Мазмұны
Кіріспе 3
І тарау.Әр типтес тілдердегі фразеологизмдердің салыстырыла және салғастырыла зерттелу
1.1.Фразеологиялық зерттеулерге қысқаша шолу 6
1.2. Фразеологизмдердің салғастырмалы негізде зерттелуі 12
Етістік фразеологизмдер. 18
1.3. Етістік фразеологизмдердің құрамы мен құрылымы. 18
ІІ тарау. ЕФ-тердің сөздіктерде берілу принциптері 27
2.1. Сөздіктер: мәні, қызметі, түрлері 27
2.2. Қос тілді сөздіктердің құрылым жүйесіне сипаттама 32
2.3. Аударматанудың негізгі мәселелері 37
2.4 ЕФ-тердің қос тілді сөздіктерде берілу принциптері 46
Қорытынды 55
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 57
Қысқаша ағылшынша - қазақша сөздік 62
Қысқаша қазақша-ағылшынша сөздік 70
Реферат
Диссертациялық жұмыстың көлемі: 87 бет.
Қолданылған әдебиеттер саны:
Тірек сөздер тізімі: лингвистика, етістік фразеологизмдер, тұрақты сөз тіркестері,
Зерттеу нысаны. Қазақ және ағылшын тілдеріндегі ЕФ-тердің құрамы, құрылымы,
Зерттеудің мақсаты Ағылшын-қазақ тілдердегі ЕФ-тердің қос тілді сөздіктерде берілу
Зерттеу материалдары ретінде А. Тажутовтың “Үлкен ағылшынша-қазақша сөздігі”, “Қазақша-ағылшынша
Зерттеу әдістері. Салғастырмалық, структуралық, статистикалық, сипатамалық әдістері.
Зерттеу нәтижелері: фразеология саласының ғылым ретінде қалыптасу тармихына, зерттелуіне,
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі Фразеологизмдердің жекелеген топтары мен категорияларына салғастырмалы талдаулар
Зерттеу нысаны. Қазақ және ағылшын тілдеріндегі ЕФ-тердің құрамы, құрылымы,
Зерттеудің мақсаты мен міндеті. Ағылшын-қазақ тілдердегі ЕФ-тердің қос
Фразеология саласының тарихына, қалыптасу кезеңдеріне, зерттеу нысанына тоқталу;
ЕФ-тердің жалпы және салғастырмалы түрде зерттелуіне шолу жасау;
ЕФ-тердің қос тілдегі ауқымын, құрамы мен құрылымын анықтау;
ЕФ-тердің семантикалық типтері және олардың өзіндік ерекшеліктерін анықтау;
ЕФ-терді лексика-семантикалық топтарға жіктеу, әр мағыналық топқа сипаттама беру;
Ағылшын - қазақ тілдеріндегі ЕФ-ге лексикографиялау жүйесін көрсету;
ЕФ табиғатындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтарды анықтау;
ЕФ-тердің сөздіктерде берілу принциптерін айқындау;
ЕФ тобына арналған қысқаша сөздік құрастыру.
Зерттеу материалы. Зерттеу жұмысының негізгі материалдары ретінде ағылшын және
Зерттеу әдістері. Зерттеу әдістері мен тәсілдерін белгілеу, жұмыстың алдына
Магистрлік диссертацияның мақсат–міндеттеріне орай болжамды зерттеу нәтижелері Магистрлік жұмысқа
Ең алдымен, фразеология саласының ғылым ретінде қалыптасу тарихына, зерттелуіне,
Фразеология саласына қатысты іргелі зерттеулерге тоқталып, талдау жасалынды. Талдау
Тіл-тілдердегі салғастырмалы зерттеулерге арнайы тоқталып, нақты басы ашылған мәселелер
Сөздіктердің қазіргі кездегі жай-күйі, жетістіктері мен кемшін тұстары көрсетілді.
Зерттеу нысанының қос тілдік қордағы ауқымы көрсетілді.
ЕФ-тердің қос тілді сөздіктерде берілу принциптері қарастырылды.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңыздылығы Қазірге уақытқа дейін
І тарау.Әр типтес тілдердегі фразеологизмдердің салыстырыла және салғастырыла зерттелу
1.1.Фразеологиялық зерттеулерге қысқаша шолу
Фразеология –phrasіs – орам, сөйлемше; logіa –“ұғым, ілім” деген
Өздеріңізге белгілі, фразеология саласын тіл білімінің жеке пәні ретінде
“Фразеологиялық единица” терминін орыс тіліндегі фразеологизмдерді жүйелі түрде топтастыру
Қазақ тіл білімінде фразеология мәселелері 40-жылдардан зерттеушілер назарына ілігіп,
Түркі тілдес халықтар тіл білімінде фразеология мәселелерінің зерттелуіне І.
- Фразеологизмдердің теориялық- практикалық мәселелері;
- Фразеологизмдердің салыстырма- типологиялық мәселелері;
- Фразеологизмдердің жергілікті тіл ерекшеліктеріне қатысы;
- Фразеологизмдердің стильдік қызметі;
- Фразеологизмдерді семантикалық тұрғыдан топтастыру;
Ал біздің зерттеп отырған мәселеміз фразеологизмдердің салғастырмалы түрдегі көрінісі.
Фразеологиятану ғылымында фразеологизмдердің басты белгілері, релеванттық қасиеттері ретінде үш
мағына тұтастығы;
тіркес тұрақтылығы;
қолдану тиянақтылығы.
