ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ СУДЬЯ МӘРТЕБЕСІНІҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
Жоспар:
КІРІСПЕ......................................................................................................................3
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ СУДЬЯЛАРЫНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСІ...............................................................................................................7
1.1 Судьяның құқықтық мәртебесінің қалыптасуы мен даму кезеңдері және
1.2 Судьяларға өкілеттіліктерді беру тәртібі және оларға қойылатын талаптар.....................................................................................................................17
2 СУДЬЯЛАРДЫҢ СОТ ТӨРЕЛІГІН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДАҒЫ РӨЛІ..........................................................................................................................35
2.1 Сот төрелігін жүзеге асыру қағидаларының жалпы сипаты.......................................................................................................................35
2.2 Судьяның тәуелсіздігі – сот әділдігінің демократиялық қағидасы...................................................................................................................46
.
3 СУДЬЯ МАМАНДЫҒЫНЫҢ НЕГІЗГІ МӘСЕЛЕЛЕРІ..........................................................................................................54
3.1 Судьялардың құқықтық санасы мен мәдениетінің олардың кәсіби қызметтерін
3.2 Үкімнің заңдылығы мен негізділігі – судья жұмысының сапалылығының
ҚОРЫТЫНДЫ.........................................................................................................65
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.......................................................69
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы: «ҚР-дағы судья мәртебесінің өзекті мәселелері» атты
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Сот жүйесі мен қызметін түпкілікті қайта
Қазақстан Республикасындағы судья ешкімнің де ықпалына қарамастан тек Конституция
Сот пен судьяның адам мен қоғам алдындағы жауапкершілігі өте
Елбасы соттардың ІІІ съезінде халықтың Президентке, Үкіметке, әкім не
Қазір қалың көпшілік бұрынғыдай атқарушы билікке көп шағымданбайды. Арыз-шағымын
Қазақстан халқы, дүниежүзілік қоғамдастықтың ажырамас бөлігі ретінде, адам құқығы
Біз демократия жол басы емес, ол алдағы мақсатымыз екенін
Жаң қоғамдық қатынастарды орнықтыру олардың құқықтық қамтамасыз етілуіне уақытылы
Қазақстанда тәуелсіз сот жүйесінің негіздері қаланып, заңның жоғарылығы дәйекті
ҚР-ның Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2005 жылғы Жолдауында сот өндірісін оңайлату,
Осы мәселелерді шешу жолында бірінші тұлға ол судья. Сол
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Жалпы сот реформасы туралы сөз болғанда
Кеңес дәуірінде бұл тақырып М.Шаламов пен М.Сапарғалиевтің көптеген ғылыми
Өткен ғасырдың 90-жылдарынан бастап судья мәртебесін ғылыми тұрғыдан зерттеген
Зерттеу нысаны және пәні. Қазақстан Республикасының құқықтық жүйесіндегі судья
Зерттеудің пәні – судья мәртебесінің тарихы мен қазіргі жағдайы,
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеті. Бітіру жұмысының негізгі мақсаты
Осы мақсаттан келесідей міндеттер туындайды:
ҚР құқықтық жүйесіндегі судья институтының орны және оның ерекшелігін
Судья мәртебесінің тарихын даму кезеңдерге бөліп қарастырып, ғылыми ой
Судья мамандығының негізгі мәселелерін айқындау және оларға талдау жүргізу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Біріншіден, бізге дейінгі ғалымдардың айтқан ой-пікірлерін
Екіншіден, бітіру жұмысы Қазақстан Республикасының қолданыстағы Конституциясы мен Сот
Үшіншіден, бітіру жұмысында Қазақстандағы судья мәртебесіне әсер ететін факторлар
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі. Бітіру жұмысының құрылымы ғылыми
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ СУДЬЯЛАРЫНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСІ
1.1 Судьяның құқықтық мәртебесінің қалыптасуы мен даму кезеңдері және
Бұл бөлімшеде судья ұғымының қалыптасуы мен даму кезеңдері, қазіргі
Судья мәртебесінің зерттелу тарихын шартты түрде 3 кезеңге бөлуге
Бірінші кезең, судья туралы мағлұматтардың патшалық ресей тұсында жиналып,
Екінші кезең, (1917-1990) Кеңес дәуірінде судья мәртебесін зерттеу пролетарлық
Үшінші кезең, Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін уақыт. Бұл кезеңде
Лауазымды тұлғаның қоғамдағы орны мен әлеуметтік мәртебесі сол лауазымды
Біздің қоғамымызда судьяның алатын орнын анықтау үшін судья институтының
Халық судьясы институты Кеңес мемлекетінің алғашқы күндерінде пайда болды.
