МАЗМҰНЫ
Кіріспе .....................................................................................................................3
1 Бөлім. Материалды емес активтер есебі туралы түсінік және
1.1 Материалды емес активтер туралы түсінік, бағалау әдістері және
1.2 Материалды емес активтердің түгендеу және амортизациялық есебі …………………………………………………………………………………….23
1.3 Материалды емес активтердің пайда болуы және есептен шығарылуы............................................................................................................30
2 Бөлім. «Қазақстан Темір Жолы» Ұлттық компаниясы» акционерлік қоғамындағы
2.1 АҚ-ның шаруашылық қызметін басқарудағы ұйымдық құрылымы....34
2.2 АҚ-ның экономикалық сипаттамасы.......................................................40
2.3 Материалды емес активтердің кәсіпорын есеп саясатында қолданылуы………………………………………………………………………48
3 Бөлім. Материалды емес активтердің аудиті.
3.1 Материалды емес активтер операциясының аудиторлық қызметі.......53
3.2 Материалды емес активтердің есептеу аудиті…………………………60
3.3 Материалды емес активтердің есебі мен аудитін жетілдіру жолдары…………………………………………………………………………..66
Қорытынды..........................................................................................................71
Пайдаланылған әдебиеттер...............................................................................76
Қосымшалар
Кіріспе
Қазіргі таңда кәсіпорындардың меншігіндегі материалды емес активтердің рөлі біртіндеп
Ұзақ мерзімге қолданылатын (1 жылдан жоғары), шаруашылық саласында және
-ғылым, әдебиет, өнер және ЭЕМ бағдарламаларына, мәліметтер базасына авторлық
- ойлап табуға, өндірістік үлгілер, өнімдік жетістіктерге патенттер, пайдалы
- «ноу-хау» құқықтары қарастырылады.
Сонымен қатар, материалды емес активтерге жер учаскелерін, табиғи ресурстарды
-1996 жылдың 10 маусымында қабылданған «авторлық және аралас құқықтар
- ҚР 1999 жылы 26 шілдеде қабылданған «Тауарлық белгілер,
Осы заң тіркеу, құқықтық қорғау және тауар белгілерін қолдану
-материалды емес активті тіркеу (өз қолымен жасалған, сәйкес құжатты
- материалды емес активті лицензионды келісім шарт бойынша, міндетті
Материалды емес активтерді тәжірибеде қолдану келесі кезеңдерге әкеп соғады.
Бірінші кезең - интеллектуалды меншіктің сауатты жіктелуі. Бірақ, бүгінгі
Екінші кезең-материалды емес активтерді коммерцияландыру:
-ғылыми-техникалық өнім нарығына белсенді шығуы;
-өз сатып алушысын табу, кәсіпкерлік өнерін шыңдау, яғни, өз
- жарнамалау;
- журналдарға жазу, теледидарға ұмтылу.
Материалды емес активтерді экономикалық айналыста қолдану, оларды интеллектуалды еңбектің
Сол сияқты бухгалтерлік есепке алуды жүргізу мен қаржылық есеп
Нарықтық экономиканың нағыз шарықтап келе жатқан шағында күрделі экономикалық
Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы – материалдық емес активтердің есебі
Дипломдық жұмыстың мақсаты – кәсіпорындағы материалдық емес активтердің
1 Бөлім. Материалды емес активтердің есебі туралы түсінік
1.1 Материалдық емес активтер туралы түсінік, бағалау әдістері және
Материалды емес активтер деген түсінік әлемдегі алдыңғы қатарлы фирмалардың
Материалды емес активтер дегеніміз авторлардың, патент иелерінің және интеллектуалды
Интеллектуалды меншік саласындағы субъектілер құқығы арасындағы пайда болатын қарым-қатынастар
өнертапқышқа оның өнертабысын өзі жеке-дара қолдану құқығын
ҚР 1999 жылы 26 шілде айындағы № 456-1
шығармашылық қызметтің нәтижесі болып табылатын ғылым, әдебиет, өнер туындыларына
Қазақстан Республикасы қатысатын мынадай халықаралық келісімшарттармен:
өнертабысты, өндірістік жалпыға пайдалы үлгілерді және тауар белгілерін экономикалық
19.07.70 жылғы патенттік кооперация туралы келісімшарт (КСРО атынан 23.12.70
Өндірістік меншікті қорғау туралы конвенция (Париж, 20.03.1883) (19.09.68 жылы
Материалды емес активтерді бағалау.
Материалды емес активтер есепке алуда бастапқы және қалдық құны
Бастапқы құн дегеніміз материалды емес активтерді сатып алудағы шығындар
Материалды емес активтерді сатып алу шығындарына нысанды сатушыға, ақпараттық
Материалды емес активтерді жасауға кеткен шығындарға қызметкерлерге есептелген еңбек
Бастапқы құн нысанды жұмысқа енгізу сәтінде анықталады және материалды
Бастапқы құн келесі нысандар үшін белгіленеді:
келісілген құн бойынша жарғылық капитал шотына салынған салымдар;
басқа ұйымдар мен тұлғалардан ақшаға алынғандар – нысанды сатып
басқа ұйымдар мен тұлғалардан ақысыз алынғандар – сараптау жолымен.
Материалды емес активтерді бухгалтерлік есепке алудағы басты мәселелер:
Сатып алу сәтінен бастап есептен шығаруға дейін олардың бар
Тозуды дұрыс әрі дер кезінде есептеу;
Бюджетке жіберілетін салықты дұрыс есептеу үшін мәліметтер алу;
Материалды емес активтердің бар екендігі және қозғалысы туралы есеп
Кейбір қазақстандық нормативті құжаттарда материалды емес активтерге анықтама беріледі,
не материалды-заттық формасы жоқ, не шаруашылық қызметте қолдануға материалды-заттық
табыс әкелуге қабілетті;
ұзақ мерзімді уақыт ішінде (бір жылдан аса) пайдаланылатын.
«Материалды емес активтерді бағалау» стандарт жобасын басшылыққа алсақ онда
Құқықтардың орын алуын келісуші жақтардың бір қатар экономикалық пайда
Сөз болып отырған қарым-қатынастар әдетте келісімшарттық негізге ие емес.
Материалды емес активтер тобы дегеніміз материалды емес активтердің жалпы
Негізінен, бухгалтерлік есеп принципі материалды емес актив түсінігін тек
Материалды емес активтерді төрт негізгі топқа бөлуге болады:
интеллектуалды меншік;
мүліктік құқықтар;
кейінге қалдырылған немесе мерзімі ұзартылған шығындар;
фирма бағасы.
Мүліктік құқықтар – бұл заңды және жеке тұлғалардың жер
Кейінге қалдырылған немесе мерзімі ұзартылған шығындар – бұл:
ұйымдастыру шығындары (заңгерлердің құрылтайлық құжаттарды жасау үшін төлемақысы, фирманы
НИОКОР жүргізуге байланысты шығындар.
