Қазақ отбасы

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ШЫМКЕНТ УНИВЕРСИТЕТІ
ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ПЕДАГОГИКА ФАКУЛЬТЕТІ
ПЕДАГОГИКА ЖӘНЕ ПСИХОЛОГИЯ КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: ОҚУШЫЛАРДЫҢ ҚАРЫМ –ҚАТЫНАС МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ ОТБАСЫНЫҢ РӨЛІ
Орындаған: 23-316 тобының студенті
Есімбекова Р.И.
Ғылыми жетекшiсi: п.ғ.к.,доцент
Атемова Қ.Т.
Шымкент – 2009
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 4
1 ОТБАСЫ ТӘРБИЕСІ ЖАҒДАЙЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС МӘДЕНИЕТІН
1.1 Оқушыларда қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың теориялық мәселелері.............................................................................................8
1.2 Оқушыларға қарым-қатынас мәдениетін
1.3 Отбасында балалардың қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың
ерекшеліктері 28
2 ОТБАСЫ ТӘРБИЕСІ ЖАҒДАЙЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ
1.1 Балалардың қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудағы халықтық дәстүрлер 38
Отбасында қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың бүгінгі әдіс-тәсілдері ...............................................................................................................45
Отбасындағы балалардың қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыруда мектептің ынтымақтастығы 53
ҚОРЫТЫНДЫ 69
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 72
ҚОСЫМША 75
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қай заманда да, қай елде болса да
Отбасы - адам баласының өсіп-өнер алтын ұясы. Адамның өміріндегі
Алайда, қазіргі кездегі елдегі экономикалық әлеуметтік жағдайлардың қиындығы, жұмыссыздық,
Қазақ халқының бала тәрбиесіне деген көзқарасының өзіндік ерекшеліктері бар.
Бұл қарама-қайшылыктардың шешімін табу бізге диплом жұмысымыздың тақырыбын «Отбасы
Зерттеудің объектісі. Балаларда қарым-қатынас мәдениетінің қалыптасуы.
Зерттеу пәні. Отбасы тәрбиесі жағдайында қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру процесі.
Зерттеудің мақсаты. Отбасы тәрбиесі жағдайында балалар бойында қарым-қатынас мәдениетін
Зерттеудің міндеттері.
«Қарым-қатынас мәдениеті» ұғымының мәнін ашу.
Отбасындағы балалардың қарым-қатынас мәдениетінің ерекшеліктерін анықтау, олардың қалыптасу жолдарын
Балаларда қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудағы отбасының мүмкіндіктерін айқындау.
Отбасы тәрбиесі жағдайында балаларда қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың әдістемесін ұсыну.
Зерттеудің ғылыми болжамы.
Отбасы тәрбиесі жағдайында балалардың қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыруға болады, егер:
- отбасы тәрбиесі жағдайында қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру
теориялық тұрғыда негізделсе;
- қарым-қатынас мәдениетінің өлшемдері мен көрсеткіштері нақты
айқындалса;
- ата-аналарды отбасы тәрбиесі жағдайында балалардың қарым-қатынас
мәдениетін қалыптастыру мазмұны мен әдістемесімен қамтамасыз етілсе;
- отбасы тәрбиесі жағдайында балаларда қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастыруды жетілдіру үшін мектеп тарапынан бірлескен әрекеттер жүйелі
ұйымдастырылса.
Зерттеу әдістері. Зерттеу барысында сұрақ-жауап, тест, сұхбат, философиялық, психологиялык
Зерттеу көздері. Философиялық, психологиялық, педагогикалык бағытта жазылған еңбектер, ғылыми-зерттеулер
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі екі тараудан,
Кіріспе бөлімде жұмыстың өзектілігі, зерттеудің мақсаты мен міндеттері және
«Отбасы тәрбиесі жағдайында балалардын қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудын теориялық мәселелері»
«Отбасы тәрбиесі жағдайында балалардын қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудыц жолдары» деп
Қорытынды бөлімде жұмыс бойынша айтылған ой-пікірлер тұжырымдалып, негізгі түйіндер
1 ОТБАСЫ ТӘРБИЕСІ ЖАҒДАЙЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС
1.1 Оқушыларда қарым-қатынас мәдениетін калыптастырудың теориялық мәселелері
Адам өзінің материалды және рухани қажеттіліктерін өтеу мақсатында еңбек
Сәби жарық дүниеге келген алғашқы сәттерінен бастап-ақ отбасының мейірімді,
Жоғарыда аталған құнды ғылыми деректер баланың жан-жақты дамуы олармен
Жеке адам қалыптасуының негізгі факторы болып табылатын қарым-қатынас баланың
қатынас адамзат тарихымен адамдардың күнделікті байланысының қажетті
Айталык, 2003 жылы жарық көрген «Қысқаша педагогикалық сөздікте» «қарым-қатынас»
Ал психологиялық сөздікте «Қарым-қатынас - біріккен іс-әрекет қажеттілігін туғызатын,
Зерттеуші С. Елеусізова «Қарым-қатынас психологиясы» деген еңбегінде қарым-қатынас үғымына
қатынас нәтижесінде адамның кісілік қасиеті, өзгелерге деген қамқорлыгы мен
Ата-ана баласымен қарым-қатынасқа түскенде қарым-қатынастың түрлерін қолданады. Көптеген ғылыми
Демократиялы қарым-қатынас - ата-ана мен баланың арасындагы өзара достық,
Авторитарлы қарым-қатынас - кішкентайлардың үлкендерге сөзсіз бағынып, тәуелді болуымен
Авторитарлы қарым-қатынас барысында бала көбінесе ата-анасына сескеніп, қорқады. Нәтижесінде
Зерттеуші-ғалым А. Капенованың пікірінше, қазақ отбасында ата-ана мен бала
ықпалымен жүргізілген дұрыс қарым-қатынас барысында балада өзін қоршаған табиғатқа,
Зерттеуіміздің негізгі мәселесі болып отырған «қарым-қатынас мәдениеті» ұғымына тоқталмас
«Философиялык сөздікте» мәдениет - адамзаттың болмыс пен сананың барлық
Ал Р.Қоянбаевтың «Қысқаша педагогикалық сөздігінде» «мәдениет» ұғымына мынадай анықтама
Мәдениеттің шын болмысы - адамдардың тікелей іс-әрекеттік қарым-қатынасында қалыптасатын
Ал енді қарым-қатынас мәдениеті ұғымына тоқталсақ, қарым-қатынас мәдениеті адамзаттың
Ертеректе туыстық, отбасылық қатынастар адамда бала кезден қалыптастырылған болатын.
С.В. Петерина қарым-қатынас мәдениеті - баланың қоғамдық орындарда, тұрмыста
Т. Ахметов баланың қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру үшін ата-аналарға қажетті
ата-аналарға әдебиет таңдауда бала жасын ескеру;
тамашаланған теледидар бағдарламаларын баламен бірлесе талқылау;
қарым-қатынаста баланың қимыл-қозғалысына, жүріс-тұрысына назар аудару,
ата-ана, үлкендерге құрмет көрсету,
қарым-қатынаста ата-ана өзіндік сөйлеу тіліне, сөйлеу мәнеріне көңіл бөлу
Осылайша, жоғарыда көрсетілген теориялық жағдайлар, ғылыми зерттеулер негізінде, біз,
Қарым-қатынас мәдениеті адамның бойындағы кісілік қасиеттерге жатады. Ал кісілік
1. Әрбір адам ең алдымен адамзат қауымының мүшесі. Шыққан
нәсілінен, ұлтынан, табынан, жынысынан, туған жерінен тәуелсіз есті адамның
барлық өкілдеріне ортақ, жалпы адамзаттық қасиеттер тән. Олардың қатарына
қуану, қайғыру, балажандық, ананы сүю, арамдык-зұлымдықтарға,
әділетсіздікке теріс қараушылық, махаббат, жек көрушілік, әділдікті жақтау т.б.
жатады.
