвистиканың, лингвомәдениеттанудың, елтанудың пән ретіндегі ортақ
Салт-дәстүр, әдет-ғұрыптардың мақал-мәтелдерде көрініс табуы. Лингвомәдени бірліктерді
Осыған байланысты «тіл әлемі»- этностың өзін
Атам өлсе – сауыры мұра
Ағам өлсе – жеңгем мұра
немесе,
Әйел ерден кетсе де,
Елден кетпейді,-
деген мақал-мәтелдерден халқымыздың салт-дәстүр мен әдет-ғұрыпқа негізделген танымдық
Бір жаманы – қыздарын малға беріп,
Бір жақсысы – жесірін жылатпаған»,-
деп босқа жырламаған. Осылайша мақал-мәтелдердің өн бойынан
Гендерлік қатынасқа байланысты мақал-мәтелдердің мәні.
Адам өмірінде отбасының алатын ролі ерекше,
Зерттеу барысында қазақ қоғамындағ әйелдер дәрежесін ер
Қазақ тілінідегі «Байтал жүйрік парқы жоқ,
Сонымен, гендер катигориясына қатысты түп тамыры тереңде
Мақал-мәтелдердегі жан-жануарлар символикасы.
Қазақ фаунасының негізі- төрт түлік. Бұған халықтың ертеден
Қазаққа ен даласын танытқан, оның шегі мен шексіздігін
Мақал-мәтелдердің семантикасына жасалатын талдау дүниенің тілдік бейнесіндегі ұлттық
Мақал-мәтелдердің лексикалық бітімі қазақ халқының тарихи-әлеуметтік жағдайын, тұрмыс-тіршілігін,
Қорыта айтқанда, ұлттық минталитет ерекшелігінің негізінде қалыптасып, дамыған
3.2 М.Дулатұлы «тілдік тұлғасын» құрайтын фразеологизмдердің лингвомәдени
Халық ғасырлар бойы аз сөзбен көп ойды жеткізетін
Әр фразеологизмде мәдени ақпар бертін дағдылы қалыптасқан дүниетаным,
Тіліміздегі тұрақты тіркестердің шығуы, жасалуы белгілі бір
Шынында да, әр ұлттың мәдени ағымындағы тілдік
Қазақ халқының ең маңызды ұлттық ерекшеліктерінің бірі –
Фразеологиялық материалдың мәдени деректер түсінігіне жататын қазақ
Образ эталонға айналған тұрақты теңеулер ұлттың мәдени
Қазақ дүниетанымындағы діннің ролі, дінге қатысты ой –
Діни-мифологиялық таным-түсініктердің фразеологизмдердегі көрінісі.
Жалпыға мәлім болғанындай дін – адамзаттың ақыл-парасаты мен
М.Дулатұлы шығармаларында «Тәуекел алла басқа салған соң, не
Дәстүрлі дін мен тәңірлік дін арасындағы қарама-қайшылық аруақ
Қазақтардың аруаққа сенуі қазіргі күнге дейін жалғасып келе
Қасиетті адамдардың «жаны» кейін келе жеке тіршілік ететін
Ұлттық соматизмді білдіретін лингвомәдени бірліктер.
Ұрғашының шашы ұзын, ақылы қысқа; қу бас;
Жоғарыда келтірілген мысалдардың ішінде аяғы құтты болды деген
«Сүйекке таңба салу» тұрақты тіркесі авторлық қолданыс арқылы
Сол сияқты бетке басу тіркесінің мәні – ар-намысқа
Қазақ тілінің лексика-семантикалық жүйесінде құрылымдық және мағыналық тұрғыда
- Шырақтарым, енді Алла тағала қайырлы
Қарғыс мәнді сөздер: «Бәлемнің шаңырағына қобыз тартайын;
Қарғыс мәнді сөздердің ішінде «Бәлемнің шаңырағына қобыз
Киіз үйдің тозған басқа бөліктері ауыстырылғанмен, шаңырақ ешқашан
Қазақ тіліндегі қара шаңырақ, қара шаңырақ иесі, шаңырағы
Бұрын жауласқанда шаңырақты сындырып кек алу дәстүрі болған,
Қаламгерлер фразеологизмдерді әр түрлі жолдармен жұмсап, өз керектеріне
М.Дулатұлының көркем шығармалары мен ағартушылық бағыттағы еңбектеріндегі
Әрбір мәдениеттегі әлем бейнесі өзара бір- бірімен тығыз
Қазақ халқының ұлттық өмірі, оның
Сонымен, қаламгер тіліндегі сөз орамдарының мол кездесуін көркем
Қорытынды
Тіл–қоғамдағы қарым-қатынас құралы болумен қатар, ұлттың рухани дүниесінен,
Қазіргі кезде қаламгер тілін зерттеуде оның таза
Когнитологтардың пайымдауынша, әлемдік тіл білімінде ғалам бейнесін когнитивті
Мәдени, рухани мәнділік пен құндылыққа
Жұмысымыздың бірінші тарауында тіл біліміндегі өзекті мәселеге
«М.Дулатұлы шығармаларындағы лингвомәдени бірліктер» деген жұмысымыздың екінші
Жұмысымыздың үшңнші тарауында жазушы көркем шығармаларда
М.Дулатұлының, ең алдымен, қоғамдағы жақсы өзгерістерді, ғылым жаңалықтарын
Жұмысымызда тіл таным ғылымының теориялық принциптерінің негізін
Когнитивтік тіл білімі әлемді тану негізінде санада қалыптасқан
Жұмысымызды қорытындылай келе, әлемнің дүние бейнесін танып білуде
М.Дулатұлының көркем шығармалары мен ағартушылық бағыттағы еңбектеріндегі
Пайдаланған әдебиеттер:
Дулатов М. Шығармалары. -Алматы: Жазушы. 1991, -281б
Дулатұлы М. Бес томдық шығармалар жинағы. І-V том.
