МАЗМҰНЫ
Кіріспе................................ 4
І тарау. Сөйлем құрамындағы коммуникативті – семантика мәселесі
1.1 Сөйлемдердің коммуникативті-семантикалық мәні ............6
1.2 Қатысымдық бірліктер құрамындағы коммуникативтік мағынаның берілу жолдары............................. 10
1.3 Предикат семантикасы − қатысымдық
бірліктердің сөйлеу жағдаятындағы қызметін айқындаушы фактор....................………………………………..…….. 18
1.4 Күрделі синтаксистік тұтастық құрамындағы
семантикалық байланыстар ...........………………………….……….. 24
ІІ тарау. Синтаксистік қатынас – сөйлем семантикасын айқындаушы фактор
2.1 Сөз тіркесіне тән синтаксистік қатынастар – сөйлемдегі
2.2 Сөйлем мүшелерi – сөйлемнің семантикалық
мәнін анықтаушы фактор.........................39
2.3 Сөйлемнің семантикалық құрылымы …………………………………….. 50
2.4 Жай сөйлем типтерінің семантикасы ...................... 64
Қорытынды ...................... 69
Пайдаланылған әдебиеттер ..................... 73
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаты. Тiл бiлiмiнде сөйлемдердi таптастыру синхронды және
Жұмыстың мақсаты. Дипломдық жұмыста сөйлем құрамындағы тілдік элементтердің грамматикалық,
сөйлемнің ақпараттық мағына тудыру жолдарын саралау;
сөйлемнің коммуникативтік ұйысымын анықтау;
сөйлем ішінен тіл субъектілерін табу;
жақ категориясының семантикалық мән түзудегі орнын анықтау;
септік категориясының семантикалық мән тудыру ерекшелігін анықтау;
шақ категориясының семантикалық мән берудегі қызметін саралау.
Қолданылған әдістер. Дипломдық жұмысты орындау барысында талдау, жинақтау, жүйелеу,
Диплом жұмысының әдіснамалық негізі. Жұмысқа грамматикалық, коммуникативтік, функционалдық бағыттағы
Диплом жұмысының әдіснамалық негізі. Жұмыста сөйлемнің грамматикалық, коммуникативтік, функционалдық
І бөлім. Сөйлем құрамындағы коммуникативті – семантика мәселесі
1.1 Сөйлемдердің коммуникативті-семантикалық мәні
Сөйлем трансформациялық құбылыс ретінде тілдік қатынас құралы қызметін атқарады.
Семантикалық инвариант сөйлемдегі айтылатын хабардың негізгі белгісін танытатын семантикалық
Сөйлеуші осы сөйлемнің құрылымындағы лексикалық құрамды өзгертпей, грамматикалық
Бұл құбылысты грамматикалық семантиканың негізінде жасалған коммуникативтік
Коммуникативтік парадигма сөйлем құрамындағы сөз формаларының ауысуы нәтижесінде қалыптасады.
Сөйлеуші сөз формаларының орнын ауыстырғандықтан, сөйлемдегі айтылатын ойдың семантикасы
Сөйлеу актісінде сөйлем құрамындағы барлық мүшелер семантикалық инварианттар түзеп,
Сөйлемдерге тән коммуникативтік парадигманың лингвистикалық көрсеткіші лексика -семантикалық
Сөйлемнің пропозициялық құрылымы сөйлем құрамындағы сөздердің мағынасы мен
Сөйлем пропозициясы болмысты сөйлетуші күш ретінде жұмсалып, сөйлемнің мазмұны
Сөйлем құрамындағы сөздердің байланысу формалары тілдің тұрақты
1.2 Қатысымдық бірліктер құрамындағы коммуникативтік мағынаның берілу жолдары
Сөйлем құрамындағы сөздердің өзара қатынасы грамматикалық құрылымда синтаксистік қатынастар
Субъект ↔ әрекет арасындағы пропозициялық құрылымда субъектінің өзі
Субъект ↔ субъект арасындағы пропозициялық құрылымда бір ұғымның мәнін
Объект ↔ әрекет арасындағы пропозициялық құрылымда қоршаған ортадағы заттар
Сөйлеу актісінде қиыса байланысқан сөздердің пропозициясы тілдік қатынаста процессуалдық
І жақтық коммуникативтік семантикада сөйлеуші де, қимыл іс-әрекеттің
ІІ жақтық коммуникативтік семантикада субъект қимыл іс- әрекеттің
ІІІ жақтық коммуникативтік семантикада субъект тыңдаушы да емес,
Субъект ↔ субъект арасындағы пропозициялық құрылымда сөйлеуші ІІІ
Объект ↔ әрекет арасындағы пропозициялық құрылым да ІІІ
Сөйлем ішіндегі матаса байланысқан сөздерге тән коммуникативті семантика субъект
Көзбен көріп, қолмен ұстауға болатын зат атаулары нақты ұғымдар
Адам тек санасы арқылы қабылдайтын абстракт ұғымдар және нақты
нәрсенің талғаулық мәнін білдіреді: адамның ақылдысы, қызылдың қызылы; заттық
зат пен заттың бөлшектік қатынасын білдіреді: оқушылардың бірі;
заттың қимылдық белгісін бiлдiредi: Асанның жүрiсi, бұлбұлдың сайрауы;
мөлшерлік, сандық қарым-қатынасты білдіреді: жиырманың бесеуі, отыздың біреуі
бүтіннің бөлшегін білдіреді: мынаның біреуі, оның үшеу.
қимыл иесінің сандық мөлшерін білдіреді: келгендердің алтауы;
қимыл атауының заттық сапасын білдіреді: табудың амалы, үйренудің жолы.