Ер адамның физиологиялық ерекшелігінен жоғары жүйке жүйесінің қызметінен туатын
Адам белгілі бір елде, тарихи дәуірде, белгілі бір дәрежеге
Осылардың бәрі қосылып адамның жан-дүниесінде өзінің ізін қалдырады және
Жұмыс барысында талданып, зерттелген қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру көрсеткіштеріне сүйене
Тәрбиенің негізгі салаларының бірі - ақыл-ой тәрбиесі үлкендердің балаға
Қарым-қатынас – қоғамның мәнді иесі ретіндегі адамның маңызды рухани
Адамдар арасындағы қарым-қатынас байланысы, қарым-қатынас мәдениеті, қарым-қатынас әдебі, қарым-қатынас
Қарым-қатынас мәдениеті – адамдар арасындағы өзара тығыз байланыстылықты қамтамасыз
Адам әлеуметтену барысында тілді үйренеді, мінез-құлық үлгілерін, қарым-қатынас нормалары
Мәдени қарым-қатынасты меңгеру процесі адам өмірінің алғашқы жылдарында, яғни
Қоғам өмірінде қарым-қатынас мәдениетін тәрбиелеуде дінде елеулі рөл атқаратын
Қарым-қатынас мәдениеттілігіне тәрбиелеудің жоғарыды көрсетілген формаларынан басқа нақтылы өмірдегі
Қарым-қатынас әлеуметтік құбылыс бола отырып, адамның бүкіл өмірінің аумағын,
Тұлғааралық қарым-қатынас кезінде барлық мүшелер бір-бірімен тікелей байланыс орнатады,
Топаралық қарым-қатынас кезінде әрбір топ өз бағдарын ұстанады, мақсаттарына
Қарым – қатынас
Түрлері:
контингент
санына орай:
1.Тұлғааралық
2.Тұлғалық-топтық 2.Интерактивті
3.Топаралық
Ұзақтығына орай:
1.Қысқа мерзімді
2.Ұзақ уақыттық
Аяқталуына орай:
1.Аяқталған
2.Аяқталмаған
Қарым-қатынас адам өмірінің барлық салаларына терең еніп бара жатқан
Адамның жан-дүниесіне игі әсер жасау жағдайын адамның жеке
Бірақ шын пейілдегі бірге қамығуда, қатынастың ойдағыдай қалуына жеткізе
Алайда баса айтушының өзі тек шын көңілменен сәттілік тілейтін
Бұл мәселені талдауда белгілі орыс оқымыстысы В.А.Ядов /64/ үлкен
Үшінші деңгейде адам өмірі мақсатындағы құндылық бағдар жүйесі құрылады
1. Қарым-қатынас процесіне қандай көзқараспен қарауымыз керек.
Мұнда өмірдің талабына сай қойылған міндеттерді шешу мақсатында қарым-қатынас
2. Қарым-қатынасқа түскен серіктеске қатысты көзқарас.
Табысты қарым-қатынасты қалау үшін ең бастысы алдыңғы бөтен адамға
Сөйтіп қарым-қатынасқа түскен партнерге қатысты ықтималды диспозиция-серігіңнің жеке басты
3. Өзіңе қатысты көзқарас.
Өзің туралы, өзіңнің кім, қандай екендігіңді елестете білу, өз
Әлеуметтік психологиялық зерттеудің дамуы практикаға жүктеледі. Бұл ғылыми пән
Жағымды жақтары, әртүрлі халық шаруашылығы мен мәдени әлеуметтік психологияны
Бұл жағдайда тапсырыс берушінің екі түрлі стратегиясын байқауға болады.
Әлеуметтік психологияның мәртебесі көп жағдайда оның практикалық жағының жемісті
Р.Айзер «Теориялық және эмпирикалық анализ кез келген әлеуметтік психологиялық
Ерекше мағынаға ие болу және этикалық нормаларды сақтауда әлеуметтік
Екі түрлі әрекеттестік интерактивтік қарым-қатынас жағдайында жағымды рөлде болады.
1.2 Оқушыларға қарым-қатынас мәдениетін
Салауатты отбасы - өркениетті қоғамның талабы. Ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отыратын
Баланың адамдармен қарым-қатынас жасауы, қоғамға енуі отбасынан басталады. Сондай-ақ
Жеке тұлғаның өсіп жетілуіне ықпалы ерекше болғандықтан отбасы тәрбиесіне
Психологиялық зерттеулерде: «Бала дүниеге келісімен әлеуметтік, қоғамдық тіршілік иесі
қарым-қатынасқа түсуінің маңызы зор, осы арқылы бала білім мен
Алдымызда қазақстан ғасыры. Еліміз егемендігін алып, дүниежүзілік өркениетке ұмтылу
Әрбір дәуір кезінде ата-ана балага тәлім-тәрбие берумен бірге олардың
Осыған орай, халықта «тәрбие табалдырықтан басталады» - деген нақыл
¥лы ғұлама әл-Фараби: «Тәрбие - халықтардың бойына білімге негізделген
Демек, тәрбие жан-жақты дамыған адам қалыптастыруды көздейді. Бұл үрдіске
Педагогика ғылымының даму үрдісінде отбасының тәрбие мәселелері нақты теориялық
Н.К. Крупская, А.С. Макаренко, В.А. Сухомлинский отбасындағы балалардың іс-әрекеттерін
Өзімізді өзіміз тануда халқымыздың алуан түрлі дәстүрлерін: психологиялық, педагогикалық,
Психологияның атасы атанған Аристотель: «Баланы жөргегінен бастап, барлық жаксы
Қазақ халқының отбасы тәрбиесіндегі басты принциптерінің бірі -үлкенді тыңдау
Шақырғанда үлкенге жүгіріп бар, керілме.
Жұт келгенде жеріңе, халкыңмен бол, бөлінбе - деген өлең
Қазақ ағартушыларынан С. Көбеев отбасы тәрбиесі мәселелеріне аса үлкен
Баланың бойында қарым-қатынас қасиеттерін қалыптастыруға әсер ететін факторлар отбасы,
Шындығында да тәрбиенің бастапкы әліппесін бала отбасында алады. Қазіргі
процесіне талдау жасау қажеттігі педагогика, психология
Шығыс ғұламаларының бірі Жүсіп Баласағұн өзінің «Құтты білік» дастанында
Педагогикадағы отбасы тәрбиесінің дамуына ежелгі рим философы Квинтиллиан, педагогика
Отбасынан басталған оң тәрбие адамдар арасындағы қарым-қатынастың, адамның алдағы
Осыған орай отбасының мынадай тәрбиелік ролі айқындалды:
- баланың қарым-қатынас тәрбиесінде отбасы ықпалы басқа тәрбиелік ықпалдарға
өркениетті, зайырлы, құқықты қоғамның мәдениетті азаматын тәрбиелеуде отбасы мемлекеттің
отбасы — болашақ ұрпақтың бойында ең құнды адамгершілік қасиеттерді,
отбасы - жеке тұлғаны әлеуметтендіру міндетін жүзеге асырушы. Ол
отбасы бала тәрбиесінде адамзат қоғамының тарихындағы сан ғасырлар сынынан
- отбасының әлеуметтік міндеттерінің өзегі тәуелсіздікке ие болған
Қазақстан Республикасының мемлекеттік заңдарын кұрметтеуші елжанды
азамат тәрбиелеу;
- отбасы өзінің ұрпағын болашақ отбасылық өмірге дайындаушы.
Сонымен қазақстандықтардың келесі
мұрагерлері, жан-жақты, жарасымды болып өсуі отбасымен тікелей байланысты екенін
Алайда, қазіргі отбасы әлеуметтік жағынан қолдау таппай, көптеген қиындыктарға
Отбасы тәрбиесінде кең орын алып отырған проблемалардың бірі -отбасындағы
- еліміздің өркениетті даму жолында адамгершілік тәрбиесі рухани
құдіретті күш ретінде жеке тұлғаны қалыптастырудың ең негізгі шарты
екендігі;
- болашақ ұрпақ бойында құнды қасиеттерді, қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастыру және сол қасиеттерді қастерлей білуге үйрету дағдыландыру;
адамгершілік сананы, тұрақты адамгершілік сенімді көзқарасты тәрбиелеу;
қоғамның нарыктық экономикаға өту кезеңінде болашақ ұрпақты қоғамдық, әлеуметтік,
жас ұрпақтың адамгершілік тәрбиесіне ықпал ету, жалпы адамзаттық құндылық
ұлттық төл мәдениетіміздің кемелді келбетін, салт-дәстүрдің, әдет-ғұрыптың ғасырлар сынынан
Отбасылық тәрбие, отбасының тұрмысы қазіргі кезде тек қана ата-аналар
Педагог-ғалымдар Б.Р. Айтмамбетова, К. Бозжанова және Р.К. Төлеубекова балаларда
Сонымен қатар, ғалым-педагог И.В. Гребенников отбасының қызметін бес топқа
Олар:
ұрпақ жалгастырушылық;
экономикалық;
тәрбиелілік;
қарым-қатынастық;
бос уақыт пен демалуды ұйымдастыру [35,208].
Осылардың ішінде отбасының қарым-қатынастық қызметіне ерекше тоқталуды жөн көрдік.