Қазан төңкерісіне дейінгі Ресейдің саяси билігін басып алып, заң
Кеңес мемлекетінің алғашқы соттарын ұйымдастырудың маңызды принциптері сот жөніндегі
Ресей социалистік федеративтік кеңес республикасының 1918 жылғы 30 қарашадағы
Халық судьясы болуы үшін: саяси көзқарасты, қоғамдық ұйымдарда адамдармен
1920 жылғы 21 қарашадағы Халық соты туралы жаңа Ереже
1922 жылғы 11 қарашадағы РКФСР сот құрылысы жөніндегі Ереженің
1924 жылғы 29 қазандағы КСРО мен одақтас республикалар сот
1938 жылғы 16 тамыздағы КСРО, одақтас және автономиялық республикалар
1958 жылғы 25 желтоқсандағы КСРО Одағы, одақтас және автономиялық
Ал қазіргі жағдайға келсек, Президенттің Ішкі және сыртқы саясаттың
Қоғамның заң саласын реформалау қажеттілігі оның экономикалық және саяси
Соттардың құқық қорғау қызметінің тиімділігін арттыруға бағытталған қайта құру
Сот құрамын жасақтауда судьяларды тағайындау тәртібі енгізілді, олардың мәртебесі
Ол шаралардың тиімділігін арттыру және соттың тәуелсіздігін, судьялардың кәсіпқойлылығы
Сот жүйесін реформалау, судьялардың әлеуметтік беделін арттырып, сот органдарын
Ата Заңымыз сот билігіне ерекше көңіл бөліп, сот пен
Конституцияның «Соттар және сот төрелігі» деген тарауында елімізде әділеттілікті
1995 жылғы ҚР Конституциясы сот билігін мемлекеттік биліктің дербес
Қоғамдық құрылыстағы өзгерістер, әсіресе кейінгі жылдары кең дамып келе
Заңда белгіленген тәртіппен судья лауазымына тағайындалған немесе сайланған, тиісті
Судьялардың құқықтық мәртебесі судьялардың тәуелсіздігі мен ауыстырылмайтындығын, сондай-ақ оған
Сот істерін қарау кезінде сот талқылауына қатысушылардың пікіріне байланысты
Судьяны, қылмыс үстінде ұсталған немесе ауыр қылмыс жасаған жағдайларды
Судьяға қатысты қылмыстық істі ҚР-ның Бас Прокуроры ғана қозғай
Судьяға ҚР-ның Президенті белгіленген тәртіппен куәлік береді.
Судьялардың құқықтық мәртебесі соттарды құру тәртібін, оларды ұйымдастыру қағидаттары
Соттардың қызметін және судьялардың мәртебесін реттейтін негізгі құжаттар ҚР
Судьялар институтының әлеуметтік табиғаты демократиялық және құқықтық мемлекеттің өзіндік
Профессор К.Х.Халиқов берген судья ұғымының мазмұнын толықтыра отырып, мемлекет
Судьялардың басқа лауазымды адамдардан айырмашылығы, біріншіден, ол сот жұмысында
Судьялардың мәртебелерінің теңдігі олардың сот төрелігін іске асырудағы процессуалдық
Судьялардың құқықтық мәртебесі тақырыбын зерттей келе, олардың қазіргі жағдайына
Алқа билер соты – отандық әділсот тарихындағы принципті жаңалық
ҚР Жоғарғы Сотының төрағасы Қ.Мәми алқа билер соты мәселелері
2007 жылдың 1 қаңтарынан бастап еліміздің сот жүйесіне алқабилер
Алқа билердің қатысуымен істерді қарау – демократия қағидаларының жарқын
Енді, алқа билер мүшелігіне үміткерлерге қойылатын талаптар, оларға кепілдіктер
Алқа билер алқасы құрылғаннан кейін олар ант қабылдайды. Бұдан
Осы арада негізгі іске қатысатын 9 алқа би ғана
Сонымен қатар, әрбір қатысқан алқа биге көптеген кепілдіктер қарастырылған.
Алқа билердің өмірі, дүние-мүлкі мемлекеттік тұрғыда сақтандырылады. Олардың сотқа
Бір сөзбен айтқанда, алқа билердің сот істеріне қатысуы —
Қорыта айтқанда, алқа билердің қылмыстық сот үдерісіне қатысуы қылмыстық
1.2 СУДЬЯЛАРҒА ӨКІЛЕТТІКТЕРДІ БЕРУ ТӘРТІБІ ЖӘНЕ ОЛАРҒА ҚОЙЫЛАТЫН
Қазіргі таңда сот билігін іріктеуде заң мамандығын игерген тұлғалар
Заңда белгіленген судья өкілеттігінің ауқымы мен сипаты судьялыққа үміткерлерге
Судья қызметіне кандидаттарға тегіне, әлеуметтік және мүліктік жағдайына, қай
Судья заң білімін игерген және оны белгілі бір жағдайда
Судья кадрларын ғылыми негіздеп іріктеу бірнеше кезеңдерден тұруы керек.
Бірінші кезеңде кәсіби бағдар мен кәсіби іріктеу жүргізуге негіз
Екінші кезеңде, болашақ судьяның кәсіби қызметінің нәтижелілігін қамтамасыз етуге
Үшінші кезеңде, судьялыққа үміткердің қасиеттерін және судья міндетін орындау
Судьяның қоғамдағы ерекше әлеуметтік және құқықтық мәртебесін ескерсек, судья
Сондықтан да қазіргі қолданылып жүрген заңға судьялыққа кандидаттарға қойылытын
Күнделікті өмірде жиі кездесетін әр түрлі даулы мәселелер бойынша
Судьялыққа тағайындау үшін қолданыстағы заңда көрсетілген шарттарды дұрыс орындау
Сот төрелігін әділ жүзеге асыру үшін ғылыми даярлығы жеткілікті,
Қоғам дамуының жоғары деңгейі, ғылыми-техникалық ілгерілеу кадрлар дайындау және
Қазақстан Республикасы Президенті тарапынан да сот кадрларын даярлау мәселесіне,
Судьялардың кәсіби даярлығын жақсарту мәселелеріне көңіл аудару кездейсоқ мәселе
Судьялардың кәсіптік даярлығының сапасын да үнемі арттыру қажет. Қазақстан
Сот төрелігін арнайы даярлықтан өткен адамдардың неғұрлым білікті атқаруы
Судья қызметінің басқа заң кәсіптерінен ерекшелігі сол, ол тек
Судьялардың кәсіби шеберлігін арттырудың маңызды көзі судья мамандығын көтеру
Судьялардың қызметін жетілдіру үшін жаңа ақпарат алудың маңызы, ол
Қазіргі заман талаптарына сәйкес, судья тұлғасының қалыптасуы оған үміткерлер
ҚР-ның 2000 жылғы 25 желтоқсандағы №132-11 «ҚР-ның сот жүйесі
ҚР-ның Конституциясын және заңдарын бұлжытпай сақтауға, судьяның антына адал
сот төрелігін іске асыру жөніндегі өзінің конституциялық міндетін орындаған
сыбайлас жемқорлықтың кез келген көріністеріне және сот төрелігін іске
судьялар кеңесінің құпиясын сақтауға міндетті.
