Мазмұны
Кіріспе ...........................................................................................................2
І тарау. Жоғарғы сынып оқушыларының стресстік жағдайларының теориялық негіздері.
1.1. Стресс туралы жалпы түсінік........................... 7
1.2. Жоғарғы сынып оқушыларының оқу әрекеті және жасөспірімдік дағдарыс.
1.3. Жоғарғы сынып оқушыларының оқу үрдісінде стресске ұшырауының себептері.
ІІ тарау. Жоғарғы сынып оқушыларындағы стресстік жағдайлардың
2.1. Жоғарғы сынып оқушыларының стресстік деңгейлерінің көрсеткіштері. ................................................................................................31
2.2. Стресстік жағдайларды алдын алудың және жеңудің жолдары.........37
Қорытынды............ 42
Әдебиеттер тізімі ....................................................... 44
Қосымша......................................................................................................47
Кіріспе
Халық денсаулығының жағдайы тек қоғамдық дамудың ғана көрсеткіші емес,сонымен
Осы заманғы әлеуметтік-экономикалық жағдай,тіршілік деңгейінің құлдырауы және экологиялық қолайсыздық
Балалардың денсаулық күйінің нашарлауының негізгі себебі, оқушылардың имандылық-рухани құндылығының
Ел президентінің «Қазақстан-2030» жолдамасының ұзақ мерзімді басымдықтың бірі- «Қазақстан
Үлкен адамдар, мұғалімдер, ата-аналар – балаларды денелік және психикалық
Шығыстың ойшылдары психика денсаулығына сәттіліктің 90, тіпті
Барлығымызбен бақыланып, көріп жүрген фактілерді келтірейік:
- зақымданған жүйке жүйесі барлық қажетті мүшелердің жұмысының бұзылуына
- ағзаның қызмет жасауы эмоция ауыспалығына тәуелді.
- өмірлік күштердің шектен тыс қысымға түсуінен
- Қорқыныш, ішкі психикалық бұзылыстарды тудырады. Ананың қорқынышы балаларға
Бұндай аурулардың, ауытқушылықтардың пайда болуына және дамуына бірден-бір
Олай болса, мектеп оқушыларының соның ішінде жоғарғы сынып
Оыс жасөспірімдік кездің (жоғарғы сынып оқушысы) өте ауыр дағдарыс,
Жасөспірімдік кезеңге денелік жетілу, патология және құқықбұзушылық әрекеттер тән
Жасөспірімдерде стресстің пайда болуына мектептегі, жанұядағы драмалық өмір (У.Хадженс
Жасөспірімдік кезеңнің үлкен дағдарыс кезеңі ретінде суреттеуде көптеген
Э.Шпрангер және Ш.Бюлердің пайымдауынша, бұл кездегі дағдарыстың пайда болуының
Э.Шпрангер және Ш.Бюлердің пайымдауынша, бұл кездегі дағдарыстың пайда болуының
Жасөспірімдік дағдарыс денсаулыққа және психикаға өте
Жасөспірімдік кезде кездесетін ауытқушылықтар: алкоголизм, наркомания агрессивті мінез-құлық, суицидтік
Осындай қалыптасқан жағдайда жасөспірімдердің бұл ауыр кезеңнен өз
Осы уақытқа шейін жарияланған ғылыми әдебиеттерде және жалпы орта
Аталған қарама-қайшылықты шешу жолдарын іздестіру зерттеу проблемасын
Ол – жалпы орта білім беретін мектептердің оқу үрдісінде
Осы жоғарыда айталған жайттар дипломдық жұмысымның тақырыбын: «Жоғарғы сынып
Зерттеу нысаны: Жоғарғы сынып оқушылары
Зерттеу пәні: Жоғарғы сынып оқушыларындағы стрессті алдын -алу және
Зерттеу мақсаты - Жоғарғы сынып оқушыларының оқу-тәрбие процесінде стресске
Бұл мақсат келесі міндеттерді айқындайды:
-стрессті теориялық жағынан жан-жақты қарастыру;
- жоғарғы сынып оқушыларының стресстік деңгейлерін анықтау;
- оқу үрдісінде жоғарғы сынып оқушыларының стресске ұшырау себептерін
- стрессті болдырмаудың шарттарын белгілеу;
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер де жалпы орта білім беретін
Зерттеу жұмысының әдіснамалық негізіне философия, тарих, педагогика, психолгия, тәрбие
Зерттеу көздері педагог, психолог, философ, тарихшы ғалымдардың стресс, жоғарғы
дағдарыс, жасөспірімдердің стресске ұшырауының себептері. Қазақтан Республикасының ресми құжаттары,
Зерттеу базасы: Алматы қаласының № 42 «Ақ
І тарау. Жоғарғы сынып оқушыларының стресстік жағдайларының теориялық негіздері.
1.1. Стресс туралы түсінік
Санамыздан мықтап орын алған әлеуметтік- психологиялық және экономикалық
Бұл сөздің ағылшын тілінен аудармасы «кернеу, қысым» дегенді аңғартады.