Негізінен баланы тәрбиелеу мақсатында жастай, мектеп жасына дейінгі кезеңде
Қоғамдық ережелер ең алдымен отбасында қабылданып, мойындалады. Қоғамның багалы
Қазіргі кезде бір балалы отбасылар мен толық емес отбасылары
Сәйкес келіп, олар үнемі бір-біріне көмектесуге дайын, жанашыр болып
Әрбір отбасында өзіне тән белгілі бір адамгершіліктік рухани деңгей
Балалар ата-аналарының еңбексүйгіштігін, қоғам өміріне белсене араласуын, сондай-ақ үй-ішілік
Адамды адам ететін қоршаған орта және тәлім-тәрбие десек, балалардың
А.С. Макаренко айтып кеткендей, баланың тұлғасының қалыптасуы отбасының өмір
Отбасы - тарихи категория. Оның типтері, нысандары және қызметтері
Отбасы тәрбиесінің мәселелері кеңес педагогтары А.С. Макаренко, А.В. Сухомлинский,
Қазақ ағартушылары да отбасы тәрбиесін назардан тыс қалдырған емес.
Отбасында балаларды тәрбиелеу мәселелері мен оның педагогикалық жолдарын көрсетуде
Кейбір отбасыларында тәрбиелік маңызы бар өзінше қалыптасқан салтты байқауға
Сонымен балалардың бойында қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыруда негізгі факторлар қоғамдық
Отбасы мынадай міндеттер атқаратыны баршамызға белгілі:
- балаларға тәрбиелік ықпал әдістерін, салт-дәстүрлерді анықтайтын
конструктивтік міндеті;
балалардың сабақтарын, еңбек іс-әрекеттерін және демалыс тәртіптерін ұйымдастыратын ұйымдастырушылық
ата-аналар арасындағы, ата-аналар мен балалар, балалар арасындағы, жақын туысқандар
Қарым-қатынас мәдениеті дағдыларын қалыптастыру үрдісі адамгершілік және гуманизм қағидаларына
1.3 Отбасындағы балалардың қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудын ерекшеліктері
Отбасы адам қоғамының ең негізгі және өте ертеде пайда
Ғалым-педагог Қ. Әтемова көптеген зерттеу жұмыстарына талдау жасай отырып,
Балаларды отбасында ерте кезден үлкенді сыйлауға үйретеді. Олар әр
Отбасындағы балаларға жүйелі түрде өз бауырларына қамқоршы да көмекші
Балаларды өз бетінше еңбектенуге, қоршаған ортаға, адамдарға үнемі көмектесуге
4. Жастайынан өнерге баулып, сөйлеу мәдениетін, қарым-қатынас
әдептілігін, шығармашылық қабілеттілігін қалыптастырады [39,47-48].
Бастауыш сынып жасындағы балалар қарым-қатынас тәсілдерін, мінез-құлықтарды үлкендерге еліктей
Бұл жастағы балалар өз бетінше қарым-қатынастың жағымды және жағымсыз
Адам баласының жас кезеңінің анатомиялық-физиологиялық ерекшеліктерімен қоса әлеуметтік жағдайға
Сонымен қатар, отбасы ұл балалар мен қыз балалар арасындағы
Көптеген ата-аналар бала тәрбиесіне уақыттарының жетіспеушілігін қазіргі әлеуметтік-экономикалық, нарықтық
қалай араласасыздар, қалай күлесіздер осының барлығы балаға үлкен әсер
Сонымен қатар, отбасындағы балалардың қарым-қатынас мәдениегін қалыптасуының деңгейлерін анықтау
Ол бойынша қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудағы жоғары деңгей кез келген
Ал, орташа деңгей - ерке, ата-ана айтқанына құлақ асатын,
Төменгі деңгей - мінезі тұйық, қыңыр, карым-катынаста тек өзіндік
2 кесте
ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ДЕҢГЕЙЛЕРІ
Балалар
і
«Ғажайып» сөздер құпиясын, «тыйым сөздер» мазмұнын білетін, әр түрлі
Ерке, инфантилді болғанымен, ересектердің айтқанына құлақ асатын, қарым-қатынаста аса
Қарым-қатыаста баламен әруақытта шынайы, адал бола бермейтін, өзіндік беделін
Тұйық мінезді, агрессивті, қыңырлық танытатын, эгоизмі басым, ерке балалар.
Баламен бір шаңырақта тең кұкықтар немесе араласпаушылық жағдайда қарым-қатынас
Сонымен қатар, отбасында қарым-қатынастар шын ниетпен, кең пейілмен кұрылған
Ал Ү-ҮІІІ сынып оқушыларының жас шамасы жеткіншектік кезеңге тура
Бұл жағдайда ата-аналар балаларды белсенділікке ынталандырулары, оларды тек бағынышты
Педагогикада ата-аналардан балаға тек бала деп қарамай, оны өздерімен
Отбасында және ұжымда жасөсіпірімдер әрекеттерінің оң жақтары қолдау тауып,
2 кесте.
АТА-АНАНЫҢ БАЛАМЕН ТЕРІС ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫ ЖӘНЕ
ОНЫҢ САЛДАРЫ
№ Ықпал түрі Сипаттамасы Салдары
1 Тәрбиедегі ата-ананың келіспеуі Ата-ананың бірінің сөзін екіншісінің құптамауы
2. Қазымырлық Баланы көзден таса қылмай, үнемі бақылап, қадағалау,
3. Мән бермеу Баланың бары, жогына, қуаныш, күйзелісіне мән
4 Жетегінде кету Баланың дегеніне жүгіру Әке-шешесін менсінбейтін, өзін
5 Баладан әлі жетпегенді талап ету Басқа біреулермен салыстыру,
Отбасындағы қарым-қатынас, үйдегілердің бір-біріне деген сый-құрметі немесе басқалармен байланысы,
Жолы үлкендерді, қарияларды құрмет ету, олардың келелі кеңестерін, ежелден
Ата-аналар мен балалар арасындағы қарым-қатынастар барысында мынадай ерекшеліктер айқындалады:
ата-аналардың коммуникативтік мүмкіншіліктері;
ата-ана және бала арасындағы қалыптасқан қарым-қатынас сипаттары;
ата-аналардың қарым-қатынасты шығармашылықпен ұйымдастыра білу қабілеттері;
балалардың дербес ерекшеліктері.
Олай дейтініміз, отбасы жағдайында ата-ана баламен оның жас ерекшелігін
затты тура, дәл есінде сақтай алу қабілеті
Кез келген адам, жас ұрпақ өмір сүрген соң өзін
Жалпы алғанда, ата-ана үшін қарым-қатынас онерін меңгерулері балаларды ашық
Егер де ата-ана өз сөздерінде тұрмаса, берген уәделерін орындамаса,
Ойды тұжырымдай келсек, халық ішінде кең тараған «¥яда не
Түйіп айтқанда, отбасы тәрбиесінде төмендегі талаптарға кол жеткізу керек:
- отбасында балаларды еңбек сүйгіштікке, іскерлікке, төзімділікке, қарым-қатынас мәдениетіне
отбасында перзенттердің ата-ана алдындағы борышы мен міндетін сезінуі;
балалардың отбасында адамгершілігі мол болып қалыптасуына үйдегі жалпы қарым-қатынастың
ата-ананың бойындағы барлық тәрбиелік қаситеттердің балаға сіңірілуі, соның көрінісінің
отбасында балаларды ұлттық құндылықтар негізінде әдепті тәрбиелеу, сондай-ақ сол
Міне осындай жәйттерді есепке алмай бала тәрбиесін жақсы жолға
Сондай-ақ, отбасында балаларды ұқыптылық негізінде тәртіпке дагдыландыру, мәдениетті етіп
Қоғамның тарихи даму тәжірибесі бала тәрбиесінің мәселелері үнемі жаңа
олардың сан жағынан әр ұлттағы аз немесе көптігінен емес,
Қорыта айтқанда, кез келген отбасындағы балаға деген жағымды қарым-қатынас
Сонымен көптеген зерттеулерге сүйене отырып, отбасы тәрбиесі жағдайында балаларда
балалардың жас ерекшеліктеріне баса назар аударып, соған сай тәрбиені
бала бойында қарым-қатынас мәдениетін салт-дәстүрлер, әдет-ғұрыптар, халық даналығы арқылы
отбасындағы қыз бала мен ер баланың қарым-қатынас
ата-ананың баламен теріс қарым-қатынасынан туындайтын кері әсерлерді естен шығармау
Табиғи өсудің, жас ерекшелігінің заңдылығын ескермеу қателіктерге ұшырататыны сөзсіз.