Жұбаева О. Қ.Кемеңгерұлының тілтанымдық мұрасы мен
Маслова В.А Когнитивная лингвистика. учеб. пособие.
Кубрякова Е.С. Начальные этапы становления когнитивизма: лингвистика-психология-когнитивная
Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті
Манкеева Ж.А. Мәдени лексиканың ұлттық сипаты – Алматы:
Оразәлиева Э.Н. Когнитивті лингвистика: қалыптасуы мен дамуы.-Алматы: Ан
Абақан Е.М. Тілдің мәдени философиясы. -Алматы, «Айкос» 184б
Жиренов С.А. Антропоцентристік лингвистика ғылымынағы
Вайсгербер Л. Родной язык и формирование духа. –М,
Күркебаев К. «Дүние бейнесі» ұғымының табиғаты
Колшанский В.Г. Объективная картина мира в познаний
Ислам А. Ұлттық мәдениет контекісіндегі
Имашева Г.Е. М.Дулатұлы шығармаларындағы «Ғаламның тілдік бейнесі». Филол.ғыл.канд.дисс
Смағұлова Г.Н. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мәдени
Маслова В.А. Лингвокультурология. –Москва : «Академия», 2001.-202С.
Гумбольдт В. Фон. Язык и философия культуры. М.:Прогресс,
Брутян А. Язык и картина мира // Филос.
Қожахметова Ф.Б. Тұрмағамбет Ізтілеуов тілдік тұлғасының дискурстық сипаты.
Ақбердиева Б.Қ. Лексика-фразеологиялық жүйедегі мифтік-танымдық тұжырымдар. Филол.ғыл.канд.дисс. автореф.
Воробьев В.В. Лингвокультурология (теория и методы). -М.,
Снасапова Г.Ж. Ғ.Мүсіреповтың «Ұлпан» повесіндегі лингвомәдени бірліктер. Филол.ғыл.канд.дисс.
Елемесова Ш.М. Көркем мәтіндегі ұлттық мәдениеттің
Караулов Ю.Н. Русский язык и языковая личность.
Кенжеахметұлы С. Қазақ халқының салт- дәстүрі.
Минский М. Фреймы для представления знаний.
Макаров М.Л. Коммуникативная структура тексти. –Тверь:Тверскийй
Зайсанбаева Г.Н. Метафоралы аталымдардың когнитивтік аспектісі. Филол.ғыл.канд.дисс.автореф .
Жанпейсов Е. Этнокультурная лексика казахского языка. –Алматы: Ғылым,
Кенжеахметұлы С. Қазақ халқының тұрмысы
Қанарбаева Б. Қазақтың наным-сенімдерінің фольклордағы көрінісі.
Айтмұқашева А.Г. Ғұрыптық фольклор лексикасы: идиоэтникалық семантика.
Байтұрсынов А. Шығармалар. –Алматы, Жазушы, 1989. 320
Красный В.В. От концепта к тексту и обратно
Саткенова Ж.Б. Когнитивті лингвистика ғылымының зерттелуі. ҚазҰУ
Г.Б.Байжігітқызы. М.Дулатов шығармашылығындағы философиялық көзқарастар. Философия ғ.к.дисс.
Алтынсарин Ы. Таза бұлақ.- Алматы: Жазушы, -1988,
Қалиұлы С. Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен тарихы.
Күркебаев К.Қ. Қазақ тіліндегі өлшемдік атаулардың этнолингвистикалық сипаты.
Ысқақаова Р., Рахметов Т,. Логика. - Алматы.
Мұқанов С. Халық мұрасы. -Алматы: Жазушы, 2005.
Қазақ тілінің түсіндірмелі сөздігі. Жалпы редакциясын
Сыздықова Р. Қазақ әдеби тілінің тарихы – Алматы,
2