Фирма бағасы (гудвилл)
Фирма бағасы оның іскерлік беделінің бағасымен анықталады. Іскерлік
Кейбір экономистер гудвиллді іс жүзіндегі материалды емес активтердің бағасы
Артық табыс бар кезде ғана болады, өнеркәсіп табысы активке
Жұмыс істеп тұрған өнеркәсіптен бөлінбейді, яғни одан бөлек сатыла
Интеллектуалдық меншік – бұл азаматтың немесе заңды тұлғаның интеллектуалды
Интеллектуалды меншік нысандарын екі түрге бөледі: патенттік құқықпен реттелетін
Патенттік құқық шығарманың мазмұнын қорғайды. Өндірістік меншік нысандарын қорғау
өнертабыс, егер ол жаңа әрі өндірістік қолдануға жарамды немесе
өндірістік үлгі – бұйымның сыртқы түрін айқындайтын көркем-конструкциялық
пайдалы модель – құрамдас бөлшектерді конструктивті жасау;
тауарлық белгі мен қызмет көрсету белгісі – әртүрлі
тауардың жасалған жерін атау – тауарды белгілеуге арналған географиялық
фирмалық атауы – заңды тұлғаның жеке аты;
«ноу-хау» – үшінші жаққа белгісіз болу себебінен коммерциялық құндылығы
Нысандарды авторлық құқықпен реттеу құқығы ҚР «Авторлық құқық туралы»
Патенттік құқықпен реттелетін нысандарға жатады:
ЭВМ-ге арналған программа, сондай-ақ программа дайындаған кезде алынған дайындық
Деректер (мәліметтер) базасы;
Интегралды микросызбалардың топологиясы;
Басқа да ғылым, әдебиет және өнер туындылары;
Белгілі бір қызмет түрімен айналысуға құқық беретін лицензия, егер
Интеллектуалды меншік мынадай маңызды жағдайларда ескеріліп бағаланады:
Шығарылатын тауарларға баға тағайындауды есептеу немесе талдау мақсатында
Интеллектуалды меншікті қолданғаннан түсетін табысты арттыру мақсатында:
Салық салу базасын анықтау; интеллектуалды меншікті пайдаланудың ең тиімді
Интеллектуалды меншіктің құнын жарғылық капиталда айқындау мақсатында: несие алу
Меншік субъектісі мен формасын өзгерту мақсатында:
Қайта ұйымдастыру (соның ішінде жекешелендіру); жою; өнеркәсіптің банкроттығы; өнеркәсіпті
5. Интеллектуалды меншікпен байланысты ұйымдастырушылық-құқықтық мәселелерді шешу мақсатында: интеллектуалды
Материалды емес және интеллектуалды меншікті бағалау кезінде табыс,
Интеллектуалды меншікті бағалаудағы табысты әдіс бағаланушы нысанды пайдаланудағы күтілетін
артық табыстар;
дисконтталған ақша ағындары;
роялтиден босату;
табыстағы артықшылық.
Артық пайда әдісі
Артық пайда әдісі артық табысты кәсіпорынға активтер мен меншікті
Баланста көрсетілген барлық активтердің нарықтық құнын анықтайды.
Бағаланушы кәсіпорынның қалыпты табысын есептейді.
Активке немесе меншікті капиталға ортасалалық табысты анықтайды.
Ортасалалық табысты активке немесе меншікті капиталға көбейту негізінде күтілетін
Артық пайданы анықтайды. Бұл үшін қалыпқа келтірілген табыстан күтілетін
Материалды емес активтер құнын (гудвилл) артық пайданы капитализация коэффициентіне
Бағалаушы операциялық емес активтерді активтердің нарықтық құнынан шегеріп, сондай-ақ
Әдетте инвесторлар бес жылдан аспайтын уақыт аралығындағы гудвиллден күтілетін
Алынған нәтиженің шынайылығы ортасалалық табыстылығы анықталуға іріктелген сала кәсіпорынымен
Егер артық пайда әдісі арқылы бағалаушы барлық материалды
Материалды активтердің нарықтық құнын анықтау керек (баланста көрсетілген
Материалды активтерге келетін пайда шамасын анықтау.
Материалды активтердің салаға әкелетін орташа пайдасын есептеу.
Артық пайданы 2 және 3 кезең аралығындағы айырмашылық түрі
Материалды емес активтердің құнын артық пайда шамасын капитализация коэффициентіне
Дисконтталған ақша ағындары әдісі
Материалды емес активтердің құнын күтілетін ақша ағыны (немесе күтілетін
Дисконтталған ақша ағындары әдістемесін пайдаланғанда келесі жұмыстыр жүргізіледі.
Пайдалану мерзімі, яғни болжалынып отырған табысты дисконттаудың кезеңі анықталады.
Материалды емес активтер мәліметтерінен түсетін пайда болжалынады.
Дисконт мөлшерлемесі анықталады. Егер баға меншікті капитал үшін ДП-ға
Болашақ ақша ағынының (пайда) жиынтық ағымдық құны есептеледі.
Материалды емес активтердің болжаудан кейінгі кезеңдегі (егер оған қажеттілік
Болжалған және болжалғаннан кейінгі кезеңдегі барлық табыстардың сомасы
Роялтиден босату әдісі.
Бұл әдіс әдетте патенттер мен лицензиялық келісімдердің құнын бағалауда
Роялтиден босату әдісінің келесі кезеңдерін анықтаған дұрыс.
Сол бойынша роялтиді төлеу күтілетін сатылым көлемінің болжамы жасалады
Роялти мөшерлемесі анықталады.
Патент немесе лицензияның экономикалық қызметінің мерзімі анықталады. Заңды және
Сатылым көлемінің болжамынан пайыздық аударымдарды есептеу арқылы роялти бойынша
Роялти бойынша күтілетін төлемдерден патент пен лицензияны қамтамасыз ету
Роялти бойынша төлемдерден дисконтталған ақша ағымы есептеледі.
Роялти бойынша төлемдерден пайда ағындарының ағымдағы құнының
Лицензиялық өнімді өндірудің анықталу көлемін есептеу
Бұл көрсеткіш келесі дереккөздер арқылы анықталады:
бекітілген территориядағы лицензиаттың лицензиясы бойынша жасалған өнім өндірудің мүмкінді
сол территориядағы лицензия бойынша өнім өндірісінің көлемі туралы лицензиаттың
лицензиондық келісімшартта көрсетілген тіркелінген өндірістің көлемі;
өндірістік қуаттылыққа лицензиат берген бағалар.
Лицензия бойынша өндірістік өнімнің көлемін алғашқы жылдары өнімді игеру
Лицензиялық өнімнің сатылымдық есептік бағасы
Бұл – жасаушы франко-зауыттың қаптау, сақтандыру, сақтауға кеткен шығындар
Сатылымдық есептік баға мына негіз бойынша анықталады:
Қазақстандық және шетелдік коммерциялық мекемелердің келісім-шарттық бағасы туралы;
Саны сондай-ақ өнімнің сипаттамасындағы өзгешеліктерге қарай түзетулерді ескере отырып
Есептеу үшін мәміле жасасқан күннің бағасы алынады. Бірақ лицензиондық
Роялтидің есептік көлемі
Роялтидің сызбадағы стандартты мөлшерлемесі алынады да, сосын мөлшерлемеге әсер
Құқықтық қорғау көлемінен – бұл патенттік лицензия немесе патенттік
Лицензиондық келісімшарттың түрі: біршама қымбаты – толық лицензия,
өндіріс көлемі (айналымы) және лицензиялық өнімді шығаруды қадағалау мүмкіндігі;
лицензиялық келісімнің тақырыбынан: егер бұл алдыңғы қатарлы өнім болса,
ғылыми-техникалық маңыздылығы мен жаңалықты пайдаланғанда пайда болатын коммерциялық мүмкіндіктер;
лицензиялық өнім өндірісін ұйымдастыру үшін қажет капиталдың көлемі;
өнертабыстардың құқықтық қорғалуынан;
берілетін пайдалану құқығының көлемі;
берілетін техникалық құжаттар көлемінен: толық көлемде (конструкторлық, технологиялық, эксплуатациялық)
лицензиялық өнім өндірісін ұйымдастыру үшін материалдарды, құрал-жабдықтарды, құраушы бұйымдар,
нарықтағық жағдай: экономикалық тиімділігі жағынан ұқсас технологияларға деген бәсекелік
Роялти формасы лицензиатқа анағұрлым тиімді, себебі:
Ол лицензиялық өнім өндіру алдында лицензиялық сыйақыны төлемейді;
Егер лицензиат лицензиялық өнімнің жоспарланған көлемін ала алмаса, ондай
Пайдадағы артықшылық әдісі.
Пайдадағы артықшылық дегеніміз «бағаланушы материалды емес активпен байланысты қосымша
Шығынды тәсіл.
Материалды емес активтерді бағалау үшін шығынды әдіс мынадай жағдайларда
Бағаланушы материалды емес активтер қайтадан жасалынбайтын болғандықтан оған ұқсас
Материалды емес активтер болжанған тұрақты табыс әкелмейді, нәтижесінде табысты
Шығынды тәсілдің материалды емес активтерді бағалаудағы қолданылатын негізгі әдістері:
Жасау құны әдісі
Пайда жеңісі әдісі
Жасау құны әдісі
Бұл әдістің негізінде материалды емес активтердің құнын, пайданың ақылға
Жасау құны әдісін қолдану бағдарламасында келесі кезеңдерді атап өткен
1. Материалды емес активтің орнын толтырудың толық құны немесе
Мүліктік құқықты алуға;
өндірісте материалды емес активтерді игергенде;
материалды емес активтерді құқықтық және басқа да нәрселерден қорғағанда;
маркетингке: болжамды өндірістік меншік нысанының аналогін анықтау үшін ақпараттарды
интеллектуалды меншік нысанын пайдаланған жобаларды тәуекелден сақтандыру.