Судьяның лауазымы депутаттық мандатпен, оқытушылық, ғылыми немесе өзге шығармашылық
Судьялар партияларға, кәсіптік одақтарға кіре алмайды, қандай да бір
Осы көрсетілген аса жоғары талаптарға байланысты, Алматы облыстық және
1999 жылы Алматы облысының аудандық (қалалық) соттарында шешім шығару
Сот шешімдерінің бұзылуы мен өзгеруіне судьялардың теориялық дайындықтарының төмен
Осы 1999 жылы Алматы облыстық сотында кассациялық сатыда 1249
Үкімдер күшінің жойылуы мен өзгеруіне жазаның мөлшері мен түрінің
Сот әділдігін жүзеге асыруда жіберілген мұндай кемшіліктер судьялардың жеке
Жоғарыда келтірілген цифрлар ҚРсоттарының сот төрелігін жүзеге асыру кезінде
ҚР Конституциясына сәйкес судьялар сот төрелігін жүргізген кезде ешкімнің
Осы талаптардың судья рөлінің айрықша маңыздылығын мен жауаптылығын айғақтайтыны
Істің мәнін жан-жақты, толық және объективті зерттеуді қамтамасыз етуде,
ҚР Конституциясының қағидаларына сәйкес, сот құрылысында барлық деңгейдегі судьялар
судья кез келген деңгейдегі өкілетті органның депутаты лауазымын қоса
судья партияларға, кәсіптік одақтарға кіруге, қандай да бір партияны
судьялардың қандай да бір партияға материалдық қолдау көрсетуіне, жиналыстарға,
судья Конституцияны мүлтіксіз сақтауға, азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтарын
судья өз міндеттерін атқару үстінде, сондай-ақ қызметтен тыс қарым-қатынастарда
сот төрелігін іске асыру жөніндегі өз қызметіне кез келген
соттар кеңестерінің және жабық сот мәжілістері өткізіліген кезінде алынған
Осы жоғарыда аталғандардың барлығы – мемлекетіміздің судьяларына қойылатын басты
Судьяларға өкілеттік беру тәртібі және судьялыққа үміткерлерге қойылатын нақты
Қазіргі судьялардың арнайы біліміне, кәсіби даярлығы мен тәжірибесіне, сондай-ақ
Ал жоғарыда көрсетілген талаптарға жауап беретін, заң мамандығы бойынша
Судьялыққа үміткерлердің тағылымдамадан өту шарты мен тәртібі ҚР Президенті
Судья лауазымына үміткердің судьяның кәсіби міндеттерін атқаруға кедергі келтіретін
Судьяның кәсіби міндеттерін атқаруына кедергі келтіретін аурулардың тізбесі жергілікті
Осылайша, заңда азаматтықпен қатар, жас, білім, кәсіпқойлық және моральдық
Судьялар сот билігін жүзеге асыратын лауазымды тұлға болып табылады.
Судья лауазымына сайлау және тағайындау ҚР Конституциясының 82-бабының 1,2,3-тармақтарында
Кеңес дәуіріндегі «Қазақ ССР-інің аудандық (қалалық) халық соттарын сайлау
Судья сот төрелігін атқарған уақытта ешкімге тәуелді болмайтындығын және
Конституциялық заңының 30-бабының 1-тармақшасында көрсетілгендей: «Судья қызметіне кандидаттардың тегіне,
Конституциялық заң судьялардың құқықтық мәртебесін және сот жүйесін жаңаша
1. Аудандық соттың судьясы қызметінің бос орнына кандидат іріктеуді
2. Облыстық сот судьясы қызметіне кандидат іріктеуді бос қызмет
3. Жоғары Сот алқасының төрағасы және судьясы қызметінің бос
Сенаттың регламентінде Жоғарғы Сотты сайлаудың және оның мүшелерін лауазымдарынан
Егер Сенат Президент ұсынған кандидатуралар бойынша оларды лауазымға сайлау
Жоғарғы Сот Төрағасының, Жоғарғы Соттың сот алқалары төрағалары мен
Сенаттың судья лауазымына сайлау және лауазымнан босату туралы шешімі
Сот төрағалары, сот алқаларының төрағалары қос мәртебеге ие болып
Конституциялық заңның 31-бабының 7-тармағында көрсетілгендей: «Жоғары Соттың Төрағасы мен
лауазымға қайтадан сайланбаған немесе тағайындалмаған төраға мен алқа төрағасы
Осы Конституциялық заңға өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы 2006
Судьялардың әділет органдары қызметкерлерінің мамандығы бойынша кем дегенде 5
Судья болу үшін тілек білдірушілер шамамен 7-8 құқық саласы
Судья қызметіне бірінші рет сайланған немесе тағайындалған азаматтар ант
Осы ант беруге байланысты Е. Наврузбаев( былай дейді: «Өкінішке
Судьяларды орнынан алуға заңмен тыйым салынады. Тек ҚР Конституциясымен
Судья өзінің міндеттерін орындау кезінде, сондай-ақ қызметтен тыс қарым-қатынастарында,
Судьялар өзінің қызметіне заңсыз араласуға жасалған әрекеттерге қарсы тұруы
Судьялар мәжілістердегі құпияны сақтауға, жабық сот мәжілістерінде өткізуден алынған
Соттардың саясатқа араласпау керектігі заңда көзделген, осыған байланысты судьяға