Стресс – кез келегн сыртқы әсерге тәннің жауап қайтаруы
Ғалымның айтуынша, стресстің негізінен алғанда, мынадай 3 белгісі
Физиологияда, психологияда, медицинада бұл ұғым әр түрлі келеңсіз ықпалдарда
физиологияда ағзаның кез келген жайсыз ықпалдарға жауабының
Алдыңғы қатарлы стресс зерттеушілердің бірі Т.Кокс пікірінше (1981), қазіргі
Ал Р.Лазарустың айтуынша, әртүрлі стресстің мәні туралы
Г.Селье стресстің дамуының мынадай үш сатысын
Стресс интенсивтілігі
C
B
Фондық
Белсенді- A D
лік Бірінші
деңгейі кезең
Стресс дамуының кезеңдері [35; 15]
Бірінші кезең (АВ) «үрей сатысы » деп аталады.
Екінші кезең (ВС) – стресстің жүзеге асуы. Ол
Гиперстресс немесе дистресс соматикалық адреналдық жүйенің қорларын
Сөйтіп ұзақ стресс және үрейлі жағдай ауруға алып келеді,ал
Үшінші кезең (СД) –діңкенің құру кезеңі. Стрессті жайттардың ұзақ
Стресстер жиі қайталанса, организмде бұрынғы қалып орнына келмейді,
Тым интенсивті ұзаққа созылған стресс мүшелер мен жүйелер функцияларының
Академик К.Н.Быков жазғандай, «көңілсіздік жаспен көрініс бермейтін басқа мүшелерді
Неліктен стресс соматикалық аурулардың пайда болуына әсер етеді?
Жоғарыда айтылғандай, күшті эмоция кезіндегі физиологиялық өзгерістер энергетикалық қамсыздандырудың
Дәрігерлер ертеректен көңіл аударған нәрсесі бұл белгілі
Психологтар және психиатрлар адамның соматикалық ауруларымен және оның тұлғалық
Егерде адам өзінің нақты мүмкіндіктеріне сәйкес келмейтын ұжымдағы орынға
Егер де адамды әркез басып, шеттетіп отыратын болса, онда
Осыған орай орта ғасырдың ұлы ойшылы Әбу Насыр Әл
1.2. Жоғарғы сынып оқушыларының оқу әрекеті және жасөспірімдік дағдарыс
Жоғарғы сынып оқушысы – балалық шақпен ересектік арасында жатқан
«Жасөспірім» ( «юность» ) сөзі тәуелді балалық шақпен өздік
Жоғарғы сынып жасында жеке тұлға дамуы ерекше мәнге ие
Жоғарғы сынып оқушыларының психикалық дамуының қозғаушы күші жоғарғы сынып
Бұл қарама – қайшылық жоғарғы сынып оқушыларының адамгершілік, ақыл
Жоғарғы сынып жасынын соңына қарай денелік жетілу толық аяқталады.
Жасөспірім жасқа тән ағзаның сапранды және бір деңгейсіз өсу
Жоғарғы сынып жасында адамның интенсивті моралдық күші дамиды, рухани
Жоғарғы сынып жасындағылардың жеке тұлғалық процесінің негізгі ерекшелігі
Өзіндік сана оқушының ішкі қиналыс әлеміне кетуімен байланысты емес
Өзіндік сана негізінде жоғарғы сынып оқушыларында өзін - өзі
Қазіргі кезеңдік жоғарғы сынып оқушының мектептегі статусы бір жақты
Жоғарғы сынып оқушысының мектепке деген қатынасы бойынша ішкі позициясы
Жоғарғы сынып оқушыларының әрекеті өзінің сипаты және мазмұны бойынша
Көп жағдайда жоғарғы сынып оқушысында «мимикалық – репродуктивтік» деп
Көп жылдар бұрын ұлы орыс педагогы В.А.Сухомлинскийдің бұл жөніндегі
Міне, оқушылардың өздері не айтады:
«ҮІІІ сыныпқа дейін жұмыс мазмұны мен тәсілінде оқымай оқуға
Мектептің ортаңғы сыныптарының кейбір оқушыларында қалыптасқан және бекіген оқу
Жоғарғы сынып оқушысының оқуға қатынасының кейбір ерекшеліктерінің ішінде
Жоғарғы сынып оқушыларының оқу пәніне өздерінің қатынастарын анықтау кезінде
1. Пәннің дүниетанымдық мәні (ол қаншалықты табиғат және қоғам
2. Пәннің қоғамдық мәні, оның ел өміріндегі ғылыми,
3. Пәннің танымдық мәні (қаншалықты ол дүниетанымды кеңейтеді, қызықты,
4. Пәннің оқушы үшін практикалық мәні (болашақ жоспарланған мамандықпен
5. Берілген пәннің меңгеруге жеңілдігі (оқушының осы пән бойынша
6. Берілген пәнді мұғалімнің жақсы беруі.