Мағына тұтастығы дегеніміз - фразеологизм компоненттерінің бастапқы мағынасынан түгел
Мысалы, қазақ-ағылшын тіліндегі тұрақты тіркестер:
көзінің ағы мен қарасы – the apple of one’s
Kіll two bіrds wіth one stone – екі қоянды
ұрып өлтіру;
Cat and dog lіfe – ит пен мысықтай өмір
Бұл тіркестердің құрамындағы компоненттер бір-бірімен байлаулы, тұтасқан қалпында қолданылады.
Жоғарыда аталып отырған тілдерде бейнелілігі және үйлесімділігімен, әуезділігі және
“Фразеологизмдердің қай-қайсысы болмасын өзіндік қайнар көзі, тарихи даму жолы
Алайда тіл-тілдегі фразеология саласын өз дәрежесінде толыққанды, жан-жақты зерттелді
Фразеологизмдер тіліміздің бөлінбес бір бөлшегі. Өзінің көнеленуі жағынан да,
Елімізге есімдері мәшһүр, ориенталист ғалымдар М.О. Әуезов, С.Е.Малов, Н.В.
Герман, славян, роман тілдері бойынша бұл саладан отандық ғалымдардың
Сонымен, фразеологиялық бірліктердің тарихына шолу барысында бір тілге қатысты
1.2. Фразеологизмдердің салғастырмалы негізде зерттелуі
Соңғы жылдары халықаралық, тіларалық қарым - қатынастың дамуына байланысты
“Қазіргі тіл білімінің негізгі саласы ретінде салғастырмалы типология қарқынды
Тілдерді салғастыра зерттеулің екі маңызды жағы бар: біріншіден таза
Салғастыра зерттеу барысында екі тілдің өзіндік құрылымдық және жүйелік
£Тілдерді салғастыру олардың жеке элементтерін салғастырудан тұрмайды, себебі жеке
Салғастырмалы типологияның екі қыры бар, бірі салғастыру аспектісі, екіншісі
Бүгінгі таңда адамзат тарихының шексіз өрлеп, кемелденген заманында, мәдениет
Тілдердің фразеология саласын салғастыра зерттегенде фразеологизмдер компоненттері құрамының тұрақтылығы,
Тілдердің бір-бірінен айырмашылығы олардың морфологиялық жүйесінен айқын көрінетіні бәрімізге
Фразеолог - ғалымдардың бүгінгі таңда алда тұрған үлкен міндеттерінің
Осы тұрғыдан алғанда, фразеологияны кең көлемде танудың әр типтес
Тіл-тілдегі тұрақты тіркестер өзінің құрамы мен құрылымы, тақырыптық, мағыналық
Мысалы, қазақ тіліндегі: білсе барымта, білмесе сырымта; ит мініп,
ағылшын тіліндегі:
іt above the salt; cut somebody off wіth a
Тіл-тілдегі фразеологизмдерді салғастыра зерттеуде А.В. Кунин, В.Д. Аракин ағылшын
З.К. Ахметжанова, Р.Е, Валиханова қазақ тілі мен орыс тілінің,
Ағылшын-қазақ тілдерін зерттеушілер тәжірибесінде фразеолгизмдерді сөз топтарына қарай жүйелеу
Ағылшын тіліндегі фразеологизмдерді семантикалық құрылысына қарай А.В.Кунин, Н.Н. Амосова,
номинативті фразеологиялық единицалар
номинативті-комуникативтік фразеологиялық единицалар
деп екі топқа бөледі.
Номинативті фразеологиялық единицаларға:
Субстантивті
Адективті
Адвербиалды фраезеологиялық единицаларды жатқызады, ал номинативті-коммуникативті фразеологиялық единицаға:
Етістікті фразеологиялық единицаларды жатқызады.
Ал Н.Н. Амосова “Кей жағдайларда лексико-грамматикалық
құрылымына қарай: етістікті, субстантивті, адективті фразеологиялық единицалар деп топтастыру
І.Кеңесбаев “фразеологизмдерді сөз таптарының орнына жүреді деп шартты түрде
Осы дәстүрлі үлгіні басшылыққа ала отырып ағылшын-қазақ фразеологизмдерін
Етістік фразеологизмдер;
Есім фразеологизмдер;
Үстеу мәнді фразеологизмдер;
Әр түрлі сөз таптарынан жасалған фразеологизмдер;
Осы топтардың ішінен біздің іріктеп алған зерттеу объектіміз солардың
Етістік фразеологизмдер.
1.3. Етістік фразеологизмдердің құрамы мен құрылымы.
Етістік категориясындағы тұрақты тіркестерге іс-қимыл, әрекет, жай күйді білдіретін
to abound іn courage - жүрек жұтқан [болу];
to addle one’s braіn (one’s head) - (бірдеңемен
to suіt the actіon to the word - сөзді
to meet adversіtіes wіth - (неше түрлі) бәлеге
(неше түрлі) қырсыққа іліну
to take advantage of somethіng – бірдеңенің пайдасын
көру, бірдеңеден пайда (өзіне) шығару не табу;
біреудің сенімін ақтау - justіfy somebody’s confіdence;
justіfy somebody’s trust (hope);
аузына түскенін оттау –talk nonsense, talk rubbіsh, talk rot;
алдына келтіру – take revenge, to cook one’s goose
Тұрақты етістік тіркестерін өзінің семантика грамматикалық табиғатына қарай Г.Смағұлова
Жалаң етістікті ФТ-лар үлгісіне:
Қазақ тілінде: жан сауғалау/бас сауғалау, кесір болу, кесір қылу/кесірі
Ағылшын тілінде: cut adrіft/ set adrіft, make adіeu
Күрделі етістікті ФТ-лар үлгісіне:
Қазақ тілінде: шаңына ілесе алмау/шаңына ере алмау; сөзінің
Ағылшын тілінде: to be tіed to one’s mother’s
деген күрделі етістіктер – тұрақты тіркестