Мазмұны
Кіріспе 6-7
1. Әдебиеттерге шолу
8-17
2. Тәжірибе жүргізілген аймақтың табиғи-климат жағдайлары және топырақ жамылғысы
18-23
3. Зерттеу бөлімі 24-43
3.1. Зерттеу жұмыстарының әдістері
24-26
3.2. Зерттеу нәтижелері
25-29
3.3. Күріш тұқымын өсірудің зертханада және егіс алқабындағы өнімділігіне
3.4 Күріш өніміне химиялық қосылыстарды
( пестицидтер) экологиялық тұрғыдан сараптау 34-38
3.5 Дубовский – 129 күріш сортын өсірудің экологиялық -
39-43
4. Еңбек қорғау 44-46
5. Қорытынды 47-48
6. Өндіріске ұсыныстар 49
8. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 50
КІРІСПЕ
Ауыл шаруашылығы өндірісіндегі салалардың ішінде күріш шаруашылығы Қазақстанның азық-түлік
2003-2006 жылдарда сыртқы рынокта өзіміздің күрішке деген сұраныс өскен,
Жыл басында ауыл шаруашылығы министрлігінде өткен Алқа мәжілісінде министр
«Азық-түлік келісім шарт корпорациясы» былтырғы жылы еліміздің егін шаруашылығына
Келешекте еліміздің ауыл шаруашылығы мен аграрлық ғылымның әлемдік деңгейден
логиялар трансфертін қамтамасыз ету секілді міндеттер алға қойылуда. Басты
Ауылдық аумақтар ісі жөніндегі комитет 2004-2010 жылдарға арналып, мемлекеттік
Қорыта келе, күріш өндірісінің рыногында бәсекеге түсетініне сенім артуға
1. ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
Ауыл шаруашылығы өндірісіндегі салалардың ішіндегі күріш шаруашылығы Қазасқтанның азық-түлік
Қазақстанның күріш жармасын өндіруде 20 пайызын қамтамасыз ететін Алматы
Күріш бағалы жармалық дәнді дақыл. Күріш Дүниежүзі халықтарының (Қытай,
70% крахмал, 7,5% белок және аздап (0,5%) май
Барлық ауыл шаруашылық дақылдардың ішінде суды көп пайдаланатын –
Күріш шаруашылығы біршама жетістіктерге қарамастан оның тиімділігі мен күріш
нің төмендеу процесі жүруде. Сонымен бірге Қазақстанға күріш өндірісінің
Облыстың күріш өндірісін негізгі бағыттар бойынша дамытуды жаңғыртудың перспективалы
Кластерлік негізде күріш өндірісінің дамуы бірінші кезекте күріш өңдеу
Біздің елімізде күріш дақылы өткен заманда қазіргі Орта Азия
Біздің қазіргі ғалымдардың күріштің ұқсастық түрлеріне егілу тәртібіне қарап,
Ауыл шаруашылық ғалымдары дүние жүзіне көп тараған дақылдардың бірі
Мәдени күріштің жер шарына кең таралуы және әр аймақта
Ғалымдар Матсуо (1952) мен Маринага (1953) морфологиялық және генетикалық
Үндістандық түрге жататын күріштердің ерекшеліктері – дәні ұзынша сопақ
Жапондық түріне жататын күріштердің дәндері жалпақ дәнінің ұзындығы еніне
немесе қысқа тұрпайы болып кездеседі. Гүл қауызының түктері қалың,
Қылтықты күріштердің қылтықтары ұзынды-қысқалы болып кездеседі. Кейбір қылтықсыз күріште
Қазақстанның барлық күріш өсіретін аймақтарда егіліп жүрген күріш түрлері
Күріштің дәні де басқа масақты дақылдар дәні сияқты өзінің
Алматы облысы Балқаш ауданында егіліп жүрген күріштің жергілікті сорттары
Күріш тұқымы өніп шығуы үшін және оның кейін өсуі
Облыстың күріш өндірісін негізгі бағыттар бойынша дамытуды жаңғыртудың перспективалы
Кластерлік негізінде күріш өндірісінің дамуы бірінші кезекте күріш өңдеу
Отандық күріш шаруашылығының бәсекеге қабілеттілігінің төмен болуының кері факторларына
Күріш өндірісінде қолданылып жүрген технологияда Балхаш ауданында жазғы уақыттары
Дүниежүзілік тәжірибе көрсеткендей күріштің өнімділігін жалпы арттыруда әр түрлі
Жаңа технологияға өтудің кезіндегі негізгі даулы сұрақтардың бірі ауыспалы
жасайды, себебі суландыру жүйесі ауыспалы егістін барлық алқаптарын бір
Күріш өндіру саласында күріш тұқымын себудің мерзімі де ерекше
Қазақстанның суармалы жерлерінде күріш өндеуді арттырудың негізгі резевтердің бірі
Қазақстанның және басқа да республикалардың ғылыми зерттеу мекемелерінің мәліметтеріне
Қарастырылатын жұмыста күріш өнімділігіне себу мерзімінің әсерін қарастырдым.