«Судья этикасы» кодексінің 5-бабына сәйкес «судья коммерциялық қызметке, егер
Судьялыққа үміткерлерге қойылатын ең басты талаптардың бірі – мемлекеттік
Судьяға қойылатын талаптарды зерттеу барысында, Астана қалалық сотының судьясы
Сондай-ақ, судьяларды қызметке тағайындауда ешқандай әділет біліктілік алқасының қажеті
Менің пікірімше, судья болатын адамның жасы 35 жастан кем
Сосын әр судьяның білімі тек дипломмен өлшенбеуі керек, оның
Судьялар жөнінде тағы бір жайт айта кетсем, барлық жерде
Сот беделі – судья беделімен өлшенетініне еш күмән тудырмаса
Бұл күнде судьялардың атына қатысты айтылып жатқан кемшіліктер мен
Сондықтан судья лауазымына кандидаттардың тағылымдамасын, тиісті соттардың судьялары мен
2 СУДЬЯЛАРДЫҢ СОТ ТӨРЕЛІГІН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДАҒЫ РӨЛІ
2.1 Сот төрелігін жүзеге асыру қағидаларының жалпы сипаты
Соттың басты міндеті – бұл сот төрелігін жүзеге асыру,
Сот билігі «сот төрелігін жүзеге асыру жөніндегі өкілеттіктердің, яғни
Қазақстан Республикасында сот билігін тікелей жүзеге асыру төменде қаралатын
Заңдылықтың сақталуы. Заңдылық мемлекет пен құқықтың жалпыға бірдей қағидасы
Негізінде, заңдылық қағидасы қоғамды демократияландырудың бастау негізінде тұр, демек,
Біздегі соттардың, шын мәнінде құқықтан туындайтын өзіне тән, қалыптасқан
Мына бір мысалға назар аударайық: 1999 жылы Алматы облыстық
Атап айтқанда: материалдық және процессуалдық заңнаманы өрескел бұзғаны үшін
Істерді қарау барысында: 5 судьяға қатаң сөгіс; 8 судьяға
Заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең. Әрбір азаматқа
Азаматтық қоғам қалыптастыру жағдайындағы адам құқықтарына байланысты мәселелерді қараған
Қазақстан Республикасында белгілі бір ұлтқа жататындығына, діни ұйымға мүшелігіне
Тараптардың жарыспалылығы мен тең құқықтығы. Жарыспалылық қағидасы сот процесінің
Бұл тұжырымдамадағы мына мәселені бірінші кезекте, атап көрсету қажет:
Сотта істі қарау барысында істің жағдаяттарын зерттеуде толықтық, жан-жақтылық
Істі қараудағы және сотта іс жүргізудегі жариялылық қағидасы Қазақстанның
Жариялылық қағидасынан бас тарту жеке адам құқықтарының бұзылуына қолайлы
Тәрбиелік маңызын арттыру, сондайақ жариялылыққа кең өріс ашу мақсатында
Конституциялық заңның 32-бабына сәйкес судья қызметіне бірінші рет сайланған
Еңбекте келтірілген жекелеген судьялардың сот әділдігін жүргізу кезінде жіберген
Сондықтан әрбір судьяның адалдығы мен әділеттілігі сот төрелігін жүзеге
Себебі, мемлекеттік биліктің жеке тармағы – сот билігінің тұтқасында
Сондықтан, әділеттілік пен адалдық қағидасын басшылыққа алған әрбір судьяның
ҚР Конституциясының 77-бабының 3-тармағына сәйкес судья сот төрелігін жүзеге
кінәсіз деп жорамалдау;
бір құқық бұзушылық үшін ешкімді де қайтадан қылмыстық жауапқа
заңда көзделген соттылықты өзгертуге жол бермеу;
әркімнің өз сөзін тыңдатуға құқылылығы;
жауапкершілікті күшейтуге және жауапкершілікті жеңілдетуге жол берілмейтіндігі;
айыпталушының өзінің кінәсіздігін дәлелдеуге міндетті еместігі;
ешкім өзіні-өзі, туыстары мен жақын адамдарына қарсы айғақ беруге
адамның кінәлі екендігі жөніндегі кез келген күдік айыпталушының пайдасына
заңсыз тәсілмен алынған айғақтардың заңды күші болмайтындығы. Ешкім өзінің
қылмыстық заңды ұқсастығына қарай қолдануға жол берілмейтіндігі.
Кінәсіз деп жорамалдау туралы демократиялық ереже төмендегі қағидадан тұрады,
Сол бір құқық бұзушылық үшін қайтадан жаза қолдануға болмайтындығы
Соттылықты өзгертуге болмайтындығы қағидасы сот билігін жүзеге асырудың азаматтар
Сотта әркімнің өз сөзін тыңдату құқығы сот билігін жүзеге
Сотта істі қарау кезінде әркімнің өз сөзін тыңдату құқығындағы
Істі сотталушының қатысуынсыз тыңдауға болмайды;
Соттың міндетті сотталушыға оның заңда көзделген құқықтарын түсіндіру;
Сотта сотталушы мен оның қорғаушысына мемлекет өкілімен бірдей құқық
Судьяның міндеті айыптау қорытындысын жарияланғаннан кейін сотталушыдан айыптау түсінікті
Сотталушыдан жауап алудың заңмен белгілінген тәртібі мынандай: сотталушы алдымен
Сотталушының барлық айғақтар қаралғаннан кейін сот тергеуін толықтыру, сот
Соңғы сөз сөйлеу құқығы.