Салыстырмалы тәсіл.
Салыстырмалы тәсіл тиімді жұмыс істейтін нарық принципіне негізделген, онда
Бағаланып отырған материалды емес активтердің салыстырылып отырған аналогтерден артықшылықтары
Материалды емес активтерді бағалау үшін салыстырмалы тәсілді қолданғанда келесі
Осыған ұқсас материалды емес активтер бойынша жасалған мәмілелер туралы
Салыстыру жүргізілетін көрсеткіштер тізімі анықталады.
Бағаланушы материалды емес активтердің салыстырылған көрсеткіштердің мәнін ескере отырып
Салыстырылған мәміле бойынша түзетілген деректі мәліметтер негізінде бағаланушы материалды
Материалды емес активтерді сатып алу мәмілесін таңдау мен талдауда
Материалды емес активтерге меншіктік құқық;
Сатушы мен сатып алушы арасындағы ерекше қаржылық келісімдер;
Материалды емес активтердің қолданылатын немесе қолданылған саласы;
Материалды емес активтермен салыстырылып отырған аналогтің физикалық сипаттамасы;
Материалды емес активтермен салыстырылып отырған аналогтің функционалды сипаттамасы;
Материалды емес активтермен салыстырылып отырған аналогтің технологиялық сипаттамасы;
Материалды емес активтермен салыстырылып отырған аналогтің экономикалық сипаттамасы.
Бағаланушы нысанның спецификасын ескере отырып материалды емес активтерді бағалағанда
1.2. Материалды емес активтердің түгенделуі және амортизациялық есебі
2700 «Материалды емес активтер» бөлім шоттарының талдамалы есебі төменде
Бухгалтерияда түгендеу карточкасы материалды емес активтердің әрбір объектісі үшін
Түгендеу карточкасында материалды емес актив түрінің толық атауы, қысқаша
Материалды емес активтер есебінің түгендеу карточкасын материалды емес активтердің
Есептің компьютерлендіруі кезінде материалды емес активтердің түгендеу карточкасы мен
Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік мәліметтерінің нақтылығын (шыңайлығын) қамтамасыз
материалды емес активтердің нақты бар болуын, олардың дұрыс құрылуы
материалды емес ативтер объектісінің барын және оларды пайдалану құқығын
ұйым балансында материалды емес активтерді көрсету нақтылығын және шыңайлығын
материалды емес объектілердің есептелген амортизация соммасы мен нормасын анықтаудың
Материалды емес активтерді түгендеу кезінде материалды емес активтердің әрбір
Материалды емес активтердің келіп түсуі мен нақты бар болуын
Түгендеу комиссиясы пайдалы қызмет ету мерзімінің және пайдаланылған амортизация
Тексерілген материалды емес активтер есебінің түгендеу карточкасы, Ведомосі және
2007 ж. ақпан айындағы материалды емес активтер есебінің
ВЕДОМОСІ
Кесте 1
№ р/с Материалды емес активтердің атауы Қысқаша сипаттамасы 20хх
(бастапқы құны бойынша) 20хх ж. 1 наурызға қалдық
Келгені Шыққаны
Мерзімі,
құжат № сомма,
теңге Мерзімі,
құжат № сомма,
теңге Шығысталу себебі
1 2 3 4 5 6 7 8 9
1 ЭВМ
бағдарламасы «Алтын» ж»не компьютерлік бухгалтрия бағдарламалық кешені 59200
59200
2 Лицензиялық келісім Экспорт-импорттық операцияларына лицензия 120000
120000
БАРЛЫҒЫ
179200
179200
Ведомость 20хх ж.-дың 3 наурызында аяқталды
Орындаушы:_______________________
қолы
Бас бухгалтер _____________________
қолы
Жалпы материалды емес активтерді түгендеу кезінде кәсіпорынның меншік құқығы
Материалды емес активтердің амортизациясы (мүліктің ұсталу, тозу дәрежесіне қарай
Пайдалы қызмет ету мерзімі соңында оны сатып алу туралы
Мыналарға байланысты материалды емес активтердің бұл түрі үшін белсенді
а) активтердің пайдалы қызмет ету мерзімі соңында мұндай нарықтың
ә) мүмкіндік, ықтималдық жоқ болса. Нарық белсенді деп саналады,
- нарықтағы тауарлар біртекті болса (компьютерлік бағдарламалар нарығы);
- мәмілеге келуге ниетті-сатушылар мен сатып алушыларды қай уақытта
- сатып алынатын және сатылатын тауарлар халыққа қолайлы, арзан
Материалды емес активтер құнына сәйкес қағидасы бойынша активтің әрекет
заңды, реттеуші, келісімді жағдайларын ескеріп, олардың максималды қызмет ету
жаңарту немесе ұзарту жағдайлары келсе, онда оның тапшыланған қызмет
тозу, сұраныс және басқа да экономикалық факторлар оның қызмет
келешектегі бәсекелестіктердің және басқа да субъектілердің әрекеті материалды емес
материалды емес активтердің кейбір түрлерінің қызмет ету мерзімі сол
Материалды емес активтердің пайдалы қызмет ету мерзімін субъектінің өзі
2741 «Материалды емес активтердің амортизациясы-лицензиялық келісімдер», 2741 «Материалды емес
1.3 Материалды емес активтердің пайда болуы және есептен шығарылуы
Материалды емес активтер-бұл өндірісте ұзақ мерзім бойына пайдалану үшін
технологияларға, өнертабуға немесе зерттеуге, ноу-хау, тауарлық белгі және атрибутикаға
компьютерлік және оргтехникалық бағдарламалармен қамтамасыз ету;
ойлап-табу және ғылыми-техникалық жетістіктерді патенттеу;
гудвилл, танымал фирмалардың кең спектрлік айырмашылығы, олардың имджі, келісім
Лицензиялардың айырмашылығы келесі бейнемен анықталады:
- патенттік, патенттік емес және аралас меншікті объектілерді күзету
- дербес өзіндік және тәуелді деңгейде;
- зиялылық меншікті объектілердің түрлерімен өнертабуды пайдалануға, өндірістік үлгіде,
- қайтарылатын және қайтарылмайтын лицензия объектілеріне лицензияны пайдалану жүйесіндегі
Соңғы кезде, зиялылық меншіктің объектілерін табыстау мынадай кең таратылымды
Кесте 2
№ Шаруашылық операциялардың мазмұны Дт Кт
Басқа кәсіпорындардың жарғылық капиталына салым:
а) материалды емес активтердің баланстық құнына
ә) бұрын есептелген тозу сомасына
б) келісім құнына
в) ҚҚС сомасына (айырмашылықтан)
г) жыл соңында барлығы жиынтық кірістің кемуіне
е) жиынтық кірістің артуына
7410
2741
2210-2310
7210
7410-7210
2730
2730
6210
3130
7410
5610
Моральдық тозуына және кәсіпорынға пайда әкелу қабілетін жоғалтуына байланысты
а) материалды емес активтердің баланстық құнына
ә) бұрын есептелген тозудың сомасына
б) жыл соңында
7410
2711
5610
2730
2730
7410
Сатуға байланысты материалды емес активтерді есептен шығару:
а) материалды емес активтердің баланстық құнына
ә) бұрын есептелген тозудың сомасына
б) сатылған активтердің келісім құнына (ҚҚС-сыз)
в) ҚҚС сомасына
г) бюджетке төленген ҚҚС
ғ) сатып алушы шотты төлегенде
д) жыл соңында зиян шеккенде
пайда тапқанда
7410
2741
1210
1210
3130
1010,1020
5610
6210
2730
2730
6210
3130
1030
1210
7410
5610
Өтеусіз беру:
а) баланстық құнға
ә) материалды емес активтердің баланстық құнына
б) ҚҚС сомасына
в) жыл соңында (зиян)
7410
2741
6210
5610
2730
2730
3130
7410
2 бөлім. «Қазақстан Темір Жолы» Ұлттық компаниясы» акционерлік қоғамындағы
2.1 АҚ-ның шаруашылық қызметін басқарудағы ұйымдық құрылымы.