2 ОТБАСЫ ТӘРБИЕСІ ЖАҒДАЙЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС МӘДЕНИЕТІН
2.1 Балалардың қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудағы халықтық дәстүрлер
Адамды тәрбиелеу процесі - өте ұзақ күрделі процесс. Жеке
Бүгінгі бала - ертеңгі қоғам мүшесі. Болашақ қоғам мүшесін
Халықтық педагогикада отбасы ішіндегі қатынастардың өзіндік ерекшелігі ретінде, біріншіден,
Сонымен қатар, халықтың әдет-ғұрпы оның мәдениеттік ерекшеліктері болып табылады.
Қазақтың халықтық педагогикасында және балалар мен жастардың қарым-қатынасын мәдениетін
адамгершілік сезімдерін ояту, жанама ықпал жасау, моралдық қолдау, өзіңе
Қазақтар тәрбиені жүйелі түрде жүргізген. Тәрбиеге от басынан басқа,
Біздің халықтық тәрбиемізде үлкендердің орны әрдайым бөлек болған. Әркім
3. Ұлттық тәрбиенің басты ерекшеліктерінің бірі халқымыздың
қайырымдылығына байланысты. Ата-баба ұрпағын қайырымды болуға, жұртқа
қамқор болуга баулыған.
4. Халықтық педагогикасында әдептіліктің мінез-құлық әдептері, жүріс-
тұрыс эдептері, адамдармен қатынас әдептері деп аталатын түрлері бар.
құлық әдептері: кең пейілділік, кішіпейілділік, салмақтылық, парасаттылық,
бауырмалдық, шыдамдылық, сыйластық, ұстамдылық, биязылық, білімпаздық,
меймандостық және т.б. Ал жүріс-тұрыс әдептеріне кісіге қарай керілмеу,
киімді жадағай жамылмау, есіктен оң аяқпен кіріп, сол аяқпен
жақын болу, жаманнан жирену, малды теппеу, тамақты оң колмен
соң бата қайыру, есікті қатты жаппау т.б. Қатынас әдептеріне:
кеспеу, екі қолмен амандасу, үлкеннің созін бөлмеу, кішіге ізет,
көрсете білу жатады. Түтастай алғанда, жоғарыда санамалап өтілген әдептердің
барлығы адам бойындағы қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырады.
Қазақтардың жастарға педагогикалық тұрғыдан ықпал жасауының ең көп тараған
думан, спорттық жарыстар, ойын барысында, еркін қарым - қатынас
Отбасында балалардың қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыруда қазақтарда ғасырлар бойы қалыптаскан
Туыстық байланыстардың беріктігі: ата - аналарды сыйлау, кұрметпен қарау,
Туыстар арасындағы: әке мен ұлдың, шеше мен қыздың, әке
Атасынан ақыл алса, тентек ұл да жөнделер,¥лысыңда үлы болсаң,
Сондай-ақ, жақсы қасиеттері дарысын деген ниетпен жас балаларға әйгілі
адамгершілік қасиеттері балаға мұра болып қалады деген сенім бар.
Қарым-қатынас мәдениетінің қалыптасып, дамуына қазақтың ауызекі поэтикалык және музыкалық
Инабаттылық - қарым-қатынас мәдениетінің бір көрінісі. Инабаттылық рәсімдері: қарапайымдылық,
Қазақта «Кішіпейілділіктен кішіреймейсің» деген мақал бар. Осы мақал арқылы
Енді бірде халық жолдастық қатынастарға тоқтала отырып, балаларды мейірімді,
сөйлесең, ақылыңа көнер, байқамай сөйлеген көп ішінде өлер» деп
Сыйлау, құрметтеу ниетін білдіргсн жас ұрпақка ата-ана, үлкен адамдар
Сонымен бірге, халқымыз қыз бала мен ер бала тэрбиесінің
Қазақ халқы канатты сөздердің жэрдемімен жастардың рухани дүниесіне, адамгершілік
Осы орайда өмірлік түйгені мол, өз заманының ақылгөй даналары
1. Бала - бақытың. Яғни оның қасыңда барына қуан.
Балаңды қорга. Яғни, оның жаны мен тәніне қауіпті нәрселерден
Балаңа жақсы үлгі бол. Саналы болса балаң - бақытың,
Балаңмен балаша ойна. Яғни, балаңа арнайы уақыт бөл. Балаңды
Балаңмен бірге ёңбектен. Балаң жұмысқа қатысқысы келгенде, оны демеп
Балаңа оңай болмаса да, өз бетімен өмірлік тэжірибе алуына
Балаға адам бостандығы мүмкіндіктерінің шектерін көрсет. Ата-ана баланың әрқайсысының
Ұлттық тәрбиенің басты ерекшеліктерінің бірі - халқымыздың қайырымдылығына байланысты.
Міне, халық даналыгының өз ұрпағын адамдық қасиеттерге тәрбиелеуде, өмірге
Сонымен, отбасында қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудағы халықтық дәстүрлердің орны туралы
4 кесте. ХАЛЫҚТЫҚ ДӘСТҮР БОЙЫНША КЕЙБІР ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС НОРМАЛАРЫНЫҢ БҮГІНГІ
№ Халықтық дәстүрлерге сай қалыптасуы тиіс қарым-қатынас нормалары Қарым-қатынас
1 үлкенге «сіз» деп сөйлеу «сен» деп сөйлесудің орын
2 үлкенге орын беру үлкенді сыйламау, орын бермеу
3 бесік жырын айту бесікке бөлеуді қолданбау
4 ертегі кейіпкерлері арқылы
тәрбиелеу,
батырлар жырын жаттату теледидардан түрлі шетелдік мультфильм көру, компьютерден
5 үлкеннің айтқанын тыңдау, тілін алу үлкенге қарсы сөз
6 мұғалімді ерекше кұрмет түту мұгаліммен қарым-қатынаста мәдениетсіздік таныту
7 үлкеннің атын атамай, туыстык атауларды пайдалану туыстық атаулардың
2.2 Отбасында қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың әдіс-тәсілдері
Ата-ананың тәрбиесі - бала мінезінің іргетасы. Сондықтан балаға өмірінің
Балалардың бойында қарым-қатынас мэдениетін, ізгілік қасиеттерді қалыптастыруда мынадай әдіс-тәсілдердің
ырым, тыйымдар аркылы тэрбиелеу;
ақыл-кеңес беру, түсіндіру,
сөйлеу мэдениетін қалыптастыру;
ұлы гұламалардың өсиет сөздерін пайдалану;
халық ертегілерін бірлесе оку;
мектеп, мұгалім, сынып оқушыларымен тыгыз байланыс жасау;
бірлескен қозгалыс ойындар ұйымдастыру;
ашық эңгіме-сұхбаттар;
ата-аналардың жеке үлгі-өнеге көрсетуі;
бірлесе өткізген демалыс уақыттары;
балалар көркем фильмдерін бірге талдау;
салауатты өмір салтын қалыптастыру;
бірлесе істеген еңбек нэтижесін талдау және т.б.
Аталган әдістер балалар мен ата-аналардың бірлескен іс-әрекетінің нәтижесінде ғана
Қазақтың тыйым рәсімдері өте көп. Олар жас ұрпақты аруақты
жасөспірімді тәрбиелеу үшін талап ету, талап кою рәсімдері өмірлік,
«Үлкенді сен сыйласаң, кіші сені сыйлайды
Кіші сені сыйласа, кісі сені сыйлайды»,
«Аға әдепті болса, іні де әдепті, апа әдепті болса,
Соңғы жылдары бала тәрбиесінде халықтық педагогиканың озық дәстүрлерін пайдалану
Қазақ отбасында әрбір ұл мен қыз үлкендердің көңілінен шығып,
Қазіргі халықтық педагогиканың қайта қолға алынып отырған бүгінгі кезеңінде
«Жақсы сөз - жарым ырыс» демекші, жақсы әрекет, қимыл
Үлкеннің алдын кеспе. Бұл тыйымның мынадай екі себебі бар:
Біріншіден, үлкеннің алдын кесіп өту инабаттылыққа жатпайтыны белгілі. Үлкен
Осы секілді тыйым салынған әрекеттер мен ырымдар көптеп табылады.
Сондықтан отбасыларында және мектеп қабырғаларында осындай ырымдар мен тыйымдарды
Балалардың бойында қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудағы басты мәселелердің
болмайды. Өйткені, адамның мінезін, білімінің көкжиегін, этикалық-эстетикалық талғамын сөзіне
Сөз өнері жайлы пікір қалдырмаған, оны қастерлемеген, тұтпаған дана
Ғалымдар пікірлерін тұжырымдай келе, үлгі-өнеге, кеңес беру әдісі ретінде
1. «Тегінде адам баласы адам баласынан ақыл, ғылым, ар,
нәрселермен озады. Одан басқа нәрсемен оздым ғой демектің бәрі
ақымақтық» деп Абай атамыз айтқандай, адамның сөзіне қарап өзін,
жан-дүниесін, ой-өрісін байқаймыз. Әдептілікті сақтай отырып қарым-қатынас,
сұхбаттасу арқылы адамдар арасындағы орнымыз анықталады. Сондықтан әр
уақытта кішіпейіл де, қарапайым болуға тырысу керек.