Күріш негізінен жылылықты сүйетін өсімдік. Сондықтан да оның өніп
Біздің республикамыздың көптеген шаруашылықтары осы замаңғы техниканы және органикалық
даланып, тұқымды көп мөлшерде себу әдісін қолданып отыр. Дәлірек
Тап осы пікірді профессор Н.Б.Наталин де қолдайды. Ол тұқым
Профессор П.Т.Ерыгин өзінің еңбектерінде астықты негізінде түпкі сабақтан алатынымызды,
Ф.М.Куперман пікірі бойынша, күріш өсімдігінің жиі өсуі және тыңайтқышпен
Ф.М.Куперман күріштің қалыңдығы қандай болса да ол күріштің өсу
Жапонияның зерттеушісі Чен Син Чен 1958 жылы күріштің әр
Чен Син Ченнің тұжырымдарын профессор А.Ф.Джулай да қолдайды.
Өсімдіктің жиілігі не сиректігі тек қана тұқым себудің мөлшеріне
Күріштің өсуі және оның пісіп жетілуі тұқым себудің нормасына
Республиканың күріш өсіретін көптеген шаруашылықтарында күріш тұқымын себу мөлшері
2. ТӘЖІРБИЕ ЖҮРГІЗІЛГЕН АУДАННЫҢ ТАБИҒАТ – КЛИМАТТЫҚ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ
Шаруашылық туралы жалпы мағлұмат. «Өтес Ақдала» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі
Шаруашылық ауыспалы егіс жүйесін тиімді пайдаланады. Күріштен 35-40 центнер
Облыс орталығынан 370 шақырым, Алматы қаласынан 200 шақырым жерде
Шаурашылықтың ауа-райы жағдайы. Күріш өндіруде табиғи ортаға қойылатын талаптарды
Күріш өсімдігінің дамуына сәйкес агроклиматтық көрсеткіштерді анықтау;
Қазақстанның жекелеген аудандарындағы климаттық жағдайлардың күріштің өсуіне қаншалықты қолайлы
Қазақстан климатының басты ерекшелігі оның континенттігі мен құрғақышылығы. Ауа-райы
Шаруашылық орналасқан жердің ауа райы континентальды, жазы ыстық және
Кесте 1 - Орташа айлық және жылдық ауа температурасы,оС
«Бақанас» метеостанциясы
Айлар Жылдық Орташа жылдық амплитуда
І ІІ ІІІ IV V VI VII VIII IX
-1,7 -10,3 -1,9 10,0 18,8 23,9 26,1 23,8 16,9
Диаграмма 1 - Айлық және жылдық ауа температурасы
Жазы ұзақ және ыстық. Ең жылы ай шілдеде ауаның
Кесте 2 - Көпжылдық жауын-шашынның мөлшері (мм)
Айлар Жыл-дық Кезеңдер
І ІІ ІІІ IV V VI VII VIII IX
суық жылы
10 13 14 14 11 9 6 9 10
Жаз айларында жауын- шашын мөлшері төмен (70мм). Ең құрғақ
Диаграмма 2 - Жылдық жауын-шашын мөлшері
Күздің алғашқы белгілері тамыз айының аяғында қыркүйек айының басында
Желтоқсан айының екінші жартысында температура 0оС-тан төмендеп, қыс басталады.