Сөйлем ішіндегі қабыса байланысқан сөздерге тән коммуникативті семантика субъект
Субъект ↔ субъект құрылымды пропозиция адамның кәсібі, дәрежесі,
адамның табиғи болмысын, физиологиялық, гендерлік ерекшелігін танытатын коммуникативті семантика
Объект ↔ объект құрылымында коммуникативті семантика заттың өлшемдік мағынасын
бір затты екінші заттан даралап көрсетеді, яғни даралау мағынасын
Субъект пен объект тілдік қатынаста заттық ұғым ретінде жұмсалады
заттың көлемдік сапасын анықтайтын коммуникативті семантика: кең сарай, ұзын
заттың табиғи күйін анықтайтын коммуникативті семантика: қалың қарағай, салқын
адамның не басқа заттың болмысы мәнін анықтайтын коммуникативті семантика:
заттың (тағамның) дәмін анықтайын коммуникативті семантика: ащы алма, тәтті
заттың салмағын анықтайтын коммуникативті семантика: ауыр жүк, жеңіл дорба;
заттың қашықтығын анықтайтын коммуникативті семантика: жақын жер, алыс ауыл;
заттың есептік мәнін білдіретін коммуникативті семантика: бес алма,
заттың реттік мәнін білдіретін коммуникативті семантика: бірінші қатар, үшінші
заттың болжалдық мәнін білдіретін коммуникативті семантика: жүздеген адам, он-он
қимыл-әрекеттің затқа қатысын анықтайтын коммуникативті семантика: келген қонақтар,
Сөйлем ішінде жанаса байланысқан сөздер адам санасында тұрақталған қимылдық
субъект пен объектіге тән қимыл-әрекеттің амалдық мәнін анықтайтын коммуникативті
субъектінің қимыл-сындық қатынас мәнін анықтайтын коммуникативті семантика: баладай сүйкімді,
субъектіге тән қимыл атауының мезгілдік мәнін анықтайтын коммуникативті
субъектіге тән сындық сапаның мезгіл мәнін анықтайтын коммуникативті семантика:
субъект пен объектінің сындық мөлшері, көлемдік дәрежесі мәнін
субъектіге тән мөлшер атаудың мезгілдік мәнін анықтайтын коммуникативті семантика:
субъектіге тән көзқарастың мезгілге қатысты мәнін анықтайтын коммуникативті семантика
субъектінің қимыл-әрекетке көзқарасы мәнін анықтайтын коммуникативті семантика: аз жазады,
субъектінің қимыл-әрекеттің мезгілдік мәнін анықтайтын коммуникативті семантика: кеше келді;
субъектінің қимыл-әрекеттің қарқын мәнін анықтайтын коммуникативті семантика: тез сөйледі,
субъект пен объектінің қимыл-әрекеттің мекендік мәнін анықтайтын коммуникативті семантика
субъект пен объектіге тән қимыл-әрекеттің шама мәнін анықтайтын коммуникативті
субъект пен объектіге тән қимылдың сапалық күші мәнін анықтайтын
субъектіге тән қимыл-әрекеттің мақсат мәнін анықтайтын коммуникативті семантика: әдейілеп
субъектіге тән іс-әрекеттің бейнелеуші көрсеткіш мәнін анықтайтын коммуникативті
субъектіге тән қимыл-әрекеттің орындалу амалы мәнін білдіретін коммуникативті семантика:
Сөйлем ішіндегі сөздер меңгеріле байланысу формасы арқылы субъект ↔
Абстрактілі ұғымдар арқылы субъектінің нақты заттарға қатынасын анықтап, сынның
сапалық сындық сипаттағы сөздердің салыстырма мәнін білдіретін коммуникативті семантика
бір зат пен екінші заттың арасындағы арнаулық мәнді білдіретін
Меңгеру формасында қимыл-әрекетті білдіретін абстрактілік ұғымдағы сөздер барыс, табыс,
Тура қатынаста меңгерілетін сөздер табыс септік жалғауында тұрып,
Жанама қатынаста меңгерілетін сөздер шығыс септік жалғауында тұрып,
Конкретті, абстрактілі қатынас қимыл-әрекеттің нысаны болып тұрған заттың дербестілігін
Сөйлесім әрекеті үстінде барыс септік жалғауы арқылы байланысқанда: қимыл-әрекеттің
Жатыс септік жалғауы арқылы байланысқанда:
Белгілі бір заттың нақты орнын білдіретін коммуникативті семантика туындайды;
Шығыс септік жалғауы арқылы байланысқанда:
Бір заттың екінші затқа қарым-қатынасын білдіретін коммуникативті семантика туындайды;
Заттың материалдық құралы мағынасын білдіретін коммуникативті семантика туындайды; тастан
Көмектес септік жалғау арқылы байланысқанда:
қимыл-әрекеттің материалдық құралы мағынасын білдіретін коммуникативті семантика туындайды; балтамен
қимылға ортақтасу мәнін білдіретін коммуникативті семантика туындайды; баламен ойнау.
Абстрактілі қатынас ой арқылы қабылданатын сөздердің меңгерілуінен туындайды.
Барыс септік жалғауы арқылы байланысқан абстрактілік қатынастан: себеп,
Жатыс септік жалғауы арқылы байланысқан абстрактілік қатынастан: тұрақты
Шығыс септікті абстрактілік қатынастан: қимыл-әрекеттің белгісін айқындайтын коммуникативті
Көмектес септікті абстрактілі қатынастан: қимыл-әрекеттің амалын айқындайтын коммуникативті семантика
Көлемдік қатынастағы меңгеруде барыс, жатыс, шығыс, көмектес септік
Барыс септік жалғауы арқылы қалыптасқан көлемдік қатынастан туындайтын коммуникативті
қимылдың мөлшерін білдіретін коммуникативті семантика: он шақырымға жүгірді т.б;
мезгілдің шегін білдіретін коммуникативті семантика: қысқа жетті т.б.
Жатыс септік жалғауы арқылы қалыптасқан көлемдік қатынастан туындайтын
қимыл-әрекеттің иесі болған заттың тұрағын білдіретін мағына: үйде
қимыл-әрекеттің болу орнын білдіретін мағына: далада ойнау.
қимыл-әрекеттің мезгілін білдіретін мағына: түнде келді, көргенде айттым.
Шығыс септік жалғаулы көлемдік қатынастан туынайтын коммуникативті семантика:
қимыл-әрекеттің амалын білдіреді: қолдан ұзатты т.б;
қимыл-әрекеттің мөлшер, өлшем, сапаға қатысын білдіреді: үлкендерден келді;
қимыл-әрекеттің мекенін білдіреді: орнынан табылады, ауылдан көрді;
қимыл-әрекеттің ақпаратқа қатысын білдіреді: елден естіді, газеттен оқыды, телефонмен
қимыл-әрекеттің мезгілге қатысын білдіреді: жаздан басталады.
Көмектес септік жалғаулы көлемдік қатынастан туындайтын коммуникативті семантикалар:
қимыл-әрекеттің амалын білдіреді: зейінімен тыңдады, қуанышпен қарсы алды;
қимыл-әрекеттің мақсатын білдіреді: арамдықпен келді;
қимыл-әрекеттің себебін білдіреді:сөйлеумен естімей қалды
қимыл-әрекеттің мекендік мәнін білдіреді: жолмен жүрді
Меңгеру формасының сөйлеудегі қызметі айтылатын ойдың мазмұнын таза синтаксистік
Меңгеру формасы тілдің мазмұны мен мағынасын қозғалыстың объектіге қатысы
Сөйлем ішіндегі сөздердің байланысу формасы сөздердің сөйлеу актісіндегі орны
1.3 Предикат семантикасы − қатысымдық бірліктердің сөйлеу жағдаятындағы қызметін
Сөйлем мен сөйлеу бір-бірімен тығыз байланыста келіп, тіл
1. Іс-әрекеттік қимылды білдіретін етістіктер; жазу, сызу, қазу, жұлу,
2. Қозғалыс қимылын білдіретін етістіктер: жүгіру, еңбектеу, домалау, жорғалау,
3. Қалып күй процесін білдіретін етістіктер: ауыру, ұйықтау, тұру,
4. Көңіл-күйін білдіретін етістіктер: қайғыру, мұңаю, қуану, ренжу, күлу,
5.Сапалық белгінің өзгеру процесін білдіретін етістіктер: ұзару, қысқару, сарғаю,
6. Еліктеу, бейнелеу етістіктері: жылмыңдау, қылмыңдау, пысылдау, ыңқылдау, гүрілдеу,
7. Туу, өсу қимылын білдіретін етістіктер: балалау, құлындау, қоздау,
8. Субъектив реңді етістіктер: бұлар сөйлеушінің қимылға субъектив көзқарасын
М.Оразов етістіктің 11 түрлі лексика- семантикалық топтары болатынын айта
Субъектив реңді етістіктер сөйлем құрамында субъектінің мәнін айқындайды.