Зерттеулер қорытындысы көрсеткені жоғарғы сынып оқушылары үшін мотивтердің неғұрлым
Жоғарғы сынып оқушыларының нақты пәнге қызығушылығы туралы сұраққа келетін
Жоғарғы сынып оқушыларында пәнге қызығушылық басқа әрекет сферасына
Жасөспірімдердің пәнге деген қызығушылықтарын анықтау мақсатында қалалық №36,
Осы пәндерді таңдауға әсер еткен себептердің бастылары: сабақтың өзіне
Зерттеулердің тағы бір көрсеткені жоғарғы сынып оқушыларынң оқуға қатынасы
Көптеген мұғалімдер жоғарғы сынып оқушысының оқуға деген қызығушылығының
Жоғарғы сынып оқушылар қызығушылықтарын сипаттай келе ең алдымен
Жасөспірімдік кезеңнің үлкен дағдарыс кезеңі ретінде суреттеу көптеген
Кез келген адамның психикалық дамуында бір кезеңнен екінші
Ерте балалық шақ Балалық шақ Есею шағы
(отрочество)
Нәрестелік Ерте жас Мектепке дейінгі жас Кіші мектеп жасы
Дүниеге келу дағдарысы 1 жас дағдарысы 3 жас дағдарысы
Д.Б.Эльконин бойынша бала дамуының кезеңдері мен стадиялары [3;48
Осының ішіндегі қарастырайын деп тұрғанымыз жасөспірім кезеңдегі дағдарыс. Бұл
Жасөспірімдік дағдарыс түсінігі бір уақытта, дағдарыс түсінігінің өзіне тән,
Бүгінгі психологиялық әдебиеттерді жасөсіпрімдік дағдарыстың кемінде екі түсінігін табуға
Психоанализ және жасөспірімдік дағдарыс
Психоанализ жасөспірімдікті тұлғаның дамуы жалғасатын кезең ретінде қарастырады. Бұл
Психоаналитикалық концепция жасөспірімдік кезді әрі қарай дамуға қажетті өзгерістер
болмауы «меннің» уақытынан бұрын консалидациясы ретінде қарастырады. Және үлкен
1969 жылы жарық көрген Анна Фрейд өз мақаласында психологиялық
Психоанализ үшін пубертаттың өркендеу Эдип комплекстерінің қарама-қайшылықтардың қайта жаңғыртылуымен
Жасөспірімдік кезеңдегі дағдарыс туралы неміс философы және психологы Эдуард
Шпрангер теориясы Шарлота Бюлермен (1893-1982) нақтыланып және әрі қарай
Жағымсыз фаза- пубертаттық кезеңге дейін басталады. Оның негізгі белгілері-тынышсыздық,
Жағымды фаза- жасөспірімдерде табиғатпен жақындықты сезінудің пайда болуымен басталады.
«Жасөспірімдік дағдарыс» түсінігін жеткілікті түрде бағаламау үлкен қауіпке әкелуі
Розен және оның қызметтестері (1965) үлкен көлемді зерттеу жұмысын
Диагноздар Жасөспірімдер Үлкен адамдар
Бозбалалар Бойжеткен Ерлер Әйелдер
Психоз
Невроз
Үрейлік жағдай
Солғын агрессивтілік тұлға бұзылысы
Социопаттар жағдайлық және уақытша бұзылыстар 5,7
11,4
5,3
11,6
4,8 7,6
18,0
6,1
7,2
2,9 24,1
20,0
8,0
12,5
4,9 29,4
31,9
10,0
8,5
1,2
Бұдан көріп тұрғанымыз «психоз, невроз» диагноздары үлкендерге қарағанда жасөспірімдерде
Мастерсон және оның әріптестері жүргізген лангитюдтық зерттеулер көрсеткені психологиялық
Мұның өзі бұл дағдарыс кезінің қауіпті екенін аңғартады. Тек
1.3. Жоғарғы сынып оқушыларының оқу үрдісінде стресске ұшырауының себептері
Жасөспірімдік кезеңді стресс, қорқыныш және қарама-қайшылық кезеңі ретінде бейнелеу
Жасөспірімдік кезеңді бұлай суреттеуді неміс романтиктері жалғастырды. Олардың көрсетуінше
Ішкі қысым, тұрақсыздық және қарама-қайшылық басым болатын бұл кезеңге
Ол 1904 жылы өз еңбегін, жасөспірімдік кезеңге арналған, жариялады.
Стресс – тұлғаның эмоционалдық өмірін зақымдайды. Стресс көңілдің бұзылуы
1. Стресс танымдық ұстаным ретінде өзіне, әлемге және болашаққа
2. Стресс «үйретілген дәрменсіздік» жағдай ретінде, өзінің өмірлік жайттарын
3. Стресс тұлғаға қажетті жағымды бекітулер алу үшін әрекет
Жасөспірімдерде стресс жүруінің белгілері мен сипаты үлкен адамдардағыдай
Жасөспірімдерде стресстің басталуы мектептегі, жанұядағы драмалық өмір кезеңдерімен байланысты
Стресстің пайда болуына жеке тұлғаның өзіндік ерекшеліктерінің өзгермеуі мен
Жоғарғы сынып оқушыларының оқу үрдісінде стресске ұшырауы оның
Тұлғаралық стресс
Тұлғаішілік стресс
Күнделікті өмірдегі стресс аймағы П.Т.Вонг бойынша [8; 97]
Ортаңғы ішкі шаршыда «мен күші», «ақыл –ой күші», психикалық
Келесі бөлім – тұлғаішілік стресс. Көптеген біздің сыртқы әлемге
Тұлғаралық стресс бөлімі белгілі бір өмір салаларымен өзара
Тұлғалық стресстің индивид не жасап жатқанына және оған берілген
Жанұялық стресс өзіне жанұя ішіндегі барлық қиындықтарды қосады. Ол-үй
Еңбектік стресс көбіне ауыр жұмыс күшімен, жұмыс нәтижесін қадағалаудың
еңбекті әділетсіз бағалау, оның ұйымдастырылуының бұзылуы стресс пайда
Қоғамдық стресс адамдардың үлкен топтары бастан кешетін проблемаларға жатады.