«Қазақстан темір Жолы» Ұлттық компаниясы» акционерлік қоғамы ҚР Зандарына
Жарғылық капиталы құрылтай шарты құжаттарымен анықталған мөлшердегi бөлiктерге
АҚ заңды тұлға болып табылғандықтан меншiгiнде оқшауланған мүлкi
АҚ өз қызметінде ҚР заңдарын және орындалуы міндетті
АҚ толық шаруашылық есеп, өзін-өзі қаржыландыру және өз шығынның
Өз жарналарын жарғылық капиталған толық төлемеген акционерлік қоғам
Қоғамның атауы:
Қазақ тілінде: «Қазақстан Темір Жолы» Ұлттық компаниясы» акционерлік қоғамы;
Орыс тілінде: Акционерное общество «Национальная компания «Қазақстан Темір Жолы»;
АҚ тұрған жері және мекен-жайы: Қазақстан Республикасы, Алматы қаласы,
Акционерлік қоғам Қазақстан Республикасының аумағында және шетелде филиалдар мен
Акционерлік қоғам өз міндеттемелері бойынша өзіне тиесілі барлық мүлікпен
Акционерлік қоғамның қатысушылары оның міндеттемелері бойынша жауап
Акционерлік қоғам қызмет түрлерінің мақсатын жүзеге асыру жолдары:
- экономиканың және хаықтың багажды, жүк багажды, жүктерді, почталық
- поездардың қозғалыс қауіпсіздігін және тасмалданатын багаждың, жүк багаждың,
- сыртқы экономикалық байланыстарды қамтамасыз ету.
- темір жол көлігін жұмылдыру әзірлігін қамтамасыз ету, құпия
- Қазақстан Республикасының Үкіметі бекіткен бағдарлама бойынша магистральдық темір
- магистральды темір жол желісі қызметтерін көрсету.
- жүк жөнелтушілердің, жүк алушылардың тасымалдаудағы қажеттіліктерін қанағаттандыру, тасымалданатын
- маркетингтік қызмет.
- көліктің әр түрін қатыстыра отырып тікелей және аралас
- Қазақстан Республикасының тасымалдау әлуетін барынша толық пайдалану жөніндегі
- Қазақстан Республикасының Көлік және коммуникация министрлігімен келісе отырып,
- сыртқы экономикалық қызмет және шетелдік ұйымдармен экономикалық ынтымақтасуды
- өнімдерді, көрсетілетін қызметтерді экспорттау (импорттау).
- ақпаратты қорғаудың техникалық құралдарын, ақпаратты өңдеудің қорғалатын техникалық
- қоғам қызметі туралы материалдарды әзірлеу және жинақтап қорыту,
- темір жол көлігі саласында ақпараттық қызметтер көрсету.
- Қазақстан Республикасының заңнамасымен тыйым салынбаған өзге де
- лицензия немесе Қазақстан Республикасының заңнамасымен белгіленген тәртіп бойынша
АҚ жарғылық капиталына жарна ақша, құнды қағаздар, мүліктер, мүліктік
АҚ құрамына жаңа қатысушылар алуға немесе АҚ құрамынан бұрынғы
«Акционерлік қоғамдар туралы ҚР Заңының 24-бабының 1 тармақтарына сәйкес
АҚ жарғылық капиталын көбейту, жарна толық төленген соң жүзеге
- АҚ барлық қатысушылары арқылы қосымша пропорционалды жарналар;
- АҚ жеке капиталы есебінен, оның ішінде
Нақты құны баланс құнынан артық АҚ таза активтерін (жеке
- Басқа қатысушылар келісімімен бір немесе бірнеше қатысушылар
- АҚ құрамына жаңа қатысушылар алу.
ҚР АҚ көрсетілген тәртіппен жарғылық капиталдың мөлшерін көбейту кезінде
Акционерлік қоғам өз қызметін Қазақстан Республикасының Заңдары шегінде жүзеге
Акционерлік қоғам қатысушысының айрықша құзыреті. Акционерлік қоғамды басқарудың жоғарғы
Акционерлік қоғам қатысушысының айрықша құзыретіне жатады:
акционерлік қоғам жарғысының өзгеруі, сондай-ақ оның жарғылық капиталының мөлшерінің
акционерлік қоғамның атқарушы органының құрылуы және оның өкілеттігінің мерзімінен
акционерлік қоғамның бақылаушы кеңесін және тексеру комиссиясының сайлануы және
жылдық қаржылық есептіліктің бекітілуі және таза табыстың бөлінуі;
ішкі ережелерді, тәртіпті және олардың қабылдануын, сондай-ақ акционерлік қоғамның
акционерлік қоғамның басқа шаруашылық серіктестіктерге, сондай-ақ коммерциялық емес мекемелерге
жою комиссиясын тағайындау және жою баланстарын бекіту;
заңға сәйкес акционерлік қоғам қатысушысының үлесін мәжбүрлі түрде сатып
акционерлік қоғамның барлық мүлкінің кепілдігі туралы шешім;
заңға сәйкес акционерлік қоғам мүлкіне қосымша жарна енгізу туралы
жарғы ережелеріне түсіндірме.
Акционерлік қоғамның мүлкі. Акционерлік қоғамның мүлкі қатысушының жарғылық капиталға
Акционерлік қоғам негізгі қор, айналым қаражаттары және басқа да
Осы жарғы бойынша түзетілмеген сұрақтар Қазақстан Республикасының Заңнамаларына сәйкес
Бұл жарғыға қосымшалар түріндегі өзгертулер мен толықтырулар енгізілуі мүмкін
Қатысушылар құрамының өзгеруі, жарғылық капитал мөлшерінің азаюы және акционерлік
2.2 АҚ-ның экономикалық сипаттамасы.
Акционерлік қоғам есепті жылы өткен жылға қарағанда шаруашылық
АҚ-ның 2006-2007 жылдардағы негізгі экономикалық көрсеткіштері.
Кесте 3
Көрсеткіштер Өткен
2006 жылға Есепті 2007 жылға Ауытқу
сомасы %
1. Айналымнан түскен табыс,мың тенге. 195983,98 101931,63 -94052,35 52
2. Өнімнің өзіндік құны, мың тенге 0,00 631,77 631,77
3. Жалпы табыс (1қатар-2қатар) 195983,98 101299,86 -94684,12 52
4. Кезең шығындары, мың тенге 150167,45 86607,78 -63559,66 58
5. Салық ұсталғанға дейінгі табыс, мың теңге 45816,53 14692,08
6. Салық ұсталынатын табыс, мың тенге 45020,68 21344,85 -23675,83
7. Табыс салығы, мың тенге 13506,20 6403,46 -7102,75 47
8. Таза табыс 32310,33 8288,63 -24021,70 26
9. Негізгі құралдардың орташа жылдық құны, мың тенге. 10625,04
10. Еңбек өнімділігі 5599,54 2912,33 -2687,21 52
11. Қор қайтарымдылығы, тг. 18,45 2,56 -15,89 14
12. Қор көлемі, тг. 0,05 0,39 0,34 721
13. Қор жарақтануы, тг. 303,57 1139,01 835,44 375
14. Активтер айналымы (рет) 2,327 0,865 -1,46 37
15. Өткізілген өнімнің рентабельділігі (%) 16,486 8,132 25,54 49,32
15. Активтер
рентабельділігі 38,37 7,034 -31,34 18
Өткен жылға қарағанда есепті жылы 52 пайызға айналымнан
Акционерлік қоғамдағы активтер айналымдылығы 37 пайызға төмендеген. Активтердің рентабельділігі
Динамикасымен құрылымы және де негізгі құралдары мен жағдайына байланысты
Бұл бапта соманың өзгеруі негізіне машина санының, жабдықтар,
I -ші көрсеткішке әсер ететін факторды анықтау үшін өзгерген
∆НҚс = ∑(∆Сі •Біо)
Негізгі құралдардың сомасы құны өзгеруін анықтау үшін өзгерген
∆НҚб =∑ (Сі1•∆Бі)
Сонымен қатар негізгі құралдардың техникалық деңгейі, шығарған өнімнің функциялық
Талдау үрдісінде динамикадан қарастырғанымыз, инвестициялық портфель құрамы мен құрылымы
Яғни, негізгі капиталдың бір бөлігін материалдық емес активтер құрайды:
«Қазақстан Темір Жолы» ҰК» АҚ тәжірибелік есебінде материалдық емес
1. Жеке интеллектуалдық нысандар:
- патенттік иегердің құқығы;
- ЭВМ программасына авторлық құқығы;
- интегралдық микросхемалардың топологиясының авторлық құқығы;
- тауарлық және қызмет көрсету белгісі иегерінің құқығы;
- патенттік иегерінің селекциондық табыстарына құқығы.