2. Егер бір нәрсеге қатты ренжіп ашуланып тұрсаңыз, мүмкіндігі
болғанша ешкіммен сөйлеспеңіз. Ашуыңыз басылғанша сабыр сақтаңыз.
Басқаның кемшілігін кешіре біліңіз, пікір алмасуды және кей мәселелерге
бөлуді ұмытпаңыз.
Әр уақытта әділ сөйлеп, ісіңіз бен сөзіңіз бір жерден
Дөрекі сөзді кісілерге де жылыжүзділік танытып жауап қайтару керек.
Өзіңізден кішілерді құрметтеңіз. Ақылыңызды, мәртебеңізді айтып мақтанбаңыз. Басқамен әңгімелескенде
Басқалардың сізбен дұрыс қарым-қатынас жасағанын қаласаңыз, алдымен өзіңіз олармен
7. Әрқашанда бір сөзді болуға, берген уәдеде тұруға тырысыңыз.
Міне, әрбір отбасы өз баласына осындай ақыл-кеңестер айту арқылы
Халық әдебі «Сіз» деген сөзден басталады. Бұл сөз -
Отбасында ұлы ғұламалар өсиетін пайдалана отырып, жастарға тәрбиелік ыкпал
сәбидің бойында қалыптасқан қаситеттер сүтпен санасына сіңеді. Ол қасиеттер
«Сәбиінде көкірекке түйгені,
Өлгенінше санасында жүргені» - деген жолдары арқылы дәлелдейді. Осы
1-мысал.
Бір данышпан сондай әдепті, бірақ өте ұсқынсыз бір жігітті
- Ей, жігіт, сенің жайлы мінезің бен әдептілігің сені
көрсетеді екен.
Осы мысал арқылы балаға адам бойындагы ең басты қасиет
Біреу данышпаннан былай деп сүрапты:
- Адам үшін жарасатын киімдердің ішіндегі ең әдемісі қандай
Сонда данышпан:
- Адам үшін жарасатын ең әдемі киім - бұл
киімі. Ол адамның реңсіз түрін көркейтіп, ең сүйкімді етіп
Сондықтан одан артық әдемі киімді табу қиын деген екен.
2-мысал.
Бір данышпаннан:
- Пәлен адам туралы қандай пікірдесіз? - деп сұрағанда.
Данышпан:
- Әуелі, маған сен сол адамның қандай адамдармен қарым-қатынас
жасайтынын айтып бер. Сонан соң, мен ол адам туралы
жауап беріпті.
Жолдасыңның мінезі жайдары да сыпайы, әдепті болса, оның жанында
адамдармен қарым-қатынас жасау, дос болу мағынасын меңзейді. Қазақтың «Жолдасына
Халық ертегілері баланы тәрбиелеуде, оның келешекке сенімін қалыптастыруда үлкен
Қарым-қатынас мәдениетінің қалыптасуы тек қана отбасында емес, отбасы мүшелерінің
Отбасында салауатты өмір салтының негіздерін қалыптастыру баланың жүріс-тұрыс, сөйлеу,
Баланың бойында қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың бұдан да басқа әдіс-тәсілдері
2.3 Отбасындағы балалар бойында қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыруда мектептің ынтымақтастығы
Қазіргі құқықтық, демократиялық және гуманистік қоғам құруға бет алған
Мектеп пен отбасының ынтымақтастығы негізінде ата-аналардың педагогикалық білімдерін көтеру
Дегенмен, бүгінгі отбасыларындағы ата-аналардың бала тәрбиесін заман талабына сай
Адамның ең негізгі қасиеттерінің бірі оның қарым-қатынас мәдениетінде. Оқушылар
мектеп, ұстаз, отбасы тағы басқалардың педагогикалық ынтымақтастығы арқылы жүзеге
Зерттеу жұмысымен қатар өткен педагогикалык практика барысында мектеп оқушыларының
Тәрбие сағатының тақырыбы: «Сәлемдесу - сөз атасы»
Қазақ халқы сәлем беруге де ерекше мән береді. Өйткені
Егер жасы үлкен кісі кездессе, оны таныса да, танымаса
Тәрбие сағатының мақсаты:
- Окушыларға қазақ халқына тән сыпайылық пен сәлемдесу түрлері
жайлы кеңінен мәлімет беру;
- Оқушылардың бойында қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру;
Сәлемдесу, қоштасу тақырыбындағы даналар сөзі - мақал-мәтелдер, нақыл сөздердің
Ситуациялық тапсырмалар, нақты мысалдар арқылы балалардың сөйлеу мәдениетіне, сыпайылык
Көрнекілігі
«Сәлемдесу мәдениеті өспейінше жоғары дәрежеде сөйлеу мәдениетіне жетуге болмайды»
«Шын мәдениетті адам болудың бірден бір жолы - өзіңнен
3. Сәлемдесу түрлері салынған суреттер.
Пәндік байланыс:
Қазақ тілі, қазақ әдебиеті, тарих, мәдениеттану, әдеп, волеология.
1. Ұйымдастыру кезеңі:
1. Сыныптың безендіруін тексеру.
2. Оқушыларды тексеру, түгендеу, олардың тәрбие сағатына дайындығын
тексеру.
3. Оқушылармен сәлемдесіп, сынып сағатының тақырыбымен және
мақсатымен таныстыру.
2. Тәрбие сағатының сценарийі:
Жүргізуші: Бұрыннан келе жатқан қазақтың салтында адамдардың жас ерекшеліктеріне
Енді сәлемдесу дегеніміз не дегенге келсек, сәлемдесу - ізет
Олай болса, әркім сәлемдесудің ұғымын және оның адамгершілікке тікелей
байланысты екенін түсінсе, өзінің адалдық пейілін алғашқы сөз -
көрсетеді.
Сынып оқушылары 2 топқа бөлінеді:
Ізет тобы.
Құрмет тобы.
Оларға жарысу негізінде мынадай кезеңдерден өтеді:
1-КЕЗЕҢ.
1 Сыйластық, адамгершілікке байланысты әр топқа бес-бестен мақал-мәтел беріледі.
а) «Ізет» тобының мақал-мәтелдері
Аз сөйлер де, көп тыңдар, хас асылдың баласы.
Әзіл айтсаң да, әділ айт.
Ашу тұрған жерде ақыл тұрмас.
Өзім білем - өрге апармас.
Кішіпейілділік - кісінің көркі.
Бірді білсеніз, жүзбен таныс боласыз.
Танысу байкап сөйлеуден басталады.
Танысы аздың - тынысы аз.
б) «Құрмет» тобының мақал-мәтелдері
Ұлық болсаң - кішік бол.
Көп біріксе, ел болар, көп тілегі көл болар.
Досыңа - достык қарыз іс.
Басынан байкамасаң, аяғынан адасасың.
Жаман дос - келеңке, басыңды күн шалса, қашып кұтыла
Таныстық сәтінде мәдениеттілік бар.
Әдепті танысың көп болса, көкжиегің кеңейеді.
8. Таныстық татулыққа ұласса, табыс келеді.
Әр сұрақтың (мақал-мәтелдің) мағынасының ашылу, көркем жеткізілуіне байланысты 5
2-КЕЗЕҢ
Оқушылар өздерінің актерлық өнерлерін, шығармашылықтарын көрсетуі тиіс. Әр топ
Әділқазылар қай топтың ойнағаны, образға кіруі,
3-КЕЗЕҢ.
Сұрақ-жауап әдісі.
Жүргізуші сәлемдесу және
1. Әр халықтың өз амандасу салты бар екендігі белгілі.
қалай амандасады? (бір-біріне қол беріп амандасады)
2. Жапон, үнді, қытай
бірлестіріп, маңдайын тағзым ету арқылы)
3. «Ассалаумағалейкум» сөзінің мағынасы қандай? (Сізге Алланың нұры
жаусын)
«Уағалейкумассалам» сөзінің мағынасы қандай? (Алланын рақымы маған бір
«Жол болсын» деген тілекке қазақ халқы не деп жауап
«Амансыз ба?» сөзінің синонимін айтыңыз. (Есенсіз бе?)