Экологиялық стресс қоршаған ортаның экстремалды жағдайларының ықпал жасауымен негізделеді.
Қаржылық стресс түсіндіруді қажет етпейді. Есепті төлеу мүмкінсіздігі, қарыз
Тұлғаішілік стресс детальды қарастыруды қажет етеді. Ол бірінші жағынан
Кезеңдер
Өткен шақ Қазіргі шақ Болашақ
1. Өмірдегі оқиға
2. Балалық шақтағы психикалық жарақат
3. Шешілмеген қарама-қайшылықтар
1. Экзистенционалдық дағдарыс
2. Эмоционалдақ реактивтілік
3. Интерпретативтік стресс
4. Көңіл түсу, көңіл, қалу
1. Күтуден стресс
2. Қорқыныш белгісіздіктен
3. Кедейшіліктен, аурудан, қартаюдан,
өлімнен қорқыныш
Көптеген өмірлік проблемелер өткен шақпен байлансты. Жайсыз жанұяда
Өмір қзіргі таңдағы ішкі стрессорлармен
Ішкі тынышсыздық және үрейі көп жағдайларда келеңсіз, жағымсыз жайттарды
Психологиялық стресстің дамуы мен денсаулыққа әсерінің ерекшелігін төмендегі кестеден
Өмірлік оқиғалар
Жарақат
Қысқа
уақытқа
созылатын
Келеңсіз жайттар
Әлсіз
Психологиялық стресстердің ықпалының әсері
( К.М.Алдуин бойынша ) [ 8;101]
Бұнда «Х» өсі ықпалдың ұзақтығын көрсетсе, «У» өсі оның
Жарақатқа, өмір денсаулығы үшін қауіпті, ықпалдың қысқа уақытқа созылуы
Созылмалы рөлдік қысым ұзақ уақыт бойы жағымсыз жағдайлардың ықпалымен
Соңында американ психологы Арнольд Гезеллдің пайымдағанымен қорытындылайық. Оның айтуынша
ІІ тарау. Жоғарғы сынып оқушыларындағы стресстік
2.1 Жоғарғы сынып оқушыларының стресстік деңгейлерінің көрсеткіштері
Көптеген зерттеулердің І тарауда берілген нәтижелерінде жоғарғы сынып оқушыларымыздың
Зерттеу объектісі ретінде Орал қаласының №43 қазақ орта мектебінің
№1 диаграмма
Бұл диаграммадан көріп тұрғанымыз жоғарғы сынып оқушыларымыздың 80,8% -інде
Олардың стресске ұшырауларының негізгі себептерін анықтау мақсатында «Сіздің
№2 диаграмма.
Көріп тұрғанымыз жоғарғы сынып оқушыларымызды қиналдырып жұрген жағдайлар-алда болатын
Зерттеу барысында анықталған жоғарғы сынып оқушыларындағы стресстік жағдайларды алдын
Алдымен музыкатерапия әдісі қолданылды, яғни сазбен әсер ете отырып,
(Қосымша 2)
Жоғарғы сынып оқушыларына нұсқаулар берілді:
1. Эмоционалды-реттеуші уайымдау бойынша жаттығу.
2. Ережелер бойынша тамақтанамыз
3. Көмекші шөптер
4. Жақсы көңіл –күй гимнастикасы
Жоғарғы сынып оқушыларына берілген нұсқаулар және олармен жүргізілген
Әдістеме қорытындысын төмендегі диаграммадан көруге болады (№3,4)
Жоғарғы сынып оқушыларымыздың тек 36,6 % -ында үрей
Әрбір фактор бойынша көрсеткіштерді көрейік:
№4 диаграмма
Жоғарғы сынып оқушылармыздың стресс деңгейінің 80,8%--дан 63,4%-ға (17,4%) төмендегені
Олардың әр факторлар бойынша көрсеткен көрсеткіштеріне тоқталатын болсақ,
Екінші жалпы мектептегі үрей (19,2%).
Келесі жоғарғы көрсеткіш - әлеуметтік стрессті уайымдау (16,4%)
Бұл үш жоғары көрсеткіш көрсеткен факторлардан шығатын қорытынды біздің
Қалған көрсеткіштер факторлар бойнша бір деңгейде:
- Білімді тексеру жағдайынан қорқыныш (11,5%);
- Қоршаған адамдар үмітіне сәйкес келмей қалу қорқынышы (10,4%);
- Өзін-өзі көрсету қорқынышы (7,9%);
- Мұғалімдермен қарым-қатынасындағы мәселелер мен қорқыныштар (8%)
- Стресске төмен физиологиялық қарсы тұрушылық (6,6%).