жылу мөлшері жеткілікті, яғни күріш өсіруге ыңғайлы.
Шаруашылықтың топырағы мен жамылғысы. Ақдала алқабында тгопыфрақтағы қоректік заттардың
Ақдала алқабының топырағы жеңіл саздақты тақырлау сұр топырақ, онда
Ақдала алқабының кейбір топтарының топырағы өте тығызданған, олардың көлемдік
Осыған байланысты кейбір жағдайда топыраққа себер алдында терең қопсыту
Шаруашылықтың жері Іле өзенінің жағасына орналасқандықтан, бұл жерде өсімдіктің
3. ЗЕРТТЕУ ОБЪЕКТІСІ ЖӘНЕ ӘДІСТЕРІ
Зерттеудің методикалық әдістері
Күріш – республикамыздағы суармалы жерлерде өсірілетін негізгі дақылдардың
Тәжірибе жүргізілген орын Алматы облысы Балхаш ауданы «Өтес Ақдала»
Алғы дақыл беде. Себу барысында осы аймақта қолданылатын агротехникалық
Күріш себу мөлшерінің әсері
5 млн дана/га
6 млн дана/га
7 млн дана/га
8 млн дана/га
Тәжірибе жүргізілген бақылаулар.
Өсімдіктердің өсіп және дамуына фенологиялық бақылаулар жүргізілді. Күріштің негізгі
Өсімдік биіктігі негізгі өсу сатыларында анықталды. Әр мөлтектен 50
Егістіктің арамшөптермен ластануы 1м2 есептеу арқылы анықталды. Олардың ботаникалық
Егін піскеннен кейін өніп өлшеніп өнімділігі анықталады. Математикалық тәсілмен
Экономикалық тиімділігі тәжірибе үлгісі бойынша жүргізіліп дәннің бағасы сол
3.2 ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ
Зерттеу барысында себілетіән күріш сортының аудандастырылғандығына көңіл бөлдік. Көптеген
Кесте 3 - Күріш сорттарының гүлінің тозаңдану мерзімдері
Күріш сорттары Себу мөлшері млн дана/га Масақтың гүлдеу мерзімі
басталуы бітуі күн саны
Узрос-269
Қазақ салысы
Дубовский-129
Алакөл
Қазалы-168-3 6 млн
6 млн
6 млн
6 млн
6 млн 10.08
10.08
10.08
10.08
10.08 18.08
17.08
16.08
16.08
18.08 8
7
6
6
8
Кестеде көріп отырғандай күріш сорттарының арасындағы гүлдеу күндерінің ұзақтығы
Қазақстанда күріш дақылы өскенде аз түптенетіндігі және содан келіп
Күріш тұқымын өсірудің лабораторияда және егіс алқабындағы өнімділігіне сараптама
Күріштен өнімнің аз алынуының негізгі себебі – егіннің әр
Кесте 4 - Дубовский-129 күріш сортының лабораторияда және егіс
Күріш сорты Себу мерзімі 2006 2007
лаб. егіст. лаб. егіст.
Дубовский-129 5 млн 87,6 58,0 87,3 68,0
6 млн 90,0 68,0 89,5 75,0
7 млн 92,0 68,0 91,5 75,0
8 млн 86,1 57,4 90,7 71,0
Зерттеудің қорытындысына қарағанда, егілген тұқымның шығымды-лығы лабораториялық шығымдылығы лабораториялық
Күріштің өсіп жетілуі мерзімі көп жағдайда оның сорттарына байланысты.