«Қайырлы кеш» сөзінің синонимін айтыңыз? (Кеш жарыц)
8. «Ептеп» сөзінің синонимін табыңыз. (жайлап)
4-КЕЗЕҢ
Бұл кезеңнің шарты сәлемдесу салтымен жалғас табатын қоштасу немесе
жолға, сапарға шығар алдында орындалатын қазақ дәстүрінің бірі ер
5-КЕЗЕҢ
Ситуациялық тапсырмалар
Әр қағазға сәлемдесу, танысу, ізет көрсету, қоштасуға қатысты түрлі
Ситуациялық тапсырмалардың үлгілері:
1. Сіздің тобыңызға жаңа оқушы келді. Онымен амандасыңыз, танысыңыз.
Мұғалімге досыңызды таныстырыңыз.
Сіз көшеде келе жатып үлкен таныс ақсакалды кездестірдіңіз, амандасып,
Сіз көшеде досыңыздың анасын кездестірдіңіз, амандасыңыз.
Тәрбие сағатының аяғында мектептің белгілі әнші жастары - Аян
Әділқазылар «Ізет» және «Құрмет» топтарының ұпай сандарын есептеп шығарады,
Жүргізуші.
Осымен «Сәлемдесу - сөз атасы» атгы тәрбие сағаты әрі
Сау болыңыздар. Сәлеміміз түзу болсын, ағайын.
Аталған тәрбие сағаты өз мақсатына жетті, оқушылар бойында сәлемдесуден
біршама оң септігін тигізді. Окушылардың өмірде кездесетін түрлі жағдайларда
Қазіргі заман мұғалімі қоғамдык дамудың деңгейінен көрінетін, оның әлеуметтік
Ол мұғалім сынып жетекшісі ретінде ата-аналармен отбасы тәрбиесі мәселелері
Отбасы тәрбиесін жетілдіруде мектеп пен отбасы ынтымақтастығын тиімді ұйымдастыру
Тәрбиені қалыптастыруда қоғам, мектеп, отбасы және басқа да арнаулы
мектеп отбасындагы педагогикалық ұжыммен тыгыз байланыс орната отырып, әрбір
- мұғалімдер мен оқушылардың және ата-аналардың белсенділігін,
бастамашылдығы мен шығармашылығын арттыруды демократияландыру
[44,67].
Бүгінгі күні мектеп пен отбасының байланысы немесе мектептің отбасына
жағдайы мен қарым-қатынас жүйесін зерттеуде әрбір ата-анамен жеке дара
Адам қоршаған ортамен, олардың іс-әрекетімен және қарым-қатынасымен тығыз байланыста.
Қарым-қатынас ар-ұятты болуы керек. Осы тұрғыдан алғанда адамдар арасындағы
мұнда сары түспен ата-аналардың басым бөлігі - 60 %-ы
балаларының тек қана түсініп қоймай, ойын тануга, сыйлы көзбен
тырысатындар;
2) қызыл түспен ата-аналардың - 25%-ы тәрбиешілік қабілеттері бар
болғанымен, тэрбиені бір қалыпты ретпен жасамайтындар;
3) көк түспен ата-аналардың - 15%-ы кейде қатал, кейде
жұмсақ болатын, олар үшін бала тәрбиесі үлкен проблема болып
саналатындар көрсетілген.
Бала мен мұғалім арасындағы қарым-қатынастағы рухани адамгершілік байланысын орнатып,
Тәрбие үрдісі оқушылардың қарым-қатынас мәдениетінің қалыптасуына бағытталса;
- оқушылар қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру мақсатында
әрекеттік іскерлік дағдыларды игерсе;
- оқушылар жеке тұлғалық және әлеуметтік мәні бар қарым-қатынас
мәдениетін өз іс-әрекетінде, мінез-кұлқы мен тіршілік әрекетінде көрсете алу
мүмкіндігін ерікті таңдаса.
Өз оқушысын білімге ғана емес, қарым-қатынас мәдениетін алуға үйретпеген
мұғалімге мынадай қасиетттер қажет: жылылық, түсінгіштік, сезімталдық, кең ойлау,
Балалардың жалпы қарым-қатынасының мәдениеттілігі деңгейін анықтау мақсатында практиканың басында,
Сыныптағы рухани адамгершілік, психикалық ахуал, мәдениеттілік - бала үшін
Оқушылар бойында жарасымды мінез-құлық пен қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыруда ата-аналарды
Сондыктан, әсіресе бірінші оқу жылдарында ата-аналармен түсіндіру жұмыстары жүргізіледі.
Жұмыс барысында қолданылған қарым-қатынас мәдениетінің теориялық жағдайлары туралы зерттеулердің
Тестке қатысқан 20 оқушының 35%-ы 62 ұпайдан артық жинап,
Жұмысымыздың осы тараушасы бойынша қаралған ғылыми еңбектер мен практика
оқушыларды ибалылыққа баулу, кішіпейілділік, қамқорлық, ізгілік және адамгершілік, мәдениеттілік
балалардың мұғалімдермен және өз сыныптастарымен қарым-қатынас мәдениетінің калыптасып және
мектептегі мұғалім әрекетінің, отбасындағы ата-ана әрекетінің және педагог-психологтардың көмегін
Сонымен бірге, мектепте балалар арасында қарым қатынас мәдениетін қалыптастыру
Мақсаты: Топта қолайлы жағдай қалыптастыру, ойын, мінез-құлық қабілетін, әлеуметтік
Басқаларды қабылдау, олармен әр түрлі қатынастар жасау кезінде адамдар
Оқушылардың қарым-қатынас өрісін дамытып, қарым-қатынас орната алу қасиетін қалыптастыру
Жаттығу: “Амандасу”.
Әр қатысушы топтың әр мүшесімен ыммен (мимикамен), қол қимылы
Жаттығу: “Тұсаукесер” (Презентация).
Топтағы қатысушылар шеңбер құрып, психологтардан (жетекшілерден) бастап, топқа өз
Тұсаукесер аяқталғаннан кейін өзі айтқаны жайлы, қалай жүргені туралы
Сізге кімнің өзін таныстыруы өте айқын, есте қаларлықтай әсерін
Сіз үшін қай танысу өте ерекше, әрі күтпеген танысу
Қай топ мүшесінің өзін таныстыруы сізге бірден жақын адам
Кімнің айтқан ойы сізге түсініксіз немесе сізді таң қалдырды?
Жаттығу: “Мұз жарғыш”.
Қатысушылар екі қатар құрып, бір-біріне қарап тұрады. Мақсаты: серіктесті
Талқылау. Қойылатын сұрақтар:
Неге ұнамсыз сезім пайда болды?
Сіздің өміріңізде кездескен осындай жағдайларды айтып бере аласыз ба?
Жаттығу: “Көпір”.
Қатысушылар шеңбер құрып отырады. Психолог диагонал бойынша борман сызық
Талқылау:
- Тапрсырма ненің көмегімен орындалады?
- Қатысушылар бір-біріне көмектесті ме?
- Осы жағдайда қарым-қатынастың қандай құралы (вербальды немесе вербальды
- қай ұлттың вербальды емес қарым-қатынасы саған жақын да,
Жаттығу: “Танысыңыз шетелдік”.
Топ бір қатарға тізіліп отырады. Әр адамға карточка тартылады.
Талқылау:
- Неге сүйеніп анықтадың?
- Ұлттық таптаурындар қажет пе?
Осы сұрақ бойынша топ екіге бөлінеді. Бір топ таптаурындардың
Жаттығу: “Елсіз арал”.
Психолог ойынның шартымен таныстырады: “мұхит бойындағы бірнеше күнгі болған
Ойынның шарты елсіз аралда қалдыңыз, 20 жылға дейін сіздер
Жиырма жылдың арасында әр ұлт өкілдері қалай өмір сүретінін,
Әр топ тапсырманы алғаннан кейін, екі сағаттай дайындық жұмысын
Талқылау толық жүрмесе, тек мынадай сұраққа жауап беріледі:
Қандай белгілер арқылы ұлтты анықтау мүмкіндігі болды?
Жаттығу: “Көзқиық”.
Қатысушыларға адам саны бірдей ішкі және сыртқы шеңбер құру
Ескерту. Жаттығу қанша дегенмен, көптеген тұлғалық тосқауылды жоюды талап
а) бәрі бірге дем тарту мен оны шығару;
б) шеңбер құрып барлығы бірге тебінуі, бір мезетте қолды
в) барлығы бірге “а-а-а” немесе “иә” деп айқайлау.
Талқылау. Қатысушыларға төмендегілерді түсіндіруді ұсынады:
а) жаттығудың басында және аяғындағы өзінің көңіл-күйі қандай болғаны
б) не айтқысы, не жасағысы келгені туралы;
в) адам бір-біріне қараған кезде қандай ойлар пайда болғаны
г) серіктес не туралы ойлағаны жайлы айту керек.
Талқылау кезінде талап пен ақыл айтуға мүмкіншілік бермеу қажет.
Жаттығу: “Амандасу”.