Сөйлем пропозициясы объект пен актанттың арасындағы байланыстар негізінде де
Предикат семантикасын айқындауда бірқатар етістіктер аралық категорияға жатады. Мысалы,
Субъектілік мәнге ие предикаттық семантикадан сөйлем тұтастай
Сөйлемдегі предикат семантикасы субектілік мәнге ие болса, сөйлемнің хабарлау
Сөйлеуші мен тыңдаушының арасындағы тілдік қатынастың бір уақытта жүзеге
Предикат семантикасына тән субъектілік мән ІІ жақтық көрсеткіште болса,
Предикат семантикасына тән субъектілік мән ІІІ жақтық көрсеткіште болса,
Сөйлемдегі хабардың сөйлеуші мен тыңдаушыға қатынасын анықтаудың уәждемесі. Сөйлемнің
Предикат семантикасына тән субъектілік мән ІІ жақтық көрсеткіште
Предикат семантикасына тән субъектілік мән ІІІ жақтық көрсеткіште
Субъект мәнді предикат семантикасы хабарға не оның бір бөлшегіне
Объектілік мәндегі предикаттық семантика тұтастай алғанда, сөйлемнің
Объектілік құрылымға негізделген сөйлемдердің тілдік қатынастағы қызметі тіл мен
Күрделі синтаксистік тұтастық құрамындағы семантикалық байланыстар
ХХ ғасырдың 20-50- ші жылдарында «күрделі синтаксистік тұтастық» және
Дискурс ─ өмірге ендірілген сөз. Ол сөзбен ілесе, жарыса,
Ақпараттық ұстанымға негізделген дискурс түрлеріне халқымыздың іріктеп, таңдап
Дискурсқа тән концептуалдық мән мәтін ішіндегі байланыс, өзара тұтастық
Материалды оқырман назарын аударту үшін пайдаланатын фатикалық ұстанымға
Публицистикалық мәтіндерде тілдік кодтар әлеуметтік, экономикалық, мәдени мәселелердің аясында
Ресми мәтіндерде тілдік кодтар стандарт, клишелер хабарлау, бұйыру, өтіну,
Мәтіндерді қатысымдық бірлік ретінде танудың уәждемесін дискурспен байланыстырудың прагмалингвистикалық
Мәтін пропозициясы дискурстың құрамындағы семантикалық инварианттар мен олардың тілдік
Мәтіндегі тематикалық элементтер мәтін тақырыбы → тарау
Тема мен реманың арақатынасы сөйлеу актісіндегі ойдың композициялық
Көркем шығармада тіл тек күнделікті қолданыстағы қызметінде көрінбейді, ол
Мәтіндегі тематикалық элементтер бір тақырып аясында аяқталған тілдік шығармашылық
Бір теманың семантикалық аясын құрайтын абзацтар жүйесі
Көркем шығарманың тілі автор идеясы іске асатын материал болып
Көркем шығармада тіл тек күнделікті қолданыстағы қызметінде көрінбейді, ол
Бір тема негізінде екінші темаға ауысуды құрайтын абзацтар
Сол жылдардан кейін бас қосқан жиына, жазысқан хатта, оңашада
Бөлім бір теманың семантикалық аясын құрайтын абзацтар жүйесі
Абзац темасы бөлімнің темасына, бөлім темасы тарау темасына сай
Бөлім тақырыбының мағынасын айқындаушы компоненттер абзац пен абзац арасындағы
Мәтін тақырыбы концептуалды мазмұнды хабар беру қызметін атқарады. Абзац,
Мәтіннің прагматикалық бөлшектері (абзац, бөлім, тарау) адресант пен адресат
ІІ тарау. Синтаксистік қатынас – сөйлем семантикасын айқындаушы фактор
2.1 Сөз тіркесіне тән синтаксистік қатынастар – сөйлемдегі
Сөйлем құрамындағы толық мағыналы сөздердің өзара синтаксистік байланысынан
Қиысу – сөйлем ішіндегі сөздердің атау септігі мен жіктік
Матаса байланысқан сөз тіркестері анықтауыштық (атрибутивтік) қатынаста жұмсалып, одан
зат пен заттың табиғи болмысына тән қатыстық мәнді
Меңгеріле байланысқан есімді сөз тіркестері объектілік қатынаста жұмсалып, мынадай
Қабысудың құрамындағы атрибуттық қатынастан заттың өлшемдік мағынасы ( қора-қора
Жанаса байланысқан сөз тіркестері адвербиалдық қатынаста жұмсалып мынадай функционалдық
Сөз тіркесіне тән синтагма. Еркін тіркестің құрамындағы сөздер
Сөз тіркесі синтаксемасы. Сөз тіркесі синтаксемасы сөз тіркесі құрамындағы
Сөз тіркесі сыңарларының семантикалық дәрежесі элементарлы бірлік ретінде танылса,
Сөз тіркесі сыңарларының семантикалық дәрежесі дербес атау ретінде жұмсаласа,
Сөз тіркесінің валенттілігі сөйлем ішіндегі сөздердің байланысындағы парадигманы айқындап,
2.2 Сөйлем мүшелерi – сөйлемнің семантикалық мәнін анықтаушы фактор
Тiлдегi пiкiр бiлдiрудiң негiзгi формасы сөйлем десек, сөйлем құрамындағы
Сөйлем мүшесiне қазақ тiл бiлiмiнде берiлiп жүрген анықтамаларда оның
толық мағыналы болып, белгiлi бiр сұрауға жауап беруi.
сөйлемдегi басқа сөздермен синтаксистiк қатынасқа түсiп, грамматикалық мағынаға ие
Сөйлем мүшелерi сөйлемде атқаратын қызметiне қарай тұрлаулы, тұрлаусыз мүшелер
Сөйлем құрауға негiз болатын бас мүшелер – сөйлем атаулының
Бастауыш.Сөйлемде атау септiгiнде тұрып, ойдың кiм, не жайында екенiн
Бастауыш сөйлемнiң, предикативтiлiктiң негiзi. Бастауыш сөйлемдегi айтылатын ойға негiз
Синтаксистiк валенттiлiк сөйлем құрамындағы кез келген сөздiң басқа сөздермен
Бастауыштың жасалуы.
Бастауыштың грамматикалық тұлғасы – атау септiгi. Яғни сөйлем iшiнде
Атау септiгiндлегi зат есiмдер жекеше, көпше, тәуелдi тұлғада келiп
Есiмдiктердiң iшiнде жiктеу, сiлтеу және кiм? Не? Деген сұрау
Заттың сындық, сандық, қимылдық сапасын бiлдiретiн сөздер де субстантивтенiп
Күрделi және үйiрлi бастауыштар
Матаса байланысқан сөз тiркестерiндегi iлiк септiгi түсiрiлiп айтылған сөздерде
Өздiк есiмiгi тәуелденiп келедi де жiктеу есiмдiктерiмен бiртұтастанып кетедi.
Заттанған күрделi сын есiм мен сан есiмнен де жасалады.