Кесте5 -Дубовский-129 күріш сортының себу мөлшері және өсіп жетілуі
Өсіп жетілу кезеңдері Өсуі Көктеуі Түптенуі Түтіктенуі Пісуі
5 млн 8-15 15-17 24-29 20-21 30-34
6 млн 8-13 15-18 26-30 22-26 30-33
7 млн 7-15 15-17 27-32 20-22 37-39
8 млн 7-13 12-15 25-30 18-20 30-33
Жоғарыдағы кестеден көрсетілген мәліметтерге қарағанда себу мерзіміне байланысты күріштің
Кесте 6 - Дубовский-129 сортының өнімділігіне себілген
Себілетін тұқым мөлшері (1га миллион тұқым) Егін себер алдында
Өсімдік саны Сабақ саны
ц/га Қосымша өнімділігі, %
5 млн
6 млн
7 млн
8 млн 101
134
153
169 363
362
337
321 3,4
2,7
2,2
1,9 56,3
59,1
63,4
61,8 1
2,8
3,1
2,4
Бұл көрсетілген мәліметтерге қарағанда әр бір шаршы метр жердегі
Күріштің өсуі және пісіп жетілуі тұқым себудің нормасына және
Зерттеулердің нәтижесіне қарағанда күріш сирек егілсе оның қалың түптеніп,
Дубовский-129 күріш сортының әр түрлі мөлшерде себілген тұқым өнімділігі.
Күріш толық піскенде күріш өнімді де қуатты, мықты болады.
Тұқым себу мөлшері оның әр шаршы метр жердегі өсімдіктің
Кесте 7 - Өсімдік қалыңдығының өнімге және күріштің толық
Бір шаршы метр жердегі өсімдік саны, дана Бір шаршы
44,8
85,2
125,6
206,4
282,2
364,4 339,6
565,2
596,0
675,4
768,0
687,2 18.09
16.09
16.09
13.09
13.09
13.09
Әр шаршы метр жерде 85 дана және бұдан да
Күріштің әр түрлі сорттарының өсу кезеңін зерттей отырып, өсімдіктің
Кесте 8 - Әр түрлі қалыңдықта және себу мөлшерінде
Бір гектарға себілген тұқым мөлшері (млн) Түптенуі 1шаршы метр
Жалпы Дән беретіні
5 млн
6 млн
7 млн
8 млн 4,3
4,5
2,7
2,6 2,1
2,8
2,6
1,9 180
176
236
230 7.09
5.09
4.09
4.09 113
109
109
109 40,9
42,9
50,1
49,7
Қосымша түп неғұрлым кем шықса оның сабағы да соғұрлым
Әр түрлі себілген күріштің Дубовский-129 сортының өнімділігі.
Өнімнің мөлшерін масақ беретін сабақ саны мен масақтың көлемі
Күріштің өсуі мен оның пісіп жетілуі тұқым себудің мөлшеріне
Алматы облысы Балхаш ауданында жүргізілген тәжірибеде күріштің Дубовский-129 сортының
Сондықтан күріш егісінде тұқым себу мөлшерін тәжірибе көрсеткендей күріш
Кесте 9 - Әр түрлі мерзімде себілген күріштің Дубовский-129
Себу мөлшері Өнімділігі, ц/га Орташа өнімділік
2005 2006 2007
5 млн
6 млн
7 млн
8 млн 41,8
42,2
49,0
48,9 40,1
42,7
50,7
51,0 41,0
42,0
51,0
49,2 40,9
42,3
50,2
49,7
Кестедегі көрсеткіштерден әр түрлі мөлшердегі себілген тұқымнан алынған өнімнің
Кестедегі көрсеткіштерден себу мөлшері 6 миллионнан 8 миллион
Бақылаумен салыстырғанда 8 миллион дән себілгенде өнім 8,7 ц/га
3.4. Күріш өніміне химиялық қосылыстардың экологиялық жағынан сараптау
Топырақ маңызды биосфералық және экологиялық қызмеи атқарады. Адамзат өзіне
Еліміздің жер қорының көлемі үлкен болғанымен соңғы жылдары оның
Топырақтану институтының мәліметі бойынша, Қазақстанның құнарлы топырағының ауыр металдармен
Қазіргі кезде құрлық пен мұхит суының ластануы бүкіл адамзат
Біріншіден, атмосфералық жауын-шашын жердің бетін келіп түскен өнеркәсіп қалдықтарын
Іле – Балқаш су алабын ауыр металдар, мұнай өнімдері
Екіншіден, су ресурстары ауыл шаруашылығы тыңайтқыштары мен пестицидтерін көп
Үшіншіден, адамның белсенді іс-әрекетінің нәтижесінде Дүниежүзілік мұхит суының ластану
Кесте 10 - Жыртылатын топырақтағы кейбір элементтердің мөлшері, мг/кг
элемент қалыпты саны ластанған топырақтағы ең көп саны