2. Ұйымның іскерлік репутациясы - ол ұйымның сатып алу
3. Ұйымдық шығыстар - заңды тұлғаның біліміне байланысты шығыстар,
- құрылтайшы құжаттардың пакетін және оны ары қарай жүргізуге
- құрылтайшы құжаттарды даярлау, қоғамды тіркеу жұмыстары үшін заңгерлерге
- делдал және кеңесші фирмалардың қызметі үшін төлем шығындары.
Ұйым материалдық емес активтерді келесі келісімшарт түрлері арқылы иемдене
- авторлық келісімшарт бойынша;
- жеке меншік концепсия келісімшарты бойынша;
- патенттік заң арқылы бекітілген келісімшарт бойынша;
-тауар белгісі мен маркасын қорғау жөніндегі заң арқылы бекітілген
- құрылтайшы келісімшарт бойынша.
Ұйымның есеп саясатының құрамындағы мәліметтердің бухгалтерлік есеп минимум келесі
- материалдық емес активтердің (ақшалай құралға алынбаған) бағалану жолдары;
- материалдыќ емес активтердің (жеке топтары бойынша) ұйым қабылдаған
- материалдық емес активтердің жеке топтары бойынша есеп айырысу
- материалдық емес активтер амортизациясының бухгалтерлік есепте бейнелену жолдары.
Материалдық емес активтерді бағалау жарлығы Қазақстан Республикасының Әділет
«Қазақстан Темір Жолы» ҰК» АҚ нақты бағалау тәсілі, бағалау
Кіріс экономикалық күту принциптерінде құралып, жеке интеллектуалдық нысанды
Кірістерді капиталдау келесі жұмыстармен жүргізіледі:
1) нысандарға баға әкелетін таза кірістің мөлшері
2) таза кіріс капиталының салымдары анықталады.
Кіріс капиталдауының тәсілі интеллектуалдық жеке нысан бағасының тікелей
Берілген тәсілдердің бағаланатын нысандар арасында қолданылады, бұл
Кіріс капитализациясы жеткілікті дәлдікпен жеке интеллектуалды нысанның құнын
Кіріс капиталдауын жүргізуде келесі жұмыстар атқарылады:
1) нысанға баға әкелетін таза табыстың мөлшері мен
2) таза табыс капиталының салымдары анықталады;
3) капиталдау салымынан алынған таза табыстан нысан
Интеллектуалды жеке нысанды қолданудағы нарықтық бағасын анықтау үшін
Е - жеке интеллектуалдық нысанды қолданудан түскен таза
М - мультипликатор;
Егер пайда әрқашан түсіп отырса , онда мультипликатор келесі
формуламен есептеледі: М = 1 / r0, мұндағы,
Үлеспен бейнеленген капиталдық салымы келесі формуламен жүргізіледі: r0
Егер пайда бір қалыппен өссе, онда М =
Бір қалыпты немесе бір қалыпты өсетін кірістердің жеке интеллектуалды
Дисконттық тәсіл - бірдей уақыт кезеңінда әр түрлі ақшалай
Ақшалай ағысты дисконттаған кезде келесі жұмыстар жүргізіледi:
ақшалай ағыстың бағалануы;
2) дисконттық салымы анықталады;
3) болашақ кірістердің сол кездегі соммалық бағасы есептеледі;
4) алынған қорытындыға сол кезеңдегі нысанды бағалаудың
Берілген жылдың кіріс ағысы 1 коэффициентімен есептеледі, бұл
Үлеспен есептелген дисконт салымы келесі формуламен
ад = а / 100, мұндағы а -
Көрсетілген баға (Бк) мына формуламен
Бк = Дп0 + 1/(1+ ад) х Дп1 +
Бк - Дп0, Дп1, Дп2, Дпт - көрсетілген соңғы
0 индексі - берілген жылдағы қолданылып, бағаланған актив көрсеткіші;
Т индексі - соңғы жылдағы қолданылып, бағаланған
Дисконттық кіріс ретінде таза кіріс, не
Лицензиондық төлемдерді роялти не паушаль түрінде
Роялти салымы мына формуламен анықталады:
R = (Дл / 100) х (∆ Э /
R - есептелген роялти салымы;
Дл - лицензиат пайдасына түскен лицензиар
Р - лицензиялық есептің бірлік құны;
∆ Э - экономикалық әсер;
Лицензиялық келісімшарт бойынша нысан қолдану кезіндегі
2.3 Материалды емес активтердің кәсіпорын есеп саясатында қолданылуы
«Қазақстан Темір Жолы» Ұлттық компаниясы» акционерлік қоғамының есеп
Бухгалтерлік есеп ұлттық стандарты (БЕҰС) және оларға әдістемелік ұсыныстар;
«Қаржылық есептілікті беру» 30 Бухгалтерлік есеп стандарты, №14 ҚР-ның
ҚР-ның Азаматтық кодексі (Жалпы бөлім) №409-1, 13-бөлім «Меншік құқығын
«Бухгалтерлік есепті ұйымдастыру» 24 Бухгалтерлік есеп стандарты.
«Бюджетке төленетін салықтар мен басқа да міндетті төлемдер» ҚР-ның
Есеп саясаты Уәкілетті органдар мен акционерлік қоғамның қатысушысы шешімімен
«Қазақстан Темір Жолы» Ұлттық компаниясы» акционерлік қоғамы Қазақстан Республикасының
Акционерлік қоғамның жарғылық капиталы Қазақстан Республикасының заңдарының талаптарына сәйкес
«Қазақстан Темір Жолы» ҰК» АҚ өз қызметін келесідей құжаттар
«Қазақстан Темір Жолы» ҰК» АҚ Құрылтайшы құжаттары;
01-сәуір 2000 жылғы Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (өзгертулерімен және
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2002 жылғы 15 наурыздағы №310 қаулысы;
Қазақстан Республикасындағы мекемелердің қаржы-шаруашылық қызметін реттейтін басқа да заңдар,
Салықтық төлемдер мен есеп айырысулар Қазақстан Республикасы Президентінің №2235,
Қазақстан Республикасының Заңнамаларының өзгеруіне байланысты;
Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есебін нормативті реттеу жүйесінің өзгеруіне байланысты;
акционерлік қоғамның бірігуіне немесе бөлінуіне және меншік иесінің ауысуына
шаруашылық операциялар, активтер, меншікті капиталы, міндеттемелер және қызмет нәтижелерін
Акционерлік қоғамның басқару-ұйымдастыру құрылымы.
«Қазақстан Темір Жолы» ҰК» АҚ басқару органы болып табылады:
жоғарғы орган – акционерлердің жалпы жиналысы;
атқарушы орган – Директорлар кеңесі.
«Қазақстан Темір Жолы» ҰК» АҚ қатысушысы мен директорының өкілеттілігінің
Акционерлік қоғам директорының қол астында жұмыс істейді: директор орынбасары,
Бас бухгалтер бухгалтерия жұмысына жетекшілік етеді, басшығы қаржылық есептілікті
Қоғам құрылымында келесідей бөлімдер мен қызмет көрсетулер бар:
әкімшілік-шаруашылық бөлім;
техникалық қызмет көрсету бөлімі;
жеткізу-қамсыздандыру бөлімі;
кадрлар бөлімі;
көлік-транспорттық қызмет;
күзет қызметі.