Жалпы айтқанда жоғарғы сынып оқушыларының шамадан тыс стресске
2.2 Стресстік жағдайларды алдын алудың және жеңудің жолдары
Денсаулық-физикалық, психологиялық және әлеуметтік болып үшке бөлінеді. Ағзада
“Салауатты өмір салты” деген ұғым тек үстіртін көзқарасқа ғана
Стресстің қандай нәрсе екенін, денсаулыққа қалай әсер ететітін білдік.
Стрессті жеңуде адамның істейтін жұмысының не қызметінің сипаты зор
Қиын сәттерде адамның қиындықты жеңуге деген өзінде тілек және
Өміріне қатер төндіргендей жағдайларда адам қайратты болуы және қалай
Музыканың адам жан дүниесіне әсерінің пайдалы екенін ерте заманнан
Тіпті ҮІ ғасырда б.э.б. ежелгі грек ойшылы және
Ал ІІІ ғасырда б.э.б. Парфян патшалығында музыкалды –медициналық
Тыныштану үшін, қысымды түсіру үшін мына музыкалар дәлірек
А.П.Бародинның “Князь Игорь” операсындағы “Хоровые песни”, сонымен қатар А.К.Глозуновтың
Ал күшті стрессті түсіру үшін романтикалық музыкалар келеді.
Ал егер терең босаңсу үшін “Мужчина и женщина” көркем
Музыка тыңдау ұзақтығы 15-30 минуттай болуы керек. Осылайша
І қағида. Таңертең бар қуатыңызда үйден жап-жақсы күйіңізде
ІІ қағида. Өз бойыңыздағы кемшілікке орала бермеңіз. Олар дегеніңіз
ІІІ қағида. Жұрт өзіңізге айдан анық нәрселерді байқамайды, оларға
ІҮ қағида. Басқаларды артық сынға алмаңыз, әйтпесе ертелі-кеш
беретін боласыз. “Ешкімді сөкпе, сонда сен да сөгілуші болмайсың”-деп
Ү қағида. Басқаларды көңіл қойып тыңдаңыз, сонда олардың да
ҮІ қағида. Ағыңыздан жарылып тұрыңыз. Бейіліңіз сақ болсын.
ҮІІ қағида. Өз төңірегіңізден Сізді сәл де болса
ҮІІІ қағида. Жасқаншақтығыңызды арақпен кетіремін деп ойламаңыз. Егер де
ІХ қағида. Орынсыз именшектіктің кейбір адамдарды жалықтырып жіберетінін де
Х қағида. Өзіңізбен бір жаман іс болып, жағдайсыздыққа
“Жақсы сөз-жарым ырыс” демекші, жақсы сөз бен жылы
Стрессті жеңудің бірнеше қарапйым амалдары бар. Ол үшін ең
Қорытынды
Көптеген адамдар өздерін “нашар” сезінгенде стресстің ауыр табиғатын
Сонымен, стресс - кез келген сыртқы әсерге тәннің жауап
Стресстік жағдайлардан шыға алмағанда ол ағзаға кері әсерін береді,
Адам баласы өмір сүру, тіршілік ету барысында стресске ұшырамай
Бұл кезеңнің стресске, қорқынышқа және қарама-қайшылыққа толы кезең ретінде
Стэнли Холл, У.Хадженс, Л.Зигель, Н.Гриффин, Н.Селигман, Г.Элдер, сонымен қатар
Жоғарғы сынып оқушыларының оқу-тәрбие процесінде стресске ұшырауы оның
Күнделікті өмірде кез-келген адамға, соның ішінде жоғарғы сынып оқушыларына
Қазіргі таңдағы жоғарғы сынып оқушыларымыздың стресске ұшырау деңгейі
Соңында, Г.Селье “Стресс-бұл сіздің басыңызға түскен нәрсе емес, ол
Әдебиеттер тізімі
1. Андреева А.Д. Формирование личности старшеклассника. М., “Педагогика”.1989
2. Ануфриев А.Ф. Костромина С.Н. Как преодолеть трудности в
3. Алферов А.Д. Психология развития школьников. Р-на-Дону., “Фэникс”. 2003
4. Аракелов Г.Г. Учителям и родителям о
5. Астапов В.М. Тревожность у детей. М., 2001.
6. Безруких М., Ефимова С. Почему учиться трудно. М.,
7. Боровик С.С. Курсовые и выпускные квалификационные работы //
8. Бодров В.А. Информационный стресс. М., ПЕР СЭ,
9. Н.Мырзаханұлы //Валеология журналы. Педагогоикалық валеология негіздері № 3,2003
10. Қазақстан Республикасы үздіксіз білім беру жүйесінде “Салауаттану–денсаулықты сақтау”
11. М.Қасымбекова//Валеология журналы. Жүйке жүйесінің жаулары. № 12. 2003.
12. Гозман Л.Я. Психология эмоциональных отношений. М., 1987.
13. Ә.Нұрмұхамбетұлы // Денсаулық журналы. Стресс және
14. Дарвин О.Б. Возрастная психология. М., 2003.
15. Иванов В.Г. Кон И.С. В мире подростка.
16. Изард К.Е. Эмоции человека . М., 1980.