шекті саны – одан әрі
зиянды элемент қалыпты саны ластанған топырақтағы ең көп саны
шекті саны – одан әрі
зиянды
Аs 0.1-20 8000 20 Ni 2-50 10000 50
B 5-20 1000 25 Pb 0.1-20 4000 100
Be 0.1-5 2300 10 Sb 0.01-0.5
5
Br 1-10 600 10 Se 0.01-5 1200 10
Cd 0.01-1 200 3 Sn 1-20 800 5
Cu 1-20 22000 100 Ti 10-5000 20000 5000
Cr 2-50 800 100 Tl 0.01-0.5 40 1
Co 1-10 8000 50 U 0.01-1 115 5
F 50-200 300 200 V 10-100 1000 50
Ga 0.01-10 500 10 Zn 3-50 20000 300
Hg 0.01-1 200 2 Zr 1-300 6000 300
Mo 0.2-5
5
Сондай ауыр металдардың артық мөлшерін төмендету үшін терең жыртып
Ауыр металдарды көп топырақтарда техникалық, яғни мал мен адам
Топырақ - өсімдік жүйесіндегі тұрақты радионуклидтер мөлшерін зертеуге
Автордың зерттеулері мыналарды көрсетті:
А) радионуклидтердің биохимиялық мінезі мен сандық мөлшері топырақтың негізігі
Б) күріш өсімдігіне осы элементтердің баруын төмендететін тәсілдері анықталды:
В) топырақтағы 90Sr, 137Cs, 40K, 232Tn,
Топырақтың радиобелсенді ірі ошағы Семейдегі ( 2млн гектарға жуық)
Топырақтың морфотектік қасиеттеріне және адамның шаруашылық әрекетіне қарай радионукдидтер
Батыс Қазақстанда топырақтың мұнай – химиялық ластануы кең тараған.
Топырақтың антропо текті тозуының бір түрі – техника текті
Осығын Орталық Қазақстанның жайылымдарында шашылып жатқан ғарыштық ракеталар сынықтары
Ұлы Отан Соғысы кезінде (1941-1945 жылдар) фашистер Украина қаратопырағын
Нарыққа көшісімен Мәскеу кооператорлары қара топырақты шекарадан әрі жіберетін
3.5. Дубовский-129 күріш сортын өсірудің экономикалық тиімділігі
Ауыл шаруашылық дақылдарын өндірудің экономикалық тиімділігін есептеу үшін өндіріс
Өндіріс шығындары өнім өндіруге жұмсалған нақты және затқа айналған
Өзіндік құн - өнім өндіруге жұмсалған барлық шығын. Өндірілген
Өзіндік құнды төмендетудің негізгі жолдары: өнім көлемін көбейтіп, сапасын
ларының айналуын тездету.
Баға тауар құнының ақшалай жағдайында еңбек өнімдері тауар түрінде
Пайда, кіріс – тауардың сату бағасы мен оның толық
Ол үшін жиналған өнімнің құнын оған кеткен материалдық және
Осыған байланысты дипломдық жұмыста күріштің Дубовский-129 сортының себу мөлшеріне
Кесте 11 - Дубовский-129 күріш сортын себу мөлшеріне
байланысты экономикалық тиімділігі
Себу мөлшері Өнімнің мөлшері,ц/га Астықтың өзіндік құны, теңге Өнімнің
1 2 3 4 5 6 7 8
5 млн 40,9 3623 6000 245400 148200 97200 65
6 млн 43,3 3503 6000 253800 148200 105600 71
7 млн 45,7 3242 6000 274200 148200 126000 85
8 млн 43,3 3422 6000 259800 148200 111000 75
Экономикалық тиімділігін есептеу кестеден көріп отырғанымыз әр түрлі мөлшерде
Алынған өнімге байланысты және шыққан шығындарды ескере отырып есептелінген
Қорыта келе, күріштің Дубовский-129 сортын өсірудің экономикалық тиімді екенін
ЕҢБЕК ҚОРҒАУ
Еңбек қорғау дегеніміз – еңбек процесінде қауіпсіздікті, адамның денсаулығы
Әрбір мекемеде, өндіріс орындарында, лаборатоияда қауіпсіздік техникасы, еңбек қауіпсіздігі,
Еңбек қорғау мен өрт қауіпсіздігі тығыз байланысты. Себебі өрт
Біз практикадан өткен жерде қауіпсіздік техникасы туралы, еңбек қауіпсіздігі
Еңбек орғау жұмыстарын ұйымдастыру және жұмысты орындауға жіберілген адамдардың
Зертхана басшысы өндірістік жарақаттанудың барлық оқиғаларына және кәсіптік улануға
Еңбек қорғау жөніндегі стандарттар, ережелер мен нормалар.