Күрделi жалқы есiмдер сөйлемде күрделi бастауыш болады. Қосалқы айқындауыштарымен
Үйiрлi бастауыштар да көп сөзден құралады. Олардың күрделiден айырмашылығы
Баяндауыш. Сөйлемде жiктелiп келiп, бастауыштың қимылын, iс- әрекетiн, кiм
Сөз табының бәрi баяндауыш бола алады. Негiзiнен баяндауыш болатын
Құрама баяндауыштың негiзгi сөзi көбiнесе есiм сөз болады.
Етiстiк баяндауыштар. Етiстiктiң сөйлемдегi негiзгi қызметi – баяндауыш болу.
Есiмшелердiң баяндауыш қызметiнде жұмсалуы басқа есiмдер сияқты: I, II
Есiм баяндауыштар.
Есiм сөздердiң қайсысы болса да баяндауыш қызметiнде жұмсала алады.
Тәуелдеулi сөздер баяндауыш қызметiнде бiр өзi тұрады немесе бастауышты
Есiмдерден болған күрделi баяндауыштар 1.Түйдектi тiркес қалпында жұмсалады.2. Күрделi
Құрама баяндауыштар. Есiм мен көмекшi етiстiктен құралған күрделi баяндауышты
Модаль баяндауыштар.Модальдық категорияға жатқызылатын формалар мына мазмұнда баяндауыш
Сөйлем құрамында сөйлем мүшелерiнен басқа да сөздер болады, олар-қаратпа,
Сөйлемнiң тұрлаулы мүшелерi.. Сөйлем құрауа негiз болатын,
Сөйлемдегi бастауыш пен баяндауыштың синтаксистiк ролi бiрдей емес.Бастауыштың бас
Бастауыш – сөйлемдегi ойдың иесi бола отырып, баяндауыш арқылы
Грамматикалық бастауыш – атау септiгiнде тұрып, ойдың
Бастауышты тек ойдың не қимылдың иесi тұрғысынан
Мен оқимын – грамматикалық бастауыш
Маған оқу керек - логикалық тұрғыдан алғанда, бастауыш, құрылымдық
Оның бiлгiсi келдi - логикалық тұрғыдан алғанда, бастауыш, құрылымдық
Атау тұлғадағы бастауышы жоқ мұндай сөйлемдер жақсыз сөйлемдер аясында
Сөйлемнiң тұрлаусыз мүшелерi
Жалаң сөйлемдi жайылмаға айналдырып, оның iргесiн әрi қарай кеңiте
Толықтауыш. Атау мен iлiктен басқа септiктердiң бiрiнде тұрып, қимыл
Табыс септiгiнде жұмсалатын сөйлем мүшесi тура толықтауыш болады. Ол
Тура толықтауыштың қазақ тiлiнде тек сабақты етiстiктермен ғана емес,
Тура толықтауыш өзi қатысты сөзден қашықтап тұрғанда, әр уақытта
Ол бiр әдемi торы ат жетектеп келдi.
Ол кiтап көтерген бiр баланы ертiп келедi.
Барыс, жатыс, шығыс, көмектес септiктердегi толықтауыштар жанама толықтауыштар деп
Анықтауыш. Сөйлемдегi зат есiмнен не зат есiм орнына жұмсалған
Анықтауыш анықталушы сөзбен қабыса және матаса байланысады. Қай сөз
Сапалық анықтауыш
Меншiктiк анықтауыш
Сапалық анықтауыштарға сын есiм, сан есiм, есiмдiк, есiмше, түбiр
Пысықтауыш. Сөйлемде қимыл, iс-әрекеттiң мезгiл, мекенiн сын-сипатын, мақсатын және
Пысықтауыш қызметiнде жұмсалатын сөз табы, негiзiнен, үстеулер. Басқа сөз
Мағынасына қарай пысықтауыштар 5-ке бөлiнедi: мезгiл, мекен, мақсат, амал,
Мезгiл пысықтауыш:
1) мезгiл үстеу
2) мезгiл мәндi зат есiмдер
3) Мезгiлдiк ұғымдағы зат есiмге
жатыс, шығыс жалғаулары
Сiлтеу есiмдiктерiне ша, ше жұранғы жалғану
арқылы жасалады
Мекен пысықтауыш:
мекендiк үстеу
үстеу + рақ/рек
жатыс септiгiндегi сiлтеу есiмдiктерi мен зат есiмдер
барыс, шығыс, көмектес септiгiндегi зат есiмдер
Мақсат пысықтауыш:
тұйық етiстiк + барыс сеп. Тыңдауға келдiм
зат есiм + ғалы. Сәлем бергелi.
Мақсат үстеу арқылы
Есiм+үшiн шылауы
қалау, бұйрық рай + деп, көмекшi етiстiк
барыс септiктi есiм + бола (оқуға бола)
Себеп пысықтауыш:
– дықтан, -дiктен
-шығыс жалғаулы есiмше. Көп сөйлегеннен шаршадым.
Есiмше + соң, себептi шылауы
Сондықтан, сол себептен, солай болғандықтан
Есiмдерге үшiн шылауы қосуы арқылы
Амал(қимыл-сын) пысқытауыш:
Көсемшелер (ойлана қарады, жүгiрiп барып есiктi ашты)
қимыл-сын және мөлшер үстеулер (бiрге шықты, осылай айтты)
қимылдың сапасын бiлдiрiретiн сын есiмдер (жақсы оқиды)
елiктеуiш сөздерден (жалт қарады)
шығыс септiгiндегi сан есiмдер (үш-үштен алды)
Сөйлем – синтаксис зерттейтiн басты тiл единицаларының бiрi. Ол
2. Диалогтарға тән төмендегiдей мақұлдау мен терiске шығару, келiсу
3.Сәлем беру және оған жауап айту, рахмет айту, тiлек
Бiрдемеге үндеу, көңiл аудару: Айда! Марш! Алло!
Жалпы сұрақты бiлдiру және оған жауап айту: Немене? Бұл
Дербес қаратпалар: Балалар, Өй, жiгiттер!
Бастауыш пен баяндауыштық құрылым синтаксистiк ұғым. Сөйлемге тән
Сөйлемнiң ерекшелiгiн танытатын белгiлер – оның синтаксистiк, семантикалық құрылымы,
Сөйлемнің синтаксистiк құрылымы.
Жай сөйлемнiң құрылысына негiз болатын нәрсе бастауыш пен баяндауыштың
1.Шақтық форма. Бұл айтылған пiкiрдiң болмысқа шақ, мезгiл жағынан
2. Рай формасы. Айтылған пiкiрдiң болмысқа, шындыққа жанасымдылығын бiлдiредi.
Жақтық формасы. Пiкiр алысу үшiн үш жақтың қатысу ескерiлiп
Жақ, шақ, рай формалары сөйлем арқылы айтылған пiкiрдiң болмысқа
Сөйлем тек предикативтiлiктi бiлдiруге бағынышты емес, оның көптеген снтаксистiк
Сөйлеудiң мақсаты – тыңдаушысымен қарым - қатынасқа түсу. Тағы
1. Логика- грамматикалық ерекшелiгiне қарай топтау
2. Сөйлеу мақсатына қарай топтау
3 .Негiзгi құрамның көрiнiсiне қарай топтау
4.Жақтық мағыналарының ерекшелiгiне қарай топтау
5.Хабарлау көлемiне, осыған сай құрамдық мөлшерiне қарай топтау
Сөйлемнiң негiзгi белгiлерi туралы ғалымдар арасында түрлiше пiкiрлер бар.