Бухгалтерлік есеп және ішкі бақылау жүйесі. «Қазақстан Темір
24-маусым 2002жылғы №329-11 «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы»
Бухгалтерлік есеп стандарттары (өзгертулері және толықтыруларымен);
Бухгалтерлік есепке әдістемелік ұсыныстар;
18-қыркүйек 2002 жылғы №438 бухгалтерлік есептің типтік шоттар жоспары;
«Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы» Заңы;
25-сәуір 2003 жылғы №405-11 Қазақстан Республикасынң «Міндетті әлеуметтік сақтандыру
«Қазақстан Темір Жолы» Ұлттық компаниясы» акционерлік қоғамының бухгалтерлік есебі
Акционерлік қоғамның бухгалтерлік есебі келесі қағидаларға сәйкес жүргізіледі:
Қаржылық есептілікті жасау кезеңі болып күнтізбелік жыл саналады. Алдыңғы
Қаржылық есептілік №30 ҚБЕС-не сәйкес жасалады және оның құрамына
бухгалтерлік баланс;
пайда және зиян туралы есеп;
ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп;
меншікті капиталдағы өзгерістер туралы есеп;
түсініктеме хат.
Қаржылық есептілік, оған аудиторлық және тексеруші комиссияның қорытындысы берілгеннен
Бухгалтерлік құжаттама.
Бухгалтерлік есеп жүйесіндегі барлық жазулар жұмыс шоттар жоспарының классификациясына
Қаржы-шаруашылық операцияларын құрудың бастапқы құжаттары болып Қазақстан Респпубликасының Азаматтық
Акционерлік қоғам басшысы бухгалтерлік құжаттарға қол қоюға құқығы бар
Акционерлік қоғам бастапқы құжаттарды, бухгалтерлік есеп регистрларын қағаз түрінде
3 тарау. Материалдық емес активтерінің аудиті.
3.1 Аудиттың мақсаты мен ұйымдастырылу жолдары.
Кәсіпорынның материалдық емес активтердің аудиторлық мақсаты мен міндеттері.
синтетикалық шоттағы мәліметтердің баланс пен Бас кітапта дұрыс көрсетіледі
материалдық емес активтердің баланстағы мәліметтері дұрыс көрсетіледі ме;
материалдық емес активтердің синтетикалық шоты дұрыс жүргізіледі ме;
Журнал – ордер №10, №12 (журнал – ордер есебі
материалдық емес активтер бойынша бухгалтерлік провоткалар дұрыс құрылды
баланстағы шотқа дейін материалдық емес активтердің есебі дұрыс жүргізілді
Материалдық емес активтер баланстағы көрсетілімнің жүргізілуінің қосындасын тексереді, олардың
меншікті обьектілердің материалдық емес активтердің құрамына кіреді ме
материалдық емес активтердің олардың тозуын және дұрыстығын тексеру.
Аудиттің ең басты міндеті – материалдық емес активтердің дұрыстығын
материалдық емес активтердің есебін бағалау;
материалдық емес активтердің тозуы және жөндеу есебі бойынша қарастыру;
материалдық емес активтердің қолданысын рационалдау;
материалдық емес активтердің мен бухгалтерлік есеп беру есебінің қозғалысының
Бұған қарамастан, аудиттің ең маңызды мақсаттарының бірі – материалдық
Осы тапсырмаларды қарастыра отырып, аудитор материалдық емес активтердің дұрыс
жеке жауапкершілікті тұлғалар жазба келісім шартқа отырады ма;
материалды – жауапкершілікті тұлғалар материалды құндылықтарды сақтандыруын қамтамасыз етеді
сақтау орны өрт сөндіру қызметімен жабдықталған ба;
кәсіпорын шекарасы материалды – құндылықтарды шақыру тәртібімен қамтылған ба;
материалды емес активтерді сақтандыру жағдайын текеру жөнінде жетекшінің жарғысымен
жылдық бухгалтерлік есептесу алдында материалдық емес активтердің инвентаризациясы
материалдық емес активтердің жетіспеушіліктеріне кінәлі адамдарға қандай жаза қолданылды.
Материалдық емес активтердің аудиторлық тексерістерінің бағдарламасын жасау кезінде төмендегідей
материалдық емес активтердің баланстағы дұрыстығын тексеру;
материалдық емес активтердің дұрыстығын тексеру;
материалдық емес активтердің дұрыс бағалануын тексеру;
материалдық емес активтердің түсуін есеп операциялары арқылы орналастыру;
материалдық емес активтерді тозу есебіне енгізу;
материалдық емес активтердің жөндеу есебі бойынша операцияларын белгілеу, материалдық
кәсіпорынның операцияларын салық заңдары бойынша жүргізу, материалдық емес активтерді
материалдық емес активтерді эффектілеу және техникалық жағын талдау;
Аудиторлық қорытындыны аналитикалық бөлігінен бағалаймыз және жіберілген қателіктерді жою
Материалдық емес активтердің қозғалысының дұрыстығын ішкі және
Есептік регистр мен алғашқы құжаттар мынандай ретпен ұйымдастырылады:
- бухгалтерлік баланс
балансқа № 3 қосымша
Бас кітап
журнал – ордер № 10 және №12,
есептелген кесте № 6 және № 9 – алғашқы
Материалдық емес активтер сомасын есептелген кестесі бойынша есеп айырысу,
Қаржылық- шаруашылық кәсіпорынның типтік жоспар шотында бухгалтерлік есептер типтерге
Статистикалық есеп және есептесу, көпшілік процестердің есептесуін қарастыру, эканомикалық
Бухгалтерлік есеп пен жедел есеп, статистикалық есеп пен ұқсастығын
Таңдаулы есептік мәліметтерді тереңдетуге және бөлшектелген есептік көрсеткіштердің МА
Аудиттік қозғалыстың материалдық емес активтердің есептелмеген ақпараттар есебіне жататындары:
ішкі және сыртқы аудит материалдары;
санитарлық және лабороториялық материалдарын қадағалау;
баспа материалдары;
қаржылық және несиелік жұмыстарын қадағалау;
басшылықпен жеке қарым – қатынас арқасында материалдарға қол жеткізілген,
басқа да жеке және заңды тұлғалардан келіп түскен, аудитке
Аудитті және материалдық емес активтердің қозғалысының талдауының ең басты
Содан соң материалдық емес активтер аудиттік программалардың мағынасын қарастырған
Кәсіпорынның материалдық емес активтерінің аудит жөніндегі бағдарламасы бойынша тест.
Кесте 4
№ Аудиторлық операцияның мазмұны Сипаттама
1. Материалдық емес активтер қозғалысы бойынша бастапқы құжаттардың толтырылуының
2. Материалдық емес активтердің жіктелуінің дұрыстығын тексеру Техникалық
3. Материалдық емес активтердің бағалануын тексеру Келісімшарт құны, сатып
4. Материалдық емес активтердің дұрыстығын тексеру Техникалық құжаттар, МА-1,
5. Материалдық емес активтердің тозу есебі бойынша есептесуінің
6. Материалдық емес активтерді жөндеуге жұмсалған құжат және бухгалтерлік
7. Есептің дұрыстығын тексеру және жалға беру шотының төлемі,
8. Материалдық емес аткивтердің шығарылған есебінің дұрыстығын тексеру МА-1,
9. Салық салу және есептің материалдық емес активтерге жататынын
10. Материалдық емес активтердің қолданысы және техникалық жағдайын талдау
Материалдық емес активтерді жөндеу мақсаты бухгалтерлік есептің дұрыс жүргізілуіне
Бұл кестедегі материалдық емес активтердің аудиторлық тексерісі сынақ түрінде
Материалдық емес активтердің аудиторлық тексерісінің нәтижесінде, ең алдымен баланстың
Кәсіпорынға келген кезде міндетті түрде мынаны білу керек:
кәсәпорынның материалдық емес активтерінің есеп беру жиелігінің есептік саясатымен
материалдық емес активтердің инвентаризациясы соңғы рет қашан жүргізілді және
материалдық емес активтерді бағалаудың сонғы материалдарын қарастыру;
жеке және заңды тұлғалармен жасасқан материалдық емес активтерді жалға
бухгалтерияның материалдық емес активтерінің карточкасы және материалды жауапкершілікті тұлғалармен
материалдық емес активтерді сақтауға жауапты тұлғалар туралы толық мағлұмат
кәсіпорынның бухгалтериясы нормаланған құжаттармен қаншалықты қамтамасыз етілген, материалдық емес
Осы арқылы акционерлік қоғамдағы материалдық емес активтер есебі арқылы
3.2. Материалдық емес активтерді есептеу аудиті.