17. Кон И.С. Психология старшеклассника. М., 1980.
18. Кон И.С. Психология ранней юности. М., 1989.
19. Возрастная и педагогическая психология. (под.ред.Крекова С.Д.) М.,1973.
20. Крутецкий В.А. Психология обучения и воспитания школьников.
21. Кле Мишель. Психология подростка. М., “Педагогика ”, 1991.
22. Курпатов А.В. Средство от дипрессий, Нева ,
23. Краковский А.П. О подростках. М., 1970.
24. Кузнецова И.К. Психологические особенности осознания
25. Ломов Б.Ф. Вопросы общей педагогической и инженерной психологии.
26. Морозов А.В. “Сциальнай психология”. М., 2003.
27. Мудрик А.В. Современный старшеклассник: Проблемы
28. Познай себя: 30 популярных тестов. Составитель: Белый М.И.
29. Пономоренко Л.П. Белаусова Р.В. Психология для
30. Немов Е.И. Психология человека. М., “Владос”, 1999.
31. Новые исследования в психологической и возрастной физиологии.
32. Нормализация учебной нагрузки школьников (под. ред. Антроп овой
33. Ротенберг В.С. Бондаренко С.М. Мозг обучение.
34. Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. М., 1999.
35. Самоукина Наталья Карьера без стресса. СПб
36. Сандерс Чармейн. Женщина и стресс. Минск, 1997.
37. Сердюковская Г.Н. Гигиена детей и подростков. М.,
38. Столяренко Л.Д. Основы психологии. Ростов –на –Дону, “Фэникс”,
39. Стоунс Эввард. Психопедагогика. М., “Педагогика”, 1984.
40. Стресс и тревого в спорте. Сост. Ханин
41. Стресс и адаптация сельскохозяйственных животных в условиях
42. Тарасов Евгений. Стресс: Пособие по психологической самозащите.
43. Тезисы студенческой научной конференций посвященной 200- летию
44. Формирования личности в переходный период от подросткового к
45. Формирования личности старшеклассника (под.ред.Дубровиной), М., “Педагогика”,1989.
46. Шумшин Е.А. Психологический особенности личности
Қосымша
Қосымша 1
“Сізде стресске ұшыраудың белгілері байқала ма?” тесті
Төменде келтірілген 6 жауаптың сіздің мінезіңізге келетінін
І топ:
А) Жұмыста, қарым-қатынаста сіз қарсы жыныс өкілдерімен спорттық немесе
Б) Егер де ойын барысында сіз ұпайлардан айырылып
В) сіз қандай да болмасын қарама-қайшылықтан қашқақтайсыз.
ІІ топ:
А) Сіз тазалықты сүйгішсіз және көп нәрсеге қол жеткізгіңіз
Б) Сіз “теңізден ауа-райын” күтесіз де отырасыз;
В) Сіз жұмыстан сытылудың себебін іздейсіз.
ІІІ топ:
А) Сіз жылдам жұмыс жасағанды ұнатасыз және ол істі
Б) Сіз өзіңізді біреу әркез қолдап отыруға үміттенесіз;
В) Сіз кешке үйге келгенде бүгін жұмыста не
ІҮ топ:
А) Сіз тез және тым дауыстап сөйлейсіз, өзгелерді бөліп
Б) Сізге “жоқ” деп жауап берген кезде, ешқандай
В) Сізге өз сезімдеріңіз бен қорқыныштарыңызды жасыру қиынға
Ү топ:
А) Сізде іш пысушылық жиі болады;
Б) Сізге ешнәрсемен айналыспаған ұнайды;
В) Сіз өзіңіздің емес өзгелердің қалауларына сәйкес әрекет
ҮІ топ:
А) Сіз тез жүресіз, тамақтанасыз;
Б) Егер де сіз бір нәрсені жасауды ұмытып кетсеңіз,
В) Сіз өз сезімдеріңізді тежейсіз, ұстайсыз.
Қорытындылау:
А-6 ұпай, В –2, Б-4 ұпай қойылады.
24-36 ұпай – Сіз жоғары дәрежеде стресске ұшырағансыз,
18-23 ұпай- Сіз тыныш және стресске ұшырамаған адамсыз. Егер
12-17 ұпай- Сіздің әрекетсіздігіңізде стресске ұшырауыңыздың себебі болуы мүмкін.
Қосымша 2
“Гипотония” босаңсу жаттығуы.
- Мен жайбарақат күйдемін…
- Менің барлық денем жағымды босаңсып және тынышталуда…
- Мені ештеңе алаңдатпайды…
- Мен ішкі көңіл тұрақтануын сезудемін…
- Бойыма күш пен энергия жинақталуын сезудемін…
- Мен жағымды тазалғыш душта түсіп жатқандаймын…
- Менің барлық бұлшықеттерім демалып жатыр…
- Дене бойымен тітіркенулер жүгіріп өткендей…
- Менің денемнің барлық мүшелері демалық жатыр…
- Барлық жайсыз, келеңсіз жайттар артта қалды…
- Алда тек жарқын, ашық болашық…
Қосымша 3
1. Эмоциональды-коррективтік уайымдау бойынша жаттығу.