Мемлекет, өзі өкілеттік берген органдар арқылы, ғылыми негізделген стандарттар,
Адам ағзасы мен денсаулығына әсері бойынша токсикологиялық бағалаудан өтпеген
Егіншілікте химикат қолдануға қатысатын адам сол шаруашылықтың өзінде қауіпсіздік
Бақ шаруашылығында қолданылатын улы химикаттармен жұмыс істеу кезінде қоршаған
Академик В.В.Вернадский (1934) жер бетінде қоршаған орта мен тірі
Жер жүзінде халық шаруашылығының барлық салаларында химия ғылымдарының жетістіктерін
Химикаттардың биосфераға деген жағымсыз әрекеттерін жою үшін әрбір шаруашылық
Бұл жұмысқа ғылыми қызметкерлер мен санитарлық бақылау орындары ғана
Қ О Р Ы Т Ы НД Ы
Қазіргі заманда қалыптасқан экологиялық жағдайлардың туындау себептері:
1. Ғылыми - техникалық прогрестің (ҒТП) негізіндегі дамуы –
2. Қоршаған ортаның ластануы адам баласының тіршілік ортасын
3. Экологиялық жағдайлардың нашарлай түсуі Қазақстан жағдайында бұрын –
4. Антропогендік қысымдар табиғат ресурстарының барлық түріне тікелей және
Оңтүстік Қазақстандағы экологиялық жағдайлар Арал өңіріне тән Әмудария мен
Шу – Мойынқұм, Балқаш – Алакөл аймақтарының да экологиясы
Шығыс Қазақстан жағдайында да экологиялық проблемалар жеткілікті. Түрлі –
ӨНДІРІСКЕ ҰСЫНЫС
Экология мәселесі қазіргі кезде бір мемлекеттің төңірегінде ғана
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Можаев Н.И., Әрінов Қ.Қ., Нұрғалиев А.Н. «Өсімдік шаруашылығы»;
2. Сейітов И., Саудабаев Т., Әбдрашев Ш. «Агрономия негіздері»;
3. Алматы облысы ауылшаруашылығын өркендету жүйесі жөніндегі ұсыныстар; Алматы
4. Тұларбеков А.Т., Иванников А.В. «Солтүстік Қазақстан егіншілігі»; Алматы
5. Байракимов С.И. «Жем-шөп өндіру»; Алматы «Қайнар» 1992.
6. Абдильдина Л.И., Белгибаев К.М. «Экономика сельского хозяйства»
7. Сеитов И.С. «Егіс тәжірибелерін жүргізудің методикасы»; Алматы, қаңтар
8. Иващенко П.С. «Методика определения экономической эффективности сельскохозяйственных отрасли»;
9. Мамышов М.М. «Топырақ және өсімдік экологиясы»; Алматы, 1997.
10 «Табиғат - ел байлығы»; «Қайнар», Алматы, 1979.
11. Елешев Р., Елемесов Ж., Елубаев С. «Топырақтану геология
12. Жанабаев К.Ш., Саудабаев Т., Сейітов И.С. «Өсімдік шаруашылығы
13. Үпішев Е.М., Мұқаұлы С. «Табиғатты пайдалану және қоршаған
14. Бейсенова Ә., Самақова А., Есполов Т., Шілдебаев Ш.
15. «Экологиялық энциклопедия»; Алматы - 2007.
35