Жауапкершілікті күшейтуге және жауапкершілікті жеңілдетуге жол бермейтіндік. Бұл қағида
Мұндай заңға шартты мерзімнен бұрын босатуға қажетті жаза өтеу
Айыпталушының өзінің кінәсіздігін дәлелдеуге міндетті еместігі және ол оның
Аса маңызды қағида ешкім өзіне-өзі, жұбайына (зайыбына) және заңмен
Бұл, асылында, ең алдымен, ізгілік ниеттерден, яғни адамның қадір-қасиетін
Адамның кінәлі екендігі жөніндегі кез келген күдік айыпталушының пайдасына
Егер айыптау даусыз дәлелдемелерге негізделмесе, күдік туғызады, демек сотталушы
Заңсыз тәсілмен алынған айғақтардың заңды күші болмайтындығы. Ешкім өзінің
дәлелдемені сол іс бойынша іс жүргізуге тиісті өкілеттігі бар
нақты деректер заңда белгіленген көздерден ғана алынуы тиіс;
дәлелдеме іс жүргізу әрекеттерін жүзеге асырудың белгіленген ережелерін сақтай
Қылмыстық заңды ұқсастығына қарай қолдануға жол берілмейтіндігі. Ұқсастық
ҚР-ның 1995 жылғы Конституциясында сот төрелігінің мәні мен негізін
Сот төрелігінің қағидалары – сот және сот құрылысы туралы
ҚР Президентінің заң күші бар «Қазақстан Республикасындағы соттар және
Сондықтан, сот төрелігін жүзеге асыру процесінің пәрменділігін аса басып
2.2 Судьяның тәуелсіздігі – сот әділдігінің демократиялық қағидасы
Біз қазір шынайы демократиялық және тәуелсіз мемлекет құруға бағытталған
Республикамызда қалыптасқан әділетті сот жүйесінің арқа сүйер негізгі қағидаларының
«Судьялардың тәуелсіздігі» ұғымы нені білдіреді? Судьялар тәуелсіздігі дегеніміз –
Сонымен қатар, судьялар тәуелсіздігі – сот ісін жүргізу барысындағы
Судьялар тәуелсіздігі – бұл оларға берілген артықшылық емес, керісінше
Ал, осы сот әділдігінің қағидаларының мазмұны мен мәні заңдарда
Бұл қағида сот билігінің органы соттың ұйымдасуы мен қызметін
Елімізде судьялардың тәуелсіздігі қағидасы алғаш рет Ата Заңымызда көрініс
Соттың тәуелсіздігі мен дербестігі туралы ереже заңды безендіріп тұратын
Судьялар оларға заңмен берілген өкілеттіктерді жүзеге асыру кезінде атқарушылық
Демек, судья тәуелсіз, тек қана заңға бағынышты, мемлекет атынан
«Судья тәуелсіз, алайда оның тәуелсіздігі заңмен айқын регламенттелген, яғни
Мемлекет тарапынан судьяның тәуелсіздігін қамтамасыз ету үшін (заңдар қабылдау,
Судьяның тәуелсіздігін қамтамасыз ететін басты бір мәселе оған өкілеттік
Судьларға өкілеттіктер беру қағидасы олардың шын мәніндегі тәуелсіздігін қамтамасыз
Судьяның тұрақтылығы оның тәуелсіздігін қамтамасыз ететін тағы бір қажетті
Тәуелсіздіктің тағы бір кепілдігі еліміздің судьялар корпусының, оны қалыптастыру
Судьяның тәуелсіздігін қамтамасыз ететін кепілдіктері Конституциялық заңның 26-бабында бекітілген:
сот төрелігін жүзеге асырудың заңда көзделген рәсімімен;
судьяның сот төрелігін іске асыру жөніндегі қызметіне араласқаны үшін,
судьяға ешкімнің тиіспеуімен;
Конституцияда және осы конституциялық заңда белгіленген судьяның өкілеттігін тоқтату
судьяларға мемлекет есебінен олардың мәртебесіне сәйкес материалдық жағдай жасау
Бұл кепілдіктер судьяның өзінің, отбасы мүшелері мен мүлкінің
Егер судьядан тиісті өтініш түссе, ішкі істер органдары судья
Жоғарыда аталған материалдық, құқықтық және әлеуметтік тұрғылардағы кепілдіктердің әрқайсысы
Осымен қатар, қоғамның тарапынан судьяның тәуелсіздігін шектеуге бағытталған кез
Судьяның тәуелсіздігінің тек заңмен бекуі, белгілі бір кепілдіктермен нығаюы,
Алайда, тәуелсіздік шексіз болуы мүмкін емес. Ондай болған жағдайда
Судьялардың тек Конституция мен заңдарға ғана байланыстылығын айқындайтын қағида
Судьялар тәуелсіздігінің маңызды қағидаларының бірі оларға ешкімнің тиіспейтіндігі болып
Судьяның құзыреттілігі жіне кәсіби шеберлігі қағидасы – сот төрелігін
Судьяның күмән туғызатын нәрседен аулақ болу қағидасы – істі
Судьялар Конституциялық заңның қойған талаптарын бұзған жағдайда немесе тиісінше
Сонымен, судьяның беделін көтеру, сондай-ақ олардың тәуелсіздіктерін қамтамасыз ету
Осы сұраққа байланысты айтар бірнеше пікірлер бар.
Атап айтқанда, судьяға өкілеттік беру тәртібін өзгерту, яғни судьяларды
Судьялардың өкілеттігін доғару мәселелерін, олардың тәуелсіздігіне нұқсан келтірмей қарастыру
Бұған мысал, АҚШ-та қазіргі Конституциясы қабылданғаннан бері не бары
Екіншіден, судьялыққа талапкердің жас талабын 30-35 жасқа дейін көтеру.
Үшіншіден, азаматтардың сот алдындағы теңдігі құқығының іс жүзінде нақты
Тағы бір айтарлық мәселе, судьялар корпусын қалыптастыруда бірден бір
Судья тәуелсіздігінің конституциялық қағидаларын толық жүзеге асыру үшін –
Судьялар тәуелсіздігінің барлық қағидаларын толық шешу үшін судьялар қауымдастығына
Сонымен, жоғарыда айтылғандарды қорыта келгенде, судьяның тәуелсіздігі қағидасы сот
Осыған орай, судьяның тәуелсіздігін қамтамасыз ететін мемлекеттік шаралар мен
3 СУДЬЯ МАМАНДЫҒЫНЫҢ НЕГІЗГІ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ СОТ БЕДЕЛІ
3.1 Судьялардың құқықтық санасы мен мәдениетінің олардың кәсіби қызметтерін
Мемлекеттік және қоғамдық тіршіліктің құқықтық негізін нығайту жөніндегі судья
ҚР-ның Конституциясында сот әділдігін жүзеге асыратын сот органдары көрсетілген.