а) Сіді қиналдырып жүрген келеңсіз жайтты , бірінші
ә) кейін осы келеңсіз жағдай сізше қалай болғанын қалар
б) Немесе жаңа диалогтар, әңгіме соңын және шешілуін
Сондықтан өзіңіз мақтан тұтатын жайттарды қысқа түрде жазып қойыңыз
Қосымша 4
Ережелер бойынша тамақтанамыз.
1. Кофеиннен аулақ болыңыз (қою емес шай немесе
2. Жануарлар майын пайдалануды шектеңіз.
3. Спорттың ішімдіктердің көмегіне жүгінбеңіз.
4. Жоғары сапалы ақуызы бар тағамдарды (балық, тауық
Сонымен қатар дәрумендер туралы ұмытпаймыз. Соның ішінде
Қосымша 5.
Көмекші шөптер.
Валерианның 2 бөлік тамырын, бәйшешек гүлінің 3 бөлігін, укроптың
Қосымша 6
Жақсы көңіл-күй гимнастикасы.
Ең алдымен бет-әлпет бұлшықеттерін жаттықтыру қажет.
1. Маңдайыңызды жиырып, одан кейін жазыңыз. Оны 10-15
2. Қабақ түйден түңілуден арылу үшін келесі жаттығуды орындау
3. Ваннаға кіргеннен кейін айна алдына тұрып, жақсы нәрсе
Кейін сіз қандай іспен айналыспаңыз шағын үзіліс табуға
Қосымша 7
Филипстің “Мектептегі үрейлену мен стресс деңгейін анықтау ”
Тест 58 сұрақтан тұрады. Әрбір сұраққа “иә” немесе “жоқ”
Нұсқау: Сізге мектепте өзіңізді қалай сезінетініңізді анықтау мақсатында сұрақтар
Әдістеме тексті
1. Барлық кластағы оқушылармен бір деңгейде тұру қиын ба?
2. Егер мұғалім материалды қалай игергеніңді тексергісі келсе, қобалжисыз
3. Мұғалімнің көп талап қоюы бойынша класта оқу саған
4. Сенің сабақ білмегенің үшін мұғалімнің ашуланып жатқаны түсіңізге
5. Кластағы біреу саған ұрынып, не тиісіп көрді ме?
6. Мұғалім жаңа сабақты түсіндіру кезінде асықпағанын қалайсыз ба?
7. Белгілі бір тапсырмаға жауап бергенде немесе орындағанда қатты
8. Сен сабақ үстінде қате нәрсе айтып қоямын деп
9. Сабақта жауап беруге шақырғанда тізең дірілдщеп, қорқасың ба?
10. Әр түрлі ойындар ойнау кезінде сенің кластастарың сені
11. Сен күткендегіден төмен баға қойған кездер көп бола
12. Таңдау жасалып ойналатын ойындар кезінде, мені таңдамай қалады
13. Екінші жылға қалып қоямын деп қорқасың ба?
14. Жауап беруге шақырғанда, кейде қорыққаннан дірілдейтін кездерің бола
15. Кластастарың сенің айтқаныңмен жүрмейді деп ойлайсың ба?
16. Тапсырманы орындау алдында қатты қобалжисың ба
17. Ата-аналарыңның күткеніндей жақсы баға алу сен үшін қиын
18. Класта кей уақытт өзіңді ыңғайсыз сезінесің бе?
19. Жауап беру кезінде қателесіп кетсең, саған кластастарың күледі
20. Сен кластастарыңа ұқсайсың ба?
21. Тапсырманы орындап болғаннан соң, оны дұрыс орындадым ба
22. Класта жұмыс істеу барысында барлық айтылғандарды есте сақтағаныңа
23. Мектепте мұғалімнің сұрағына жауап бере алмай жатқаныңды
24. Кластағы көптеген балалар саған достық ниетпен қарайды деген
25. Егер сенің жұмысыңның нәтижелері кластағы балалардың жұмыс нәтижелерімен
26. Сенен белгілі бір нәрсені сұраған кезде қобалжу
27. Талас-тартыс, дау-жанжалға түсуден қорқасың ба?
28. Сенің сабаққа дайындығыңды тексеремін деп мұғалім ескерсе, сенің
29. Егер сен жақсы баға алсаң, сенің достарың сені
30. Басқа балалар ерекше көңіл аударатын кластастарыңмен өзіңді жақсы
31. Кластағы кейбір балалар сенің намысыңы тиетін сөздер айтатын
32. Жұмысты істей алмаған оқушылардың класта беделі төмендейді деп
33. Сенің кластастарың саған көңіл аудармайды ма?
34. Өзіңді ыңғайсыз сезініп солай көрінуден қорқасың ба?
35. Саған деген мұғалімдердің қарым-қатынасына ризасың ба?
36. Кластастарыңның мамалары сияқты сенің де мамаң саған кештерді
37. Қоршаған адамдардың сен туралы не ойлайтыны толғандырады
38. Болашақта бұдан да жақсы оқимын деп ойлайсың
39. Мектепте сен өзіңнің кластастарың сияқты жақсы киініп
40. Сабақта жауап беру кезінде осы уақытта басқалар сен
41. Қабілетті оқушылар кластағы барлық оқушылардан өзгеше құқықтарды
42. Сен олардан жақсы орындап жатырсаң, кластастарың саған ашуланады
43. Кластастарыңның саған деген қарым-қатынасына ризасың ба?