Сөйлемге тән қасиет, ең алдымен – предикативтiлiк. Предикативтiлiк -
Предикативтiлiктi бiлдiретiн тiлiмiзде ең көп жұмсалатындар – бастауыш –
Бастауыш – баяндауыштың қатынасы предикативтiк қатынас деп аталады. Тiлде
Шақ, рай, жақ формалары – сөйлем арқылы айтылған пiкiрдiң
Сөйлем тән негiзгi белгiлердiң бiрi – модальдiлiк. Сөйлем пiкiрдi
Рай формалары пiкiрдi болмысқа қатынастыру ерекшелiктерiн танытады. (келдi, келедi
Сөйлемге тән негiзгi белгiлердiң бiрi – интонация. Тиянақталған интонацияның
2.3 Сөйлемнің семантикалық құрылымы
Сөйлемнің құрамында толық мағыналы сөздер сөйлемнің семантикалық мәнін анықтауда
Кейбiр сөйлемдерде сөздер еш өзгерiссiз өзiнiң бастапқы дәл, нақты
Жай сөйлемдерге тұрлаулы мүшелердiң екi сыңары да, бiр сыңары
Сөйлем – тiлдiң ең маңызды қызметiн анықтайтын тiлдiк бiрлiк.
Сөйлем өзiнiң семантикасы мен грамматикалық белгiлерiне қарай бiрнеше
Айтылу мақсатына қарай: хабарлы, сұраулы, бұйрықты;
Сөйлемде айтылған ойдың объективтi шындыққа қарым-қатынасына(грамматикалық сипатына) қарай: болымды,
Синтаксистiк мүшеге бөлiу-бөлiнбеуiне қарай: мүшеленетiн, мүшеленбейтiн;
Сөйлемде сөйлем құрауға негiз болатын бас мүшелердiң сөйлем құрылымына
Сөйлем құрамында тұрлаусыз мүшелердiң болу, болмауына қарай: жалаң, жайылма;
Сөйлем құрамында ойға қажеттi мүшелерiнiң қатынасына қарай: толымды, толымсыз;
Сөйлемдi күрделендiрушi элементтерiнiң қатысына қарай: күрделенген/ күрделенбеген;
Сөйлем құрылысына қатысты мүшелерiнiң түсу-түспеуiне қарай: ықшамдалған/ ықшамдалмаған сөйлемдер.
Сөйлемнiң айтылу мақсатына қарай бөлiнетiн түрлерi
Тiл арқылы қатынас жасауда пiкiр, ой айтумен қатар, пiкiр
Сөйлемдi айтылу мақсатына қарай топтауда ғылымдар арасында бiрнеше пiкiр
Сөйлемдердiң мақсатына қарай хабарлы, сұраулы, бұйрықты болып топтастырылуы тiлдiң
Хабарлы сөйлем Бiр iстiң жайын баяндау мақсатында айтылатын сөйлем.
Хабарлы сөйлемдер – ақиқат-шындық фактiлерiн, құбылыс, оқиға не зат
Профессор Аманжоловтың “Қазақ тiлi синтаксисiнiң қысқаша ғылыми курсы” деген
Профессор М.Балақаев “Қазiргi қазақ тiлi” кiтабында хабарлы сөйлемдердiң мазмұны
Сұраулы сөйлемдер
Бiр нәрсе жайында хабар алу үшiн қойылған сұрақты бiлдiретiн
1. Сұраулы сөйлемнiң синтаксистiк тәсiл арқылы жасалуы. Бұған интонация,
а) Сұраулы сөйлемдер диалогта көтерiңкi ырғақ арқылы қалыптасады. Олардың
М:-Бiр түнде көшiп кетсе, қайтесiң?
Көшiп? Қайда кетедi?
Белгiлi бiр сөйлеу жағдайында сұраулы сөйлемдер кейбiр модальдiк сөздi,
Өзiңiз жұмастасыз ғой.
Иә жұмыстамын.
– Кеттi бiлем. көке?
Жоқ, тыңдап тұр;
Оның үйiн бiлесiң бе?
Бiлем.
2. Сұраулы сөйлемнiң лексика-грамматикалық жасалу тәсiлiне не? Кiм? қандай?
Ондай сөйлемде сұраулық интонация синтаксистiк амал арқылы қалыптасатын сөйлемдердегiдей
Сұрау есiмдiктi сөйлемдер, негiзiнде, ой мазмұнының белгiсiз бiр жағын
Сұраулы сөйлем сұрақтың, диалогтың, сөйлеушiнiң әр кезеңiне сай түрлiше
Естiп пе едiң, келдi ғой?
Кiм?
Әбiл
Қайда?
Жетек сұрақты сөйлемдерге қатысты басқа сөздер негiзгi сұрақты сөйлемдерден
3. Анықтауышты сұрақты бiлдiретiн сөйлемдер. Бұл сөйлемдер екiншi жақтың
–Күздiк пе, күздiк биыл кеш көтерiлдi.
Сұралы сөйлем мағынасына қарай былайша топтастырылады:
1. Ашық (жалпы) сұрақты бiлдiретiн сөйлемдер. Мұнда сұраққа негiз
Ашық сұрақты бiлдiретiн сөйлемдер iштей өзара былай бөлiнедi:
Субъектiнiң iздеулi екенiн бiлдiретiн сөйлемдер. Бұл сұраулы сөйлемдер кiм,
Предикативтiк iс-әрекеттiң, сапаның, сынның iздеулi екенiн бiлдiретiн сұраулы
Iс-қимыл объектiсiнiң iздеулi екенiн бiлдiретiн сұраулы сөйлемдер. Бұл сөйлемдер
Iс-қимылдың сапасының, себебiнiң, мекенiнiң, мезгiлiнiң iздеулi екенiн бiлдiретiн сұраулы
Зат сапасының, сынының, санының iздеулi екенiн бiлдiретiн сұраулы сөйлемдер.
Қанша кiсi жұмысқа шықты? Қандай вагонға алдыңдар?
2. Альтернативтiк сұрақты бiлдiретiн сөйлемдер. Iздеуге iз, жоба болып
Ашық сұрақта iздеулi компонент түргел белгiсiз болып, сұрақ жалпы,
Альтрнативтiк сұрақты бiлдiретiн сөйлемдер баяндауыш мүшенiң аталған шылауларды үстеуi
Үнемдi құраудың бiр жолы – альтернатив етiстiктiң болымды түрi
Тоқтайсыз ба, тоқтамайсыз ба – Тоқтайсың ба, жоқ па
Альтернатив мүше ретiнде сұраулы сөйлемге болымды формалы сөздiң
Iзделетiн мүше субъект те, объект те, анықтауыш та болуы
Сұраулық шылаулар баяндауыш сөздiң морфологиялық құрамы ретiнде кiрiгiп те
3. Риторикалық сұрақты бiлдiретiн сөйлемдер. Баяндауыштардың керi мағынада жұмсалуы
Риторикалық сөйлемде баяндауыш мағынаға сай болымды формада алынады да,
Дауыс ырғағының қатысуы жағынан жай сұраулы сөйлемдерге ұқсас болғанмен,
Бұл сөйлемдердiң құрамында өзiне лайықталып құралған баяндауыштық формалар кездеседi:
Жүректе қайрат болмаса, ұйықтаған ойды кiм түртпек?