Ғылыми әдебиеттер мен салалық заңдарды зерттеп, сараптап судьяның кәсіптік
Судьялардың жоспарлау қызметі басты сот талқылауын алдын ала дайындауға
Судьялардың осы қызмет түрін игеру дәрежесі олардың сот тергеуіндегі
Танымдық қызмет құбылыстар, қасиеттер, әрекеттер және басқалар туралы білім
Коммуникативті қызмет судьялар мен іс жүргізуге қатысушылардың, кәсіби қызметін
Адамның берген мәліметтерінің сот әділдігіне маңызды екенін түсіндіре білу,
Ұйымдастырушылық қызмет – бұл судьялардың өзінің және сот қызметкерлерінің
Қоғамның негізгі мүдделерімен халық мүддесі және жеке әлеуметтік топтардың
Судьялардың кәсіби құқықтық санасы қоғамның және судьяның жеке құқықтық
Қоғамның құқықтық санасы судьялардың кәсіби құқықтық санасын басты да
Судьяның жеке құқықтық санасы өзінің негізгі мазмұны ретінде, қоғамдық
Судьяның кәсіби құқықтық санасы қоғам мүддесін қорғайтын құқықтық идеялар
Судьялардың кәсіби құқықтық санасымен қатар, ең бір көкейтесті мәселелердің
Бұл бағытта атқарылып отырған жұмыстар аз емес. 1996 жылы
Конституциялық заңның 28-бабының 1-бөлігінің 2-тармағына сәйкес, судья сот төрелігін
Яғни, судья үшін ең бастысы – кәсіптік біліктілігімен қатар,
Өкінішке орай, судья әдебін тиісті дәрежеде сақтамау, бұзу күрделі
Бес саусақ бірдей емес, кейбір судьялар өздерінің келеңсіз әрекеттерімен
Мұндай жағдайларда судья қандай жауапкершілікке тартылуға тиіс?
Конституциялық заңның 2-тарауында судьяның тәртіптік жауапкершілігі реттелген. Атап айтқанда,
Судья әдебін мүлтіксіз сақтау кепілінің бірі – судьялар қауымдастығының
Судья әдебі Кодексінде судья мінез-құлқының негізгі қағидалары жинақталған:
судья мінез-құлықтың жоғары үлгілерін орнықтыру мен сот тәуелсіздігін және
әрбір судья құқықтық қоғамның ажырамас элемент болып табылатын сот
судья сот билігін құрметтеуші және оның мәртебесін сақтаушы болып
Осы Кодексті, оның қағидаларын бұзушылық судьялардың моральдық жауапкершілігіне әкеліп
2005 жылдың 18-ші ақпанында ҚР Судьялар одағының IV съезі
Көптеген өмірдегі келеңсіздіктер сот беделіне нұқсан келтіретіні хақ. Сот
Абырой-бедел адал атқарған жұмыспен келеді. Ал, адалдықтың негізі -
2001 жылы маусым айында өткен Одақтың III съезінде сөйлеген
Мәселені олар сіздерге сенетіндей, сіздерге келетіндей етіп, ал сіздер
Ендігі бір, ащы да болса айтар шындық бар. Ол
Тағы бір міндетті түрде оң шешімін табуға тиіс өзекті
2005 жылғы Жолдаудағы Елбасының «біз судьялардың зейнетақымен қамтамасыз етілуін
Сонымен, сөзімізді қорыта келе, сот саласының беделін көтеру және
Қорытындылай келе, судьялардың кәсіби құқықтық санасы мен судья әдебі,
3.2 Үкімнің заңдылығы мен негізділігі – судья жұмысының сапалылығының
Судьялардың жұмыс сапасын арттыру бірнеше бағытта жүргізіледі, олардың ең
Заңды және негізді үкім азаматтардың заңмен кепілдік берілген құқықтары
Сотталушының іс-әрекетіне заңды баға берген үкім құқықтық тәрбие ісіне
Судьялардың тиісті құқықтық білім деңгейі – процессуалдық шешім қабылдаудың
Істерді тергеу, қарау, шешу және үкім шығару кезіндегі қылмыстық
Үкімнің негізділігі ұғымы қылмыстық іс бойынша анықтауға жататын мәселелерді
Айыптау үкімін шығарарда жазаның түрі мен мөлшерін әділ анықтау
Судьялар шығаратын сот әділдігі актілері жүйесінде ерекше орын ақтау
Ағымдағы қылмыстық іс жүргізу заңы, ақтау үкімін сот төрелігі
Қылмыстық іс жүргізу процесіндегі ақтау үкімінің беделі айыптау үкімінен
Сондықтан, ақтау үкімін шығару мәселесі күрделі де өзекті проблема.
Қылмыс оқиғасының болмауы, оның анықталмауы, қылмыстық іс-әрекеттің болмауы, ақтау
Сот ақтау үкімін шығарарда сотталушының іс-әрекетінде қылмыс құрамының болмағандығын
Ақтау үкіміне ақталушының кінәсіздігіне шүбә келтіретін тұжырымдамаларды қосуға болмайды.