Екі (сыртқы және ішкі) шеңбер құру қажет. Ішкі шеңбердегі
Талдау барысында әр ұлттың амандасу ритуалдарымкен танысады.
Жаттығу: “Құрметті қонақ”.
Жетекші ойынның мәнін түсіндіреді: “Қазір арамыздағы бір адам осы
Талқылау:
қарым-қатынаста қандай қиындықтарға тап болдыңыз?
егер осы ойынды қайталасақ, сіз өзіңізді жеңіл, еркін ойнайсыз
Мінез-құлқыңыздың бағытын өзгертер ме едіңіз?
Тұлғаның өздігінен жетілу формасы.
Мектептегі психологиялық қызметтің негізгі бағыттарының бірі – психокоррекция (психотүзету)
ҚОРТЫНДЫ
«Отбасы тәрбиесі жағдайында балалардың қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру» деп аталатын
Зерттеуіміз қорытындылай отырып, келесі тұжырымдар жасалды:
теориялық еңбектер, ғылыми зерттеулер негізінде, біз, қарым-қатынас мәдениетіне мынадай
отбасындағы балалардың қарым-қатынас мәдениетінің ерекшеліктері біріншіден, балалардың жас ерекшелігіне
- баланың қарым-қатынас тәрбиесінде отбасы ықпалы басқа тәрбиелік
ықпалдарға қарағанда ең басым болып есептеледі. Өйткені отбасы -
өмір сүретін ортасы, өркениетті, зайырлы, құқықты қоғамның мәдениетті
азаматын тәрбиелеуде мемлекеттің негізгі буыны, болашақ ұрпақтың бойында
ең құнды адамгершілік қасиеттерді, оның ішінде қарым-қатынас мәдениетін
қалыптастыратын қоғамның ажырамайтын басты тірек - арқауы. Сол себепті
әрбір отбасындағы ата-ана бала тәрбиесіне бесіктен бастап көңіл бөлуі
- отбасы тәрбиесі жағдайында балалардың қарым-қатынас мәдениеті.
қалыптастыру үшін қарым-қатынас мәдениетінің өлшемдері мен көрсеткіштері
нақты айкындалды. Қарым-қатынас мәдениетінің негізгі өлшемдері ретінде
білімдік, іс-әрекеттік, сезімдік
деңгейінде (төмен, орта, жоғары) талданып көрсетілді;
отбасында балалардың қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыруда қазақтарда ғасырлар бойы қалыптасқан
отбасы тәрбиесі жағдайында балаларда қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыруды жетілдіру үшін
«Отбасы тәрбиесі жағдайында балалардын қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудын теориялық мәселелері»
«Отбасы тәрбиесі жағдайында балалардың қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың жолдары» деп
орны, атап айтқанда, халықтық педагогика, оның негізгі тәлім-тәрбиелік мәні
Отбасы тәрбиесі жағдайында балалардың қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру үшін мынадай
1. Педагогикалық, психологиялық және әлеуметтік ғылыми-зерттеу
еңбектерінде отбасы тәрбиесі жағдайында балалардың қарым-қатынасы
мәдениетін қалыптастыру мәселесі жан-жақты ашыла түссе.
Қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыруға байланысты ата-ана мен мұғалімдерге арналған әдістемелер
Ата-аналар балалар тәрбиесінде, атап айтқанда олардың қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыруда
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Балалар құқығы туралы Конвенция. А., 1995.
Қазакстан Республикасының «Білім туралы» Заңы. А., 1999.
Қазакстан Республикасының «Балалардың
Қазакстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы.
Қоянбаев Р.М. Қысқаша педагогикалық сөздік. А., 2003. 276
Намазбаева Ж.Ы., Сангилбаев О.С. Психологиялық сөздік. А., 2005. 936.
Елеусізова С. Қарым-қатынас психологиясы. А., 1995. 96.
8. Капенова А. Баланың
қатынастың орны. /Ізденіс. 1997. №5. 1176.
9. Философиялық сөздік. /кұр. Нұрғалиев Р.Н. А., 1996. 1456.
10. Қоянбаев Ж.Б. Семья және балалар мен жеткіншектер тәрбиесі.
356.
Петерина С.В. Воспитания культуры поведения у детей дошкольного возраста.
Ахметов Т. Отбасындағы тәрбие мәселелері. А., 1995. 116.
Кішібеков Д. Философия. А., 1991. 1186.
Қоянбаев Ж. Педагогика. А., 1998. 2346.
Эльконин Д.Б., Давыдов В.В. Возрастные возможности усвоения знаний. М.,
16. Әл-Фараби. Бақытқа
тракттарында. А., 1975. 396.
Әл-Фараби. Трактаттар жэне өлеңдер. А., 1974, 266.
Ушинский К.Д. Балаларды тәрбиелеу және оқыту жөніндегі таңдамалаы пікірлер.
Алтынсарин Ы. Таңдамалы педагогикалық мұралары. /құр. Қалиев С. А.,
Жұмабаев М. Педагогика. А., 1993.
Крупская Н.К. Мектепке дейінгі тәрбие туралы. А., 1988.
Макаренко А.С. Таңдамалы педагогикалык шыгармалары. А., 1968.
Сухомлинский В.А. Таңдамалы педагогикалык шыгармалары. А., 1981.
Айтматов Ш. Шыгармалары жинагы. А., 1991. 816.
Аристотель. Шыгармалары. М., 2т. 1978. 3696.
Платон. Государство. Законы. Политик. М., 1998. 4116.
Қашкари М. 426. Түбі бір түркі тілі. А., 1993.
Көбеев С. Баланы семьяда тэрбиелеу. А., 1965, 676.
Баласагұн Ж. Құтты білік. А., 1986, 3586.
Төлеубекова Р. Отбасы және тэрбие. /¥лт тагылымы. 2001, №
31. Айтмамбетова Б., Бозжанова К. Балаларды семьяда адамгершілікке
тэрбиелеудің кейбір мэселелері. А., 1985. 20-256.
32. Лысенко Л.В. Условия повышения педагогической активности
родителей в совершенствовании процесса перевоспитания трудных подростков.
А., 1990.
Керімов Л.К. Қиын жасөспірімдерді жеке дара кайта тәрбиелеу теориясы
Уманов Г.А. Бала бақыты. А., 1979.
Гребенников И.В. Основы семейной жизни. М., 1991. 2086.
Қашкари М. Тэрбие басы - тіл: Накыл сөздер. /Ақыл-ой
Макаренко А.С. Ата-аналар кітабы. А., 1968. 86.
Сухомлинский А.В. Ата-аналар педагогикасы. А., 1983. 1026.
39. Әтемова Қ.Т. Окушылар бойында гумандық қасиеттерді
қалыптастырудагы отбасының ролі. А., 2002. 47-4866.
40. Сманова Н. Ұлттык тэрбие және отбасы. /¥лт тагылымы.
10066.
41. Құнанбаева А.Ж. Дәстүрлі казак жанұясындагы ата-ана мен бала
қатынасының ерекшеліктері. /Педагогика. 2006. № 1. 43-4766.
Әтемова Қ.Т. Отбасында баланың іс-әрекетін ұйымдастыру жолдары. А., 2002.
Белинский В.Г. Собрание сочинений. М., 1985. 46-т. 626.
44. Амонашвили Ш.А.
процесса. М.,1990, 116.
45. Әтемова Қ.Т. Мектеп
мектебі. 2006. № 7-8. 65-6966.
Қоянбаев Ж. Балаларды семьяда тэрбиелеу. А., 1970.
Қалиев С. Қазак этнопедагогикасының теориялык негіздері мен тарихы. А.,
48. Әтемова Қ.Т. ІХ-ХІІ гасырдагы ұлы гұламалардың
туралы ой-пікірлері. Астана, 2007.
Жарыкбаев Қ. Аталар сөзі - ақылдың көзі. А., 1986.
Ақынжанов М. Қазақтың тегі туралы. А., 1957.
Аргынбаев X. Қазақ отбасы. А., 1996.
Жарықбаев Қ. Халықтык психология. А., 1980.
53. Тұрысбаева А. Окушыларды қарым-катынас мэдениетіне
/ Бастауыш мектеп. 2006. №1. 21-2366.
54. Қалижанқызы Р. Бала тэрбиесіндегі халық даналыгы. /Ұлагат. 2005.
56-5966.
ҚАСЫМША- А
АТА-АНАЛАРДЫҢ БАЛАЛАРМЕН ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС ЖАСАУ ДЕҢГЕЙІН АНЫҚТАУ САУАЛНАМАСЫ
Бар ісіңізді тастай сала баламен айналыса аласыз ба, жоқ
Балаңыздың жасын ескермей онымен акылдасасыз ба, әлде кажет деп
Балаңыздың алдында жіберген қателіктеріңізді мойындап, кешірім
Балаңыздың жасаған ісі ашу шақыртқан кезде өзіңізді игере аласыз
Баланың орнына өзіңізді қоя аласыз ба?