Мен сiздерден не талап етемiн? Алдымен, . . .
4. Түрткi сұрақты бiлдiретiн сөйлемдер
Тiлiмiзге сұраулы сөйлем формасы тыңдаушыны бiр iске қосу, жұмсау
Түрткi сұрақты бiлдiретiн сөйлемнiң баяндауышы келер шақ етiстiк пен
Түрткi сұрақты бiлдiретiн сөйлемге баяндауыш болып етiстiк сөз болымды,
Бұл жағдай альтернативтiк сұрақ iшiндегi етiстiктiң бұл екi формасының
Түрткi сұрақты бiлдiретiн сөйлемдер. Тыңдаушыны бiр iске қосу, жұмсау
Сұраулы сөйлемдер негiзгi мағыналары жағынан төмендегшiдей топтарға бөлiнедi:
а) ашық мәндi, демеу мәндi, риторикалық мәндi;
ә) қолданылуына қарай: диалогта қолданылатын, монологта қолданылатын болып бөлiнедi.
1. Ашық мәндi сұраулы сөйлем мағынасы мен қолдануы кең
Тiке сұрақта сөйлесушiге ақиқат сұрақ қойылып жауап алынады. Қарсы
Сонда байыған соң не қылар ең?
Мен бе? – деп, жiгiт ойланып қалды.
2. Демеу мәндi сұраулы сөйлем. Демеу мәндi сұраулы сөйлемдер
Бұйрықты сөйлемдер Бұйрықты сөйлемдер сөйлеушiнiң бiреудi iске
1.Бұйрық мағыналы баяндауыштардың iшiнде негiзгi тiрек форма – етiстiктiң
2. I жаққа қатысты бұйрықты, iс-әрекетке жұмсауды –айын, -ейiн,
III жаққа қатысты бұйрықты бiлдiру үшiн келсiн, айтсын
3. Ауызекi тiлде бұйрық мағыналы сөйлем алғын, келгiн формалы
4. Бұйрықты өтiнiш ретiнде бiлдiру үшiн алсаңшы, алсаңызшы түрiнде
5. Бұйрықты тiлек, өтiнiш ретiнде бiлдiру үшiн сөйлемге -ғай,
6. Шартты рай тұлғалы етiстiктi қатыстырып бұйрық мағыналы баяндауыш
Қазақ батырлар жырындағы бар сана түрiндегi баяндауыштар кiтаби тiлдiң
Қой сана, батыр, қой сана
Ашуы жоқ бол сана
Қой дегенде қоймасаң,
Түсiремiн ой-сана!
Айналдырған алтауың
Бiр кiсiдей бол сана!
7. Бұйрықты тұжырымды етiп, үзiлдi кесiлдi айту үшiн –
8. Осы қызметте –ушi формалы есiмше болма құрамында жасалған
Бұл баяндауыш негiзiнде тек екiншi жаққа тән формада жұмсалады.
9. Iске жұмсауды тiлек, өтiнiш ретiнде айту үшiн алшы,
10. -айық, -ейiк тұлғалы баяндауышқа синонимдiк сыңар ретiнде жұмсалатын
11. -алықшы, -елiкшi формалы етiстiк бұйрықты өкiнiш, тiлек ретiнде
12. Ауызекi тiл бұйрық мағынаны бiлдiру үшiн ашық райдың
13. Ашық рай формасындағы алушы болмайсың, бұйрық рай алушы
14. Iске қосу қызметiнде ерекше жұмсалатын тағы бiр
Сөйлеушiнiң бiреудi iске қосу, жұмсау үшiн айтқан пiкiрiн бiлдiру
2. Бұйрық райлы етiстiктiң жiктелуiндегi I жаққа қатысты -
3. алғын, келгiн формалы баяндауыштар
4.Алсаңшы, алсаңызшы түрiндегi баяндауыштар
5. Бұйрықты үзiлдi- кесiлдi айту үшiн II жақ бұйрық
6. - ушi+ болма құрамында жасалған баяндауыш.
Бұйрықты сөйлемдер сөйлесушi адамдарға қандайда болмасын iстi iстеуi не
Бұйрықты сөйлемдер басым интонациямен айтылады. Мұнда да ерекшелiк бар:
а) етiстiктiң бұйрық райы арқылы жасалады. Әсiресе II жақта
- Тараңдар! Тастаңдар жалғыз ұлықты! – дедi (М.Ә.)
Сөйлем мазмұны тiлек, жалыну, ескерту, қауiп, сес бiлдiру мағыналарында
Иә, қоя тұрсаңшы, Зайкүл, - дедi оған Майра, -
ә) етiстiктiң шартты, қалау, ашық рай тұлғалары арқылы қалыптасады.
Шартты райға + сен-шi немесе йшы/-йшi тұлғасы жалғанады. Шешiнсейшi,
Айық,-ейiк, -йық/-иiк+шы/шi
- Күланда, мына үйдiң iшiн жинастырайықшы, - деп,
түрегелдi (Т.Ахт.)
б)Баяндауыштың алдыңғы компонентi етiстiк + керек, қажет, шарт, тиiс,
в) Бұйрықты сөйлем қызметтерiнде әй (ей), жә, сап-сап, сабыр,
- Тсс, Давыдов келе жатыр!
Бұйрықты сөйлемдер мазмұны жағынан да, оның берiлу сипаты жағынан
Лептi сөйлемдер Сөйлеушiнiң эмоциясын қоса бiлдiретiн сөйлемдердi лептi сөйлем
Эмоциялық, экспрессивтiлiк тiлдiң барлық құрылымдық бөлшектерiнде көрiнедi. Эмоция-психикалық құбылыс.
Сөйлемнiң мазмұнына, эмоцияның қатысуна, қатыспауына және эмоцияны бiлдiретiн формалардың
Сөйлеушiнiң эмоциясын қоса бiлдiретiн сөйлемдердi лептi сөйлемдер деймiз.
Лептi сөйлемдер мағыналық, тұлғалық өзгешелiгiне қарай бiрнеше топқа бөлiнедi:
1. Бұйрық мәндi лептi сөйлем. Баяндауыштары етiстiктiң бұйрық райында
Мысалы, Тал өсiр, малыңды бақ, күтiп бапта!
Ел сенген, отан сенген, сенiмдi ақта! (А.Тоқм.)
2. Тiлек жалыныш мәндi лепті сөйлем. Баяндауыштары етiстiктiң бұйрық
3. Арман мәндi сөйлем. Баяндауыштары етiстiктiң шартты рай тұлғасында
Па, шiркiн, мына атқа мiнер ме едi!