Келіп түскен материалдық емес активтердің біріңғай құжаттармен, техникалық төл
материалдық емес активтердің классификасиясы, егер ол дұрыс бөлінбеген жағдайда
материалдық емес активтерді құрылғыларға бөлу, егер бұны дұрыс бөлмеген
материалдық емес активтердің өндіріске қатысу мінездемесі бойынша, бұларды дұрыс
материалдық емес активтерді қызметіне қарай бөлу, оларды дұрыс бөлмесе
Аудитор материалдық емес активтер обьектісінің экономикалық салаларына байланысты дұрыстығын
жалға беру кезінде мүлік жалға берушінің иелігіне қайтарылады. Жалға
материалдық емес активтердің обьектілерін жалға беру қаржылық нәтижеге және
жалға беруші құралдар есебіне келісімшарт арқылы жалға берілген құралдар,
ағымдағы материалдық емес активтерді жалға беру есебімен баланстағы ‘’Жалға
ұзақ мерзімге жалға берілетін материалдық емес активтер обьектілері, бұл
Жоғарыдағы көрсетілгендей аудитор жұмысының дұрыстығын тексеру:
жалға берудің ағымдағы немесе ұзақ мерзімді материалдық емес актив
ағымдағы және ұзақ мерзімді жалға берудегі бухгалтерлік есептің жүргізілуі;
ұзақ мерзімді жалға берілетін материалдық емес активердің тозу
жалға берілген негізгі құралдардың көлеңкелі капиталдағы салымдары.
Аудиторға қолданылатын құралдар санын орнату, оның сапалық, сақталу, керек
Аудитор таңдаулы әдіспен жұмыс машиналарының сақтандыру мен санын және
Аудитор обьектілердің материалдық емес активтеріне дұрыс орналастырғанына ерекше мән
Аудитор материалдық емес активтердің дұрыс бағалануына ерекше мән беру
Аудиторлық бағдарламаларды жасау кезіндегі аудиторға материалдық емес
Материалдық емес активтермен операциялардың аудиторлық тексеруінің бағдарламасы
Кесте 5
№ Процедуралар тізімі Ақпарат көзі
1 Есеп регистрі мәліметтері бойынша материалдық емес активтер объектісін
а) инвентаризация жүргізу;
б) меншік құқығына құжаттарды тексеру Инвентаризациялық опись, ағымдағы инвентаризация
2 Материалдық емес активтерді есеп регистрі мәліметімен тексеру және
3 Материалдық емес активтер түсімінің тізімін жасау:
а) құжаттардағы сәйкес визалардың дұрыстығын тексеру;
б) материалдық емес активтердің алғашқы құнын ескеруде анықталуы мен
4 Материалдық емес активтер инвентаризациясы мәліметтерін тексеру және олардың
5 Түскен МА бойынша ҚҚС орнын толтыру дұрыстығын тексеру,
6 МА амортизациясын есептеу дұрыстығын тексеру Есептік саясат, амортизацияны
7 Шығынды есептеу бойынша шоттарға амортизациялық аударымдарды жатқызу дұрыстығын
8 Бас кітаптағы шот мәліметінің МА амортизациясына есептелген аналитикалық
Сәйкес операциялар бойынша материалдық емес активтер есебінің аудиті қалай
Материалдық емес активтердің әр түрлі әдістермен бағалауды ескере отырып,
кәсіпорында материалдық емес активтерді қабылдау және қорытындасын белгілеу комиссиясы
материалдық емес активтерді сатып алу келісімшарты (жеке тұлғалардан сатып
келісімшарттағы құнының протоколы құрылды ма;
материалдық емес активтердің қабылдау - өткізу актісінде алғашқы құны
эксплуатацияға МА кіруін өз мерзімінде толтырды ма. Тексеріс кезінде
МА обьектілерінің құнын есептеу үшін ,мына әдістер пайдаланылады:
материалдық емес активтердің обьектілерінің нақты құнын мамандар қорытындылайды және
өндіретін кәсіпорындардың өнімдерінің құны туралы мәліметтерді жазба түрде алады;
кәсіпорындағы материалдық емес активтердің құны туралы сатушылардан мәлімет алу
бағасы туралы мағлұмат, мамандандырылған бөлімдерде көрсетіледі.
Материалдық емес активтердің келуін тексеру,аудитор олардың дұрыс шығуын тексеруі
Баланстық пайданың көбеюіне материалдық емес активтердің қаржылық қорытындасы әсер
Материалдық емес активтердің кәсіпорындағы түсуі мен шығуының унифициялданған құжаттар
Сонымен, аудитор тексерісінің нәтижесінде, «Қазақстан Темір Жолы» ҰК» АҚ
Аудит процесінде комиссия құрамы жөнінде бұйрық тексерілді, сатып алу
Материалдық емес активтердің келесі міндеттемелерінің бірі тозу есебі мен
Аудитор таңдаулы әдіспен материалдық емес активтердің кәсіпорынның баланстағы көрсеткіштерін
Егер кәсіпорында материалдық емес активтердің обьектілері көп емес болса
Материалдық емес активтердің түгендігін және сақтандыруын тексерген кезде, аудитор
Аудитор инвентаризацияланған жазбаларға үлкен мән беруі керек. Жәй ғана
Тозу, ұйымдастырылған нормалармен жасауға өнімнің құны қосылады. Егер кәсіпорын
Амортизациялық шығындар тездетілген әдіспен тездетіледі, қатаң мақсаты бойынша іске
Содан соң, аудитор мынаны ескеруі керек:
тозуды материалдық емес активтерге жатқызу, эксплуатацияға жаңадан енгізілген, айдың
егер шығарылған болса келесі айдың бірінші күнінен шығарылады, шыққан
толығымен амортизацияланған материалдық емес активтер тозуы шығарылса айдың бірінші
Қайта құруды жүргізгенде, материалдық емес активтерді қайта құру тоқтатылады,
Материалдық емес активтердің тозуын тексерген кезде аудитор амортизацияның жиналу
Мына жағдайды ескеру керек, тозу сомасының көрсеткіштерін анықтау, материалдық
Күшейтілген аудиторлық бақылауға материалдық емес активтерді жөндеуіне және техникалық
Материалдық емес активтердің біріңғай құжаттар есебінің шығынын, жөндеу қор
3.3 Материалдық емес активтердің есебі мен аудитін жетілдіру жолдары.
Халықаралық стандарттағы қаржылық есеп беру мен бухгалтерлік есептің мемлекеттік
Жалпы осы мақсат аясында, 2006 жылдың басында ҚЕХС әсер
ҚР бухгалтерлік есебіне бехгалтерлік есеп шоттарының жаңа типтік жоспарларының
Қиыншылықтар тізіміне бухгалтерлік және салықтық есебінің қиыншылығын белгілеп қойсақ
ҚЕБХС мен БЕҚС ең басты және негізгі ерекшеліктері мынада,
есептер принципі және есеп беруді құрудың пайдалану ерекшеліктері. Егер
есеп беру элементтерін анықтау және олардың классификацияланған топтар және
есеп беру критерилерін мойындау. Кескінделген топтар мен топшалардың элементтерінің
есеп беру элементтерінің бағалаудың түрлері кескінделген топтар мен топшалардың
басқа да стандарттармен альтернативтелген есеп беру есебінің обьектілері мен
есеп беру есебінің обьектілері және басқа да стандарттағы операциялардың
өткен есеп беру жиілігі мен есеп беру мерзімінен кейін
есеп берудің формалар туралы пікірлер қатынасы. Мынаны белгілеп қою
кәсіпорынның тобы туралы барлық керек пікірлер.