Бір сәтте сізге мейірімді адам деп сенуге бола ма?
Өзіңіздің балалык шағыңыздан балаға өнегелі, қызықты әңгіме айта аласыз
Балаңызға айтқан уәдені үнемі орындауға тырысасыз ба?
9. Баланың жүрегін жарақаттайтын сөздерді атамауға тырысасыз ба?
10.Балаға өзінің калаған
11.Басқа бала сіздің балаңызға дөрекілік көрсетсе, себепсіз ренжітсе, көңіл
12.Баланың көз жасын, еркелеген дөрекі мінезін уақытша екенін көре
ҚОСЫМША- Ә
БАЛАЛАРДЫҢ ЖАЛПЫ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС МӘДЕНИЕТІН АНЫҚТАУ САУАЛНАМАСЫ
Сіз сыныпқа келгенде, барлығымен бірдей амандасасыз ба?
Сіз көлікте үлкен адамдарға орын бересіз бе?
Сізге өзіңізден үлкендердің тыйым салғаны үнай ма?
Сіз кішкентай кезіңізде
Жолдастарыңызға адалсыз ба?
Сізге мэдениет орындарына барған,
Ұжымшылсыз ба?
Сіздердің отбасыларыңыз көп балалы ма?
Отбасыңызда өзіңізден үлкен бауырларыңыздың атын атайсыз ба?
Үйге қонақ келгенді ұнатасыз ба?
Көрегенді бала болуға, яғни ата-ананызға ұят келтірмеуге тырысасыз ба?
Үлкеннің (танымасаңыз да) алдын кесіп өтпейсіз бе?
Сізде достарыңызбен дөрекі сөз алмасу жиі бола ма?
Сіз аз сөйлеп, көп тыңдайсыз ба?
Өзіңізді мэдениетті адам деп есептейсіз бе?
ҚОСЫМША -Б
КОММУНИКАТИВТІК ҚАБІЛЕТТІЛІКТІ БАҒАЛАУ ТЕСТІ
1. Сіз досыңызбен әңгіме барысында, сізге кызык болмаса токтатауын
сұрайсыз ба?
Сізге кейбір қатарластарыңыздың сөйлегені ұнамайды ма?
Сізді кейбір адамдардың пікірі дөрекі сөйлеуге жеткізген кез болды
4. Сіз өзіңізбен таныс емес немесе танысканыңызга
адаммен әңгімелесуден кашқактайсыз ба?
Сізде сөйлеп тұрған адамда тоқтату эдеті бар ма?
Сіз мүлдем басқа нэрсені ойлап тұрып, тыңдап тұрған сыңай
7. Сіз дауыс,
байланысты өзгертесіз бе?
Сізге жагымсыз болса, эңгіме тақырыбын өзгертесіз бе?
Сіз өзініздің жүйкеңізге тиетін сөздер катарластарыңыздың тарапынан болса, оны
10. Сіздің жақын досыңызды біреу
боласыз ба?
Қосымша- В
Сөзсіз қарым-қатынас “тілін” дамыту жаттығулары.
Сөзсіз қарым-қатынасқа сипау, көру /көздің түйісуі/, ымдау, біреудің ішкі
Жаттығуларды ұйымдастыруда жүргізуші үш кезеңді қарастыруы керек: жаттығуға дайындалу,
Жаттығу: “Кездесу”
Қатысушылар ақырын жүреді. Олар бір-бірімен кездеседі және бір-біріне жанасады,
Жаттығу: “Қол алысу”
Қатысушылар шеңбер бойымен тұрады. Ортада көзі байланған жүргізуші. Бәрі
Жаттығу: “Әңгімелеу емес, бейнелеу”
Топ қандай да бір жағдайды немесе сезімді /мысалы, кею,
Жаттығу: “Жұбын табу”
Қатысушылар жұпқа бөлінеді. Үнсіз қарасып, бір-бірін есте сақтау керек.
Тұлғаның өзін-өзі дамытуы мен өзін-өзі тануына арналған жаттығулар.
Жаттығу: “Өзіңе хат”
Мақсаты: өзін-өзі тану, өзін түсіну және тұлғалық даму тәсілдерін
Нұсқау. Қазір өздеріңізге хат жазасыздар. Сіз бұл хатты алдыңыз.
Қосымша- Г
Кәсіптік өзін-өзі анықтау тренингтері
Мақсаты: Мамандық таңдау және кәсіби дайындық жүргізу.
Педагог – психолог оқытудың мақсатына, міндетіне және сыныптың мотивациялық
Жаттығу: “Армандар”.
Барлығы көздерін жұмып шеңбер бойымен отырады. Қатысушылар өздерінің тілегіне
Жаттығу: “Өзін-өзі жарнамалау”.
Ойынға қатысушылар жұмыс берушіге 25-30 минут ішінде өзінің көрсететін
«Танысу» ойыны
Мақсаты: топта жұмыс жүргізуші үшін жағымды ахуал орнату, қарым-қатынастың
Алдымен танысайық, біз оны былай жасаймыз: дөңгелене отырып, сағат
1. Қай ойыншының есімі, сүйікті ісі сенің есіңде жақсы
2. Несімен жақсы сақталды деп ойлайсың?
3. Қай қатысушыны еске түсіру қиынға соқты?
4. Не үшін қиын болды деп ойлайсың?
5. Қатысушылардың сені есінде сақтай алмауы қалай әсер етті?
2. «Туған күн» ойыны.
Мақсаты: жасөспірімдер ортасында қарым-қатынастың кейбір жағымсыз формаларын көрсету, коммуникативті
Ойынның алдында жүргізуші әрқайсысына билет береді. Онда өзін қалай
Туған күн иесі – барлық адамдарды әңгімеге тартуға тырысады.
Білгішсымақ – кез келген әңгімеге қыстырылысуға тырысады.
Таласқыш – бәрімен ерегісіп, таласады.
Келісімге келтіруші – кикілжіңді басуға ұмтылады.
Бәріне және барлығына көңілі толмайтын адам.
Асаба – туған күн иесіне көмекші.
Қызық мінезді адам – кез келген әңгімені басқа арнаға
Әдепсіз адам.
Ойыннан кейін талқылау жүргізіледі. Туған күн кикілжіңмен аяқталуыда мүмкін.
3. «Шығарма» ойыны.
Мақсаты: ойын психологиялық байқағыштықты, бақылампаздықты дамытады.
Ойынға қатысушылар үйден бір-бірлері жайында ертегі немесе фантастикалық әңгіме
Талқылау: бір адам жайында неге көбісі жазғандығын талқылайды, ол
«Мен сізге жазамын...» ойыны
Қазір тапсырманың соңында әрқайсыларың хат аласыңдар, барлық ойыншылар түгел
Көршіңіздің аты жазылған қолыңызда парақ бар. Оған бірнеше сөз
Осы хаттың нәтижесінде барлық қатысушылар бір-біріне деген эмоциялы жақсы
Талқылау: 1. Өзің туралы басқа адамдардың пікірін оқығанда қандай
Қазіргі көңіл-күйің қандай? Және т.б.
Ойын соңында психолог бұл парақты сақтап, өмірдің қиын
Ойын ол қалай өзгеріп, нені үйреніп келеді дегенді анықтау
Мектеп табалдырығын аттаған баланың алғашқы тоқсанды өткеру кезеңінде, білімдегі
Шындығында мектептегі қарым-қатынас мазмұны, қызметкерлердің мінезі мен іс-қимылы, қойылатын
Мектеп оқушыларды оқыту ісінде белгілі бір тарихы бар ұйымдастыру
Педагогика-психология ғылымының қазіргі даму кезеңінде ғылыми тұжырымдамалар жасалуда. Олар
Қорытынды: өмір бір орында тұрмайды. Минут, сағат, күн, ай,
Мектеп психологінің қызметінде негізгі әрекет түрі баланың логикалық дамуымен
Қазақ ұлттық ойындарының мазмұны (бұғанай, соқыр теке, арқан тарту,
Әлеуметтік психологиялық тренингті қазақ ұлттық ойындарын енгізе отырып жүргізудің
Әлеуметтік психологиялық тренингті қазақ ойындарын енгізе отырып жүргізудің тиімділігін
Ұлттық сана-сезімді қалыптастыру мақсатында осындай тренингтік жұмыс түрлерін жүргізудің
Баланың ұлт өкілі ретінде әлеуметтенуі, оның ұлттық сана-сезімінің негізгі
2