4. Өкiнiш мәндi сөйлем. Өткенде iстелуге тиiстi,бiрақ iстелмеген, болмаған
2. Шартты рай тұлғасындағы етiстiкке –шы, -шi жалғану арқылы
3. Тұйық райлы етiстiкке “керек”, “едi”, “ғой” сөздерi тiркесетiн
5. Сес мәндi лептi сөйлем. Бермей көршi сияқты күрделi
6. Ұран, үндеу мәндi сөйлемдер. Олардың баяндауыштары етiстiктiң бұйрық,
Мадақтау мәндi лептi сөйлем. Бiрдеңенi асыра мақтан ету, масаттану
Сөйлемдер дүниедегi болмыс туралы пiкiрдi хабарлап қана қоймайды, ол
Лептi сөйлемдi сөйлемнiң қай тобына жатқызу жөнiнде ғалымдар арасында
Сөйлеуде сезiмдi бiлдiрудiң негiзгi құралы дауыс ырғағы болғандықтан, сезiм
Лептi сөйлем жасауда интонациямен қатар одағайлардың да қызметi мол.
Қорқу, сескену, аяу, өкiну, таңырқау сияқты кiсiнiң көңiл-күйiн бiлдiретiн
Апырай, желiсiнiң қаттысын-ай! (I. Мүс-в)
баяндауыштары ет-ң шартты рай тұлғасында айтылып, бiрдеңенi көксеу, арман
Шiрiкiн, тезiрек ауылға барсам!
Өткен шақ есiмшеге екен көмекшi етiстiкiгi қосылып, өкiнiш
Балаңды кеше жiбермеген екенсiң де!
Масаттану мақтан ету мағынасындағы лептi сөйлемге қандай, ғажап, неткен,
Тұлғасы сұраулы сөйлемдер де кейде эксперссивтi мағынада лептi болып
Шiркiн, Көкшетау! Дүниеде сендей жер бар ма екен! (С.М.)
Лептi сөйлемнiң төмендегiдей түрлерi бар: Құрамы жағынан бейiмделген лептi
Лептi сөйлемдер эмоциялық бояуы мол сөйлем болғандықтан, поэзия мен
2.4 Жай сөйлем типтерінің семантикасы
Болымды, болымсыз сөйлемдердің семантикасы
Сөйлемдердi болымды, болымсыз деп бөлу-болмыс пен ақиқат шындықтың қарым-қатынасының
Болымды сөйлемдерде iстiң болатындығы хабарланса, болымсыз сөйлемдерде iстiң болмайтындығы
Болымсыз сөйлемдер төмендегiдей грамматикалық формалар арқылы жасалады:
Баяндауыштары ма/ме тұлғалы болымсыз
етiстiктерден жасалады.
Есiм, есiмдерден болған баяндауыштар құрамында емес деген көмекшi етстiк
Жоқ сөзi баяндауыш қызметiнде күрделi баяндауыш құрамында айтылу арқылы
–сыз,-сiз тұлғалы сын есiмдер баяндауыш қызметiнде жұмсалғанда да сөйлемнiң
Кейбiр сөйлемнiң тұлғасы болымды, мазмұны болымсызу ыңғайда айтылады. М.
Мысалы: Өлең табылса да, көңiл табыла бере ме?
Тынығу қайда?
Мыналар сенi, тыныш жатқызар!
Шыныңды айт!
Айтқызарсың!
Болымсыз тұлғадағы сөйлемдердiң барлығы болымсыздық мағына бере бермейдi, болымсыз
Мысалы: Ендеше, қорықпаңыздар.
Қуанышын жасырып тұра алмады.
Өмiрiнде ерiнген емес.
Әдемi қыздар да аз болған жоқ.
Жақты, жақсыз сөйлемдер, түрлерi
Жақты сөйлемге қойылатын негiзгi критерий – бастауыштың болуы және
Арнаулы жақты сөйлем. Бастауышы мен баяндауышы белгiлi бiр жақта
Ауыспалы жақты сөйлем. Арнаулы жақты сөйлемде
жақтық мағына сол жақтың өзiне қаратылса, ауыспалы жақты сөйлемде
а) I жақ көпше формасы I жақ жекеше II
ә) II жақ анайы, сыпайы түрлерi I жақ мағынасында.
Бөлменi аштық. Қараңғылығы соншалық - ешнәрсе көре алмайсың. (I)
б) формасы III жақта тұрса да, мағынасы I не
3) белгiсiз жақты сөйлем. Бастауышы ерекше айтылмайды да, iстелген
Сiбiрде көлiкке иттi де жегедi. Бұрын 13-те қыз айттыратын.
Бастауышы жоқ және оны баяндауыш формасы арқылы тауып алуға
Оның жақты сөйлеммен айырмашылығы, бiрiншiден, граматикалық бастауышқа байланысты, 2-ден,
1. Граматикалық бастауышы мүлде болмайды.
Iс иесi-субъект iлiк не барыс септiгiнiң тұлғасында болып, сөйлемде
3. Баяндауышы негiзiнен күрделi болады.
Қазақ тiлiндегi жақсыз сөйлемдер мынадай жолдармен жасалады.
а) Күрделi баяндауыштың I сыңары барыс септiгiндегi тұйық етiстiк
ә) -қы/-кi, -ғы/-гi+кел. Ұшқыш болғым келедi.
б) түбiр тұлғалы не барыс септiгiндегi тұйық етiстiк +
Бiзге көп оқу керек.
в) тәуелдiк жалғаулы тұйық етiстiк + мүмкiн, тиiс. Менiң
г) баяндауышы бастауыш - баяндауыш қатынасында тұрғандай болып көрiнген,
Толымды, толымсыз, ықшамдалған сөйлемдер
Қазақ тiлiнде толымды, толымсыз сөйлемдердi ажыратуға түрлiше критерийлер қойылып
Дербес айтылғанда, мағыналық мазмұны толық берiлген сөйлем толымды деп
Мысалы: Биiк лауазымға жетер жол кейде тым жақын көрiнгенiмен,
Тiл бiлiмiнде толымды, толымсыз және ықшамдалған (кейде эллипсис сөйлемдер
Мысалы: - Қиын…(1) Өте қиын…(2) Бiрақ сен менi тыңда,
Атаулы сөйлем
Грамматикалық құрылымы жағынан жай сөйлемнiң ерекше түрi – атаулы
Профессор Н.Дмитриевтiң пiкiрiнше, тақырып жазылып, одан соң оның мазмұны
Мағынасына қарай АС-дi бiрнеше топқа бөлуге болады.
Мекен атаулы сөйлем. Оған жалпы және жалқы есiмдi мекен
Мезгiл атаулы сөйлем. Мезгiл мағынасын бiлдiретiн атаулар жатады. 1999ж.
Зат атаулы сөйлем а) табиғат құбылысының атаулары. Қуаңшылық. Ыстық.
ә) Үй жиһазы, оқиғаға байланысты басқа да заттар, адамдар
атауы. Бөлме iшi. Ортада стол. Оның үстiнде шашылған
қағаздар.
б) Кiтап-журнал сыртына жазылған атаулар. Газет аттары,
бас тақырыптары мен тақырыпшалар, хабарландыру,
сiлтеме, кiтап, журнал, газет атаулары. Ә.Абiлқаев
бұған сан атаулы с-дi қосады. Ол тiлде сирек кездеседi.