44. Мұғаліммен бетпе-бет, жалғыз қалғанда өзіңді жақсы сезінесің бе?
45. Кластастрың сенің сыртқы келбетің мен мінез-құлқыңды келеке ете
46. Басқа балаларға қарағанда жұмыс, сабақ туралы мазасызданамын деп
47. Жауап бере алмай қалсаң, жылап жіберуің мүмкін бе?
48. Кеште төсекке жатар алдында, ертең мектепте не болар
49. Қиын тапсырманы орындау кезінде, бұрын білген нәрселерді ұмытып
50. Тапсырманы орындау кезінде аздап қолың дірілдей ме?
51. Мұғалім класқа тапсырма беруге дайындалғанда, өзіңнің күйгелектеніп, мазасыздана
52. Мектепте сенің біліміңді тексереміз десе, қорқасың ба?
53. Мұғалім класқа тапсырма берген кезде, оны орындай алмай
54. Кластастарың сен орындай алмайтын нәрсені орындап жатқанын түсіңде
55. Мұғалім материалды түсіндіріп жатқан кезде, басқа кластастарың сенен
56. Мектепке келе жатқан жолда мұғалім білім тексеретін тапсырма
57. Тапсырманы орындау кезінде, нашар орындап жатырмын жеп ойлайсың
58. Барлық класс алдында тапсырманы тақтаға орындау кезінде, сенің
Нәтижелерді өңдеу және қорытындылау, өңдеу барысында тест кілтімен
“жоқ” жауабын сәйкес келеді. Кілтпен сәйкес келмеген жауаптар-үрейдің көрінуі.
Өңдеу барысында өңделеді:
а) барлық текст бойынша сәйкес келмегендер саны.
Егерде ол 50%-дан жоғары болса, үрейлену деңгейі нормадан жоғары
б) текстте бөлініп көрсетілген үрейленудің 8 факторы бойынша
Факторлар Сұрақтар нөмірі
1. Мектептегі жалпы үрейі 2,4,7,12,16,21,23,26,28,46,47,48,49, 50, 51,52,53,54,55,56,57,58. Е=22
2. Әлеуметтік стрессті уайымдау. 5,10,15,20,24,30,33,36,39,42,44 Е=1
3. Сәттілікке қол жеткізудегі қажеттілік фрустрациясы 1,3,6,11,17,19,25,29,32,35,38,41,43 Е=13
4. Өз-өзін көрсету қорқынышы. 27,31,34,37,40,45.
5. Білімді тексеру жағдайынан қорқыныш 2,7,12,16,21,26
6. Қоршаған адамдар үмітіне сәйкес келмей қалу қорқынышы. 3,8,13,17,22
7. Стресске төмен физиологиялық қарсы тұрушылық. 9, 14,18,23,28
8. Мұғалімдермен қарым-қатынасындағы мәселелер мен қорқыныштар. 2,6,11,32,35,41,44,47
Сұрақтарға кілт.
1.-
2.-
3.-
4.-
5.-
6.- 7.-
8.-
9.-
10.-11.+
12.- 13.-
14.-
15.-
16.-
17.-
18.- 19.-
20.+
21.-
22.+
23.-
24.+ 25.+
26.-
27.-
28.-
29.-
30.+ 31.-
32.-
33.-
34.-
35.+
36.+ 37.-
38.+
39.+
40.-
41.+
42.- 43.+.
44.+
45-
46-
47-
48- 49-
50-
51-
52-
53-
54- 55-
56-
57-
58-
Нәтижелер:
1. Әрбір фактор бойынша сәйкес кеомеген белгілер саны.
2. Бұл мағлұматтарды индивидуальды диаграмма ретінде көрсету.
3. Әрбір фактор бойынша барлық сынып үшін сәйкес келмеген
4. Бұл мағлұматтарды диаграмма ретінде көрсету.
5. Белгілі бір фактор бойынша сәйкес келмейтіндері бар қатысушылар
6. Әрбір қатысушы туралы толық ақпарат.
Әрбір фактордың мазмұндық сипаттамасы:
1. Мектептегі жалпы үрейі-мектеп өміріне қосылуының әр түрлі
2. Әлеуметтік стрессті уайымдауы. – оның әлеуметтік келісімі дамитын
3. Сәттілікке қол жеткізуге қажеттілік фрустрациясы келеңсіз психикалыө фон.
4. Өзін-өзін көрсету қорқынышы – жағдайды жағымсыз-эмоционалдық уайымдауы. Ол
5. Білімді тексеру жағдайынан қорқыныш-білімін, жетістігін, мүмкіндіктерін тексеру жағдайындағы
6. Қоршаған адамдар үмітіне сәйкес келмей қалу қорқынышы- өзінің
7. Стресске төмен физиологиялық қарсы тұрушылық-баланың стрессогендік сипаттағы
8. Мұғалімдермен қарым-қатынастағы мәселелер мен қорқыныштар-баланың оқу үлгірімін төмендететін