қаржылық есеп беру мәліметтер саясатының өзгеруі. Осы өзгерулердің себептері
есеп берудің ұсынылуы. Есеп берудің жан – жақты ұсынылу
есеп берудің міндетті емес бөлігін ашу. Міндетті емес бөлігінің
Міндетті емес бөліктерінің ашылуы өзіне мынаны қосады:
тұтынушыларға мақсатты түрде ұйым және ұйымның атқарылған жұмыстары туралы
ұйымның қарым – қатынас сигменттері толық көрсететін стратегиясы;
қауіп аймағының саясаты;
дивиденттік саясат;
кадрлікті қамтамасыз ететін саясат аймағы;
мәліметтік ашылулар, негізгі мәліметтер көздерінің ортасын ұйымдарының қаржылық есеп
тұтынушыларға қаржылық есеп беру кезінде керек деп саналатын басқа
Қаржылық есеп берудегі тағы бір қиыншылықты мәліметтерді түрлендіру саясатының
Бухгалтерлік есеп стандарты бойынша сұрақтарды қарастыру, осы уақытта Әділет
ҚЕБХС өтудегі қиыншылықтарды қорытындылай келек, ҚЕБХС өту қажеттлігімен байланысты,
ҚЕБХС өту бағалы қағаздар нарығында мамандардың қатысуымен, олардың мүшелердің
Қазақстанда бірінші болып ҚЕБХС өткендер олар – кәсіпорындар, әлемдік
ҚЕБХС терминологиясын пайдалану туралы қиыншылықтар әрдайым болады. Қиыншылықтың мәні
Қазақстандағы бухгалтерлік есеп беру стандарттары ҚЕБХС негізінде құрылған, бірақ
Қорытынды
Бүгінгі таңда Елбасы Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50
Қазіргі таңда «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне өзгерістер мен
Отандық және әлемдік тәжірибе көрсеткеніндей, аудиторлық қызметтерге мұқтаждық мынадай
-осы ақпаратты пайдаланушылармен (меншік иелерімен, инвесторлармен, кредит берушілермен) жанжал
-қабылданған шешімдер салдарларының ақпарат сапасына байланыстылығымен;
- ақпаратты тексеру үшін арнайы білімнің болуы қажеттілігімен;
- ақпаратты пайдаланушылардың ақпарат сапасын бағалау үшін оның көздеріне
Барлық осы алғышарттар тиісті дайындығы, біліктілігі, тәжірибесі және осындай
Аудит Қазақстанда 80-жылдардың соңында пайда болды, дәл сол уақытта
Қазіргі уақытта аудиторлық қызметті реттеудің жеткілікті тұтас жүйесі қалыптасты,
Шаруашылық жүргізудің қазіргі жағдайында аудит тапсырыс берушілеріне бухгалтерлік есептіліктің
Осыған байланысты, Концепцияның орта мерзімді перспективаға бағыт алуы аудиторлық
Заңда аудит сапасын және аудиторлық мамандыққа қоғамдық сенімділікті арттыруға
Жоғарыда көрсетілген мәселелерді іске асыру шеңберінде негізгі назар аудиторларды
Аудиторлық мамандықты өздігінен реттеуді дамыту қазіргі таңда кәсіби қоғамдастықта
Кәсіби ұйымдардың ұйымдар қызметіндегі маңызды нәрсе кәсіби қауымдастықты және
Осы айтылған мәселелер Қазақстан үшін ғана бар емес, ол
Аудит жүйесін жетілдіру үшін орта мерзімді перспективаға арналған негізгі
- орта және жоғары оқу орындарының оқу бағдарламаларына ХАС
- кәсіби аудиторлық ұйымдармен аккредиттелген практикадан өтетін аудиторлардың біліктілігін
- аудиторлық қызмет мәселелері бойынша заңнаманың сақталуын мемлекеттік қадағалаудың
Аудитті жетілдіру жөнінде сипатталған шаралар аудиторлық кәсіпті одан әрі
Мына жұмысты қорытындылай келе, мынаны ескеру керек, қазіргі нарықтағы
Әріменен мынаны қарастыру керек, материалдық емес активтердің шығуы мен
Егер материалдық емес активтерді төлеу кезінде келісімшартта мерзімге дейін
Материалдық емес активтерді иемдену кезінде, оны ойластырылған мақсатта қолдануға
«Қазақстан Темір Жолы» ҰК» АҚ материалдық емес активтерді құрылған
қызметтік міндеттемелер немесе жұмысшының берген тапсырмасы бойынша интелектуалдық қызмет
келісімшарт бойынша автордың тапсырыс берушіге интелектуалдық қызмет көрсету мерзімінің
ұйым атына берілген тауарлық белгінің куәлігі болғанда.
Орта шаруашылық және қарапайым шығындар материалдық емес активтерді құруға
Материалдық емес активтердің инвентарлық обьектісі болып куәлік, құқықтық орын
Бухгалтерлік есепте есептелген материалдық емес активтердің құны ҚР заңнамасына
Материалдық емес активтердің құнын анықтау шетелдік валюта бойынша теңгемен
Өнімді өндіру мақсатына алынған , жұмыс жасау немесе қызмет
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
Нормативті-құқықтық актілер:
28.02.2007 жылғы №234-ІІІ «Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп беру
Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан Республикасындағы аудиторлық қызмет туралың 1998
Қазақстан Республикасының Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
4. Бухгалтерлiк есептiң типтiк жоспары, Қазақстан Республикасының
Қаржы министрлігі, Алматы 2007ж.
5. Бухгалтерлiк есептiң ұлттық стандарттары-1,2. Алматы, 2007 ж.
6. Қаржылық есеп берудiң халықаралық стандарттары, 2006 ж.
7. Приказ Министра Финансов РК от 21.06.2007г. №
утверждении национального стандарта финансовой отчетноси №1»
8. Приказ Министра Финансов РК от 21.06.2007г. № 217
утверждении национального стандарта финансовой отчетноси №2»
9. Приказ Министра финансов Республики Казахстан от 10 сентября
год № 490 об утверждении Положения (стандарта)
бухгалтерского учета 28 «Учет нематериальных активов»
Қосымша әдебиеттердің тізімі:
10. Назарова В.Л. Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі
бухгалтерлік есеп. Алматы : Экономика, 2005 ж.
Ержанов М.С. Аудит-І. Алматы : 2006 ж.
Бюллетень Бухгалтера № 1-12 (196), 2007 г.
Радостовец В.К., Рабдуллин Т.Р., Радостовец В.В., Шмидт
Байдаулетов М., Байдаулетов С.М. Аудит, А., Қазақ университеті. 2005ж-226б.
Библиотека Бухгалтера и предпринимателя № 1-3 2008г.
Бухгалтер бюллетені, №1-5, 2008ж. БИКО.
17. Бюллетень бухгалтера/№38,43/сентябрь, октябрь 2007 года.
18. http//www.zakon.kz/
19. Хорнгрен Ч.Г., Дж.Фостер. Бухгалтерский учет:
управленческий аспект Мәскеу: Финансы и статистика, 2005 ж
Экономика и жизнь №1-5 - 2008г.
Егемен Қазақстан, қаңтар, ақпан,сәуір 2008ж
Журнал. Компьютерный учет №1,2, 2008 ж.
Андросов А.М. Бухгалтерский учет. Мәскеу: Финансы и статистика, 1996
Ажибаева З.И. Аудит. Оқулық. Алматы : Экономика, 2005 ж.
Кеулимжаев К.К., Ажибаева З.И., Құдайбергенов Н.А. Қаржылық есеп.
Кеулімжаев К.К. Корреспондент. Алматы : БИКО, 2005 ж.
Кутер М.И. Теория и принципы бухгалтерского учета. Мәскеу: Финансы
Крятова Л.А. Бухгалтерский учет основы теории. Мәскеу :
Нидлз Б., Андерсон Х., Колдуэлл Д. Принципы бухгалтерского учета.
Палий В.Ф., Палий В.В. Финансовый учет. Мәскеу : ФБХ
Подольский В.И. Аудит. Мәскеу : - Аудит, Юнити, 2006
Радостовец В.К., Радостовец В.Б., Шмидт О.И. Бухгалтерский учет на
Дюсембаев К.Ш.,Төлегенов Э.Т., Жүмағалиева Ж.Г. Кәсіпорынның қаржыльқ жағдайын талдау,
Ковалев В.В., Волкова О.Н. Анализ хозяйственной деятельности предприятия, М.,