Бұл тығырықтан шығу жолын И.А. Либус ұсынады: «Ақтаудың бұл
Үкімнің заңдылық және негізділік талаптары – бұл сот әділдігі
ҚОРЫТЫНДЫ
Зерттеліп отырған мәселе бойынша заңдар мен ғылыми әдебиеттерді жан-жақты
1. Судьяның, яғни мемлекеттік билік өкілінің ісіне бақылау жасаудың
2. Абырой-бедел ұғымы әдетте бедел ұғымының баламасы ретінде қолданылады.
Судьяның қоғамдағы абырой-беделін тиісті деңгейде қолдауға ықпал ететін факторлардың
3. Судьялыққа үміткердің жарамдылығын жоғары талаптармен бағалау оны өзге
Судья қызметін жақсартудың басты негізі, судьяның кәсіптік білімін тұрақты
4. Судья шеберлігін қамтамасыз етудің сенімді кепілі, судьяның өзінің
5. Судьяның кәсіби тәжірибесі – бұл қылмыстық іс бойынша
Судьяның кәсіби тәжірибесі мына мәліметтерден: материалдық және іс жүргізу
6. Адам мамандыққа деген бейімділікті басынан кешірген жағдайда, оның
Судьялардың кәсіби шеберлікке қол жеткізуі белгілі бір дәрежеде оның
7. Біз, судья құзыретінің құрылымы негізінде, қызмет түрлерін нәтижелі
Судьялардың тұлғалық қасиеттерінің пайда болуына олардың жоғары дүниетанушылық деңгейі,
8. Ғылыми зерттеу жұмысы бойынша қажетті заңнамалар мен ғылыми
сот пен судьяға деген ашық та айқын құрметтеушілік үшін
судьяға қойылатын талаптарды судьяның берген антына беріктігі туралы; қызметіне
судьялыққа үміткерлерге қойылатын талаптарды кеңейтіп мамандандырылған магистратура бітірген, 30
қызмет істеп жүрген судьялардың кәсіби шеберлігін сараптап, қызметіне жарамдылығын
Сонымен, қорытындылай келе, ҚР-дағы судьялардың мәртебесінің өзекті мәселелері олардың
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Нормативтік құқықтық актілер:
1.1 Қазақстан Республикасының Конституциясы, 1995 жыл 30 тамыз
1.2 «ҚР сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы» Конституциялық
1.3 «ҚР сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы» Конституциялық
1.4 ҚР Конституциясы. Комментарий. Под ред. Сапаргалиева Г.- Алматы:
1.5 ҚР Қылмыстық іс жүргізу кодексі, 1999 жыл
1.6 Судья этикасының кодексі.– Алматы: Жеті Жарғы, 1997.- 16
1.7 ҚР Конституциясының 79-бабының 1-тармағына ресми түсіндіру туралы ҚР
1.8 ҚР Президентінің Жарлығы «ҚР-ның сот жүйесінің тәуелсіздігін күшейту
1.9 ҚР-дағы құқықтық реформаның мемлекеттік бағдарламасы (негізгі бағыттар): ҚР
1.10 Қазақстан Республикасы Сенатының Регламенті, 1996 жыл 8 ақпан
1.11 Н. Назарбаев. Ішкі және сыртқы саясаттың 2004 жылға
1.12 Назарбаев Н.А. Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел
1.13 Назарбаев Н.А. Правосудие – это справедливость. Выступление Президента
1.14 Указ Президента РК «О мерах по обеспечению функционирования
1.15 Сборник нормативных актов и инструктивных материалов к изучению
1.16 «Положение о выборах районных (городских) народных судов Казахской
1.17 Международный пакт о гражданских и политических правах. 19.12.1966.
1.18 Международная научно-практическая конференция: права человека в условиях
2. Негізгі әдебиеттер:
2.1 Дулатбеков Н.О. Мемлекет және құқық негіздері: Оқу құралы.
2.2 Демократические основы советского социалистического правосудия. Под ред. Строговича
2.3 Жұманбаева Н.А. ҚР-дағы судья мәртебесінің өзекті мәселелері /Мәтін/.–
2.4 Қаржаубаев Е.Қ. ҚР сот билігінің құқықтық мәртебесі /Мәтін/:
2.5 Құқық қорғау органдары: 2002 жылдың 1 қазанына.- Алматы:
2.6 Ликас А.Л. Культура правосудия.- М., 1990.- С.24.
2.7 Либус И.А. Презумпция невиновности в советском уголовном процессе.
2.8 Мақұлбеков Б.Д. Сот билігі ҚР мемлекеттік билігінің жүйесінде
2.9 Мақұлбеков Б.Д. Қазақстан Республикасының сот билігі: Оқу құралы.-
2.10 Палеев М.С., Пашин С.А., Савицкий В.М. Закон о
2.11 Полянский Н.Н. Очерк развития советской науки уголовного процесса.
2.12 Права человека в международных документах. Часть 1. Алматы:
2.13 Сапарғалиев Ғ.С. ҚР Конституциялық құқығы /Мәтін/: Оқулық.- Алматы:
2.14 Соломон Питер Г.,мл. Проблемы развития правового строя в
2.15 Стецковский Ю.И. Судебная власть. – М., 1999. –
2.16 Строгович М.С. Право обвиняемого на защиту и презумпция
2.17 Төлеубекова Б.Қ. ҚР қылмыстық іс жүргізу құқығы
2.18 Уголовный процесс зарубежных социалистических государств Европы. Под ред.
2.19 Шайкенова С. Независимость суда и судей.-Астана,2001. 344-бет.
2.20 Халиков К.Х. Некоторые вопросы борьбы с преступностью в
2.21 Халиков. К.Х. Проблемы судебной власти: Автореферат на соиск.