Сөйлемге тән предикаттық қасиетке негiзделген, осы шақтағы құбылыстың,
Мағынасына қарай атаулы сөйлемдер мекен, мезгiл және зат атаулы
Атаулы сөйлемдерде өткен, келер шақтағы оқиға, iс жайындағы ой
Атаулы сөйлемдерде бастауыш-баяндауыш болып құралатын предикативтiк қатынас болмаған, предикативтiк
Атаулы сөйлемдер арнаулы коммуникативтiк мақсаттың қажеттiгiмен қалыптасқан. Бұл сөйлемдер
Атаулы сөйлемдердiң грамматикалық сипаты – жайылуы, кеңеЮi, морфологиялық тұрпаты
Қорытынды
Сөйлем – синтаксис саласындағы басты тiлдік бірлік болып табылады.
Модальдiлiк сөйлемдегі пiкiрдiң болмысқа қатынасын анықтайды. Ол
Рай формалары пiкiрдi болмысқа қатынастыру ерекшелiктерiн танытады. (келдi, келедi
Предикативтiлiк – сөйлеушінің ойын, көзқарасын, пікірін, көңіл-күйін анықтайтын
Семантикалық инварианттар жақ категориясы, септік категориясы, шақ категориясы
Жақ категориясы пікірдің адамға қатысын және табиғатқа, қоғамға қатысын
нәрсенің талғаулық мәнін білдіреді: адамның ақылдысы, қызылдың қызылы; заттық
зат пен заттың бөлшектік қатынасын білдіреді: оқушылардың бірі;
заттың қимылдық белгісін бiлдiредi: Асанның жүрiсi, бұлбұлдың сайрауы;
мөлшерлік, сандық қарым-қатынасты білдіреді: жиырманың бесеуі, отыздың біреуі
бүтіннің бөлшегін білдіреді: мынаның біреуі, оның үшеу.
қимыл иесінің сандық мөлшерін білдіреді: келгендердің алтауы;
қимыл атауының заттық сапасын білдіреді: табудың амалы, үйренудің жолы.
Меңгеріле байланысу субъект ↔ субъект құрылымында жұмсалып, нақты бір
Субъектінің нақты заттарға қатынасын анықтап, сынның белгілі бір затқа
Қимыл-әрекеттің материалдық құралы мағынасын білдіретін коммуникативті мағына туындайды; балтамен
Қимыл-әрекеттің белгісін айқындайтын коммуникативті семантика туындайды; аурудан айығу. Қимыл-әрекеттің
Қимыл-әрекеттің барып тірелер жерін, аяқталар шегін анықтайтын коммуникативті семантика:
мезгілдің шегін білдіретін коммуникативті семантика: қысқа жетті т.б.
Қимыл-әрекеттің иесі болған заттың тұрағын білдіретін мағына: үйде
Қимыл-әрекеттің болу орнын білдіретін мағына: далада ойнау.
Қимыл-әрекеттің мезгілін білдіретін мағына: түнде келді, көргенде айттым.
Қимыл-әрекеттің амалын білдіреді: қолдан ұзатты т.б;Қимыл-әрекеттің мөлшер, өлшем, сапаға
Меңгеру формасының сөйлеудегі қызметі айтылатын ойдың мазмұнын таза синтаксистік
Шақ категориясынан туындайтын семантикалық инварианттар есімше, көсемше, жедел өткен
Пайдаланылған әдебиеттер
1 Мурзин Л.Н. Основы дериватологии. Пермь, 1984. – 210.
2 Гречко. В.А. Теория языкознания. – М., 2003.
3 Оразбаева Ф. Тілдік қатынас: теориясы және әдістемесі, А,
4 Қазақ грамматикасы. Фонетика, сөзжасам, морфология, синтаксис. Астана 2002.
5 Оразов М. Қазақ тілінің семантикасы. Алматы, 1991. –
6 Сименский С.В. Коммуникативная семантика английских имен лица.
7 Труды казахского института национальной культуры. Том первый
8 Ерназарова З.Ш. Қазақ сөйлеу тілі синтаксистік бірліктерінің прагматикалық
9 Роспопов И.П. Спорные вопросы синтаксиса. Ростов на Дону.
10 Жайық. Тілтанымдағы анропологиялық парадигманың Қ.Жұбанов мұраларындағы көрінісі. Филол.
11 Танабаев Ғ.Ө. Қазақ тіліндегі субъектив мәнді етістіктердің семантикалық
12 Маманов Ы. Қазақ тіл білімінің мәселелері. Алматы, Арыс.
13 Оразов М. Қазіргі қазақ тіліндегі қалып етістіктері.
14 Ильясова Н. А. Қазіргі қазақ тіліндегі қатысымдық бірліктер:
15 Исаев С. Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар.
16 Қордабаев Т., Қалиев Ғ. Жалпы тіл білімі. Алматы,
17 . Қалиев Ғ. Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі.
18 Бенвенист.Э. Общая лингвистика. Москва, Прогресс. 1974- 444
19 Француз тілінің лингвистикалық сөздігі. интернет. Dubois, 1973-156
20 . Нұркеева С.С. Дисскурсивтік компетенция және тілдік тұлға
21 Большой энциклопедический словарь. Языкознание. Москва. БРЭ, гл. Ред.
22 Ахмедияров К.К. Лингвистическая поэтика: традиций и новации.
23 Карасик В. И. О типах дискурса \\ Языковая
24 Бисимиллаева М.К. О понятиях «текст» и «дискурс» //
25 Новикова Э.Ю. Прагматические характеристики газетного политического текста// Вопросы
26 Тіл білімі сөздігі. \ жалпы ред. Басқ. Проф.
27 Қайшығұлова Ж. Қазақ мәтінінің күрделі фразалық тұтасымы: абзац
28 Ихсангалиева Г.К. Функционально-прагматический анализ заголовков (на материале казахстанских
29 Оразбаева Ф. Тілдік қатынастың теориялық негізі. \\ Тіл
30 Есенова Қ.Ө. Қазіргі қазақ медиа-мәтінінің прагматикасы. филол. ғыл.
31 Уәли Н. Қазақ сөз мәдениетінің теориялық негіздері: филол.
32 Смағұлова Г. Мәтін және дискурс // Мәдениетаралық қатысым
33 Шалабай Б. Текст лингвистикасы // Қазақ тілі мен
34 Әзімжанова Г. Мәтін лингвистикасы. Алматы, 2009.- 270
35 Реферовская Е.А. Лингвистические исследования структуры текста. Л.,
36 Әзімжанова Г. Мәтін лингвистикасы. Алматы, 2009.- 270
37 Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. Алматы, 1999-
38 Жақыпов Ж.А. Сөйлеу синтаксисінің сипаттары. Қарағанды, 1998.- 159
39 Мурзин Л.Н. Основы дериватологии. Пермь, 1984. – 210.
40 Гречко. В.А. Теория языкознания. – М., 2003.
41 Труды казахского института национальной культуры. Том первый
42 Ерназарова З.Ш. Қазақ сөйлеу тілі синтаксистік бірліктерінің прагматикалық
43 Золотова Г.А. Очерк функционального синтаксиса русского языка. М.:
наука. 1973 -350
44 Оралбай Н. Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. Алматы, 2007-390
45 Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. -
384 б.
46. Виноградов В.В. О категориях модальности и модальных словах
47 Төлегенов О. Жалпы модальды және мақсат мәнді
4