3. Қосымша әдебиеттер:
3.1 Азбанбаев М. Зиялы судья, білікті маман және мемлекеттік
3.2 Ахметов М. (Қызылорда қалалық сотының төрағасы). «Судья әдебін
3.3 Байбатыров С. Независимость или вседозволенность // Юрид. газета,
3.4 Жұманбаева Н.А. Судья институты ұғымының кейбір мәселелері //
3.5 Жұманбаева Н.А. Судья мәртебесінің кейбір мәселелері // Материалы
3.6 Жұманбаева Н.А. Судья тәуелсіздігі – сот әділдігі деңгейінің
3.7 Жұманбаева Н.А. Қоғамдағы соттың рөлі және судьяның кәсіби
3.8 Жаңа заң жолдама алды // Заң газеті. №4(335)
3.9 Қаржаубаев Е. Сот билігін демократияландыру// Заң. -
3.10 Қ. Мәми. «Қазақстан Республикасында алқа билер сотын құруды
3.11 Когда выносится частное определение. «Юридическая газета». 1999. –
3.12 Мақұлбеков Б.Д. Заңды шешім - әділдік кепілі. //
3.13 Нарикбаев М.С. Суд под каблуком? Пока это так...//
3.14 Наврузбаев Е. Присяга судьи // Юридическая газета. 23
3.15 Строгович М.С. Об оправдании ввиду необходимости участия подсудимого
3.16 Сназаров Е. (Жамбыл облысының мамандандырылған ауданаралық экономикалық сотының
3.17 Шарипов Ш.М. Судьяның тәуелсіздігі – сот әділдігінің демократиялық
3.18 Халиков К.Х. Судебная власть на переходном этапе развития
3.19 Большой юридический словарь. М. ИНФРА-М., 1997.- С.665-789.
Сборник нормативных актов и инструктивных материалов к изучению курса:
Сборник нормативных актов и инструктивных материалов к изучению курса:
Бұл да сонда. (57 с.)
Бұл да сонда. (65с.).
Сборник нормативных актов и инструктивных материалов к изучению курса:
Қазақстан Республикасының Конституциясы. – Алматы, 2001.
«ҚР сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы» Конституциялық заңына
Қ. Мәми. «Қазақстан Республикасында алқа билер сотын құруды іске
Жұманбаева Н.А. Қоғамдағы соттың рөлі және судьяның кәсіби мамандығының
Н. Назарбаев. Ішкі және сыртқы саясаттың 2004 жылға арналған
Мақұлбеков Б.Д. Қазақстан Республикасының сот билігі: Оқу құралы.- Өскемен:
Жұманбаева Н.А. ҚазҰУ хабаршысы. Заң сериясы. № 2 (30).-
«ҚР сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы» ҚР 2000
«Положение о выборах районных (городских) народных судов Казахской ССР»
Соломон Питер Г. ,мл. Проблемы развития правового строя в
Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы: -
Жаңа заң жолдама алды // Заң газеті. №4(335) 24
Сот жүйесі туралы Конституциялық заңның 30-бабының 2-тармағы
Сот жүйесі туралы Конституциялық заңның 30-бабының 3,4-тармақтары
Қазақстан Республикасы Сенатының Регламенті. 8 ақпан, 1996 жылы
( Наврузбаев Е. Начальник управления организационного обеспечения деятельности судов
Наврузбаев Е. Присяга судьи // Юридическая газета. 23 июня,
Палеев М.С., Пашин С.А., Савицкий В.М. Закон о статусе
Большой юридический словарь. М. ИНФРА-М., 1997.- С.665-789.
Ликас А.Л. Культура правосудия.- М., 1990.- С.24.
ҚР Конституциясы. Комментарий. Под ред. Сапаргалиева Г.- Алматы: Жеті
Демократические основы советского социалистического правосудия. Под ред. Строговича М.С.-
Халиков К.Х. Некоторые вопросы борьбы с преступностью в казахской
Международная научно-практическая конференция: права человека в условиях становления гражданского
Полянский Н.Н. Очерк развития советской науки уголовного процесса. –
Уголовный процесс зарубежных социалистических государств Европы. Под ред. Чугуновой
Стецковский Ю.И. Судебная власть. – М., 1999. – С.
Когда выносится частное определение. «Юридическая газета». 1999. – 10
Қазақстан Республикасының Конституциясы. – Алматы, 1995. – 77-бап.
Международный пакт о гражданских и политических правах. 19.12.1966. Права
Мұқият қараңыз: Қазақстан Республикасының Конституциясы. Түсіндірме. Ред. басқар. Ғ.Сапарғалиев.
Заңды шешім - әділдік кепілі. // Мақұлбеков Б.Д. «Заң»
Шайкенова С. Независимость суда и судей.-Астана,2001. 344-бет.
ҚР Президентінің Жарлығы «ҚР сот жүйесінің тәуелсіздігін күшейту жөніндегі
Указ Президента РК «О мерах по обеспечению функционирования новой
Халиков. К.Х. Проблемы судебной власти: Автореферат на соиск. док.
Нарикбаев М.С. Суд под каблуком? Пока это так...// Казахстанская
Шарипов Ш.М. // ҚазМУ хабаршысы. Заң сериясы. №2 (19).
Байбатыров С. Независимость или вседозволенность // Юрид. газета, 29.
М. Ахметов (Қызылорда қалалық сотының төрағасы). «Судья әдебін сақтау
Строгович М.С. Об оправдании ввиду необходимости участия подсудимого в
Строгович М.С. Право обвиняемого на защиту и презумпция невиновности.
Либус И.А. Презумпция невиновности в советском уголовном процессе.–Ташкент, 1981.–232
Строгович М.С. Об оправдании ввиду необходимости участия подсудимого в
3
Заңдылықты сақтау
Сот билігін жүзеге асырудың негізгі қағидалары
Судьялардың тәуелсіздігін қамтамасыз ету
Барлық адамдардың заң мен сот алдындағы теңдігі
Судьялардың әділеттігі мен адалдығы
Істерді қараудың жариялылығы
Тараптардың жарыспалылығы мен тең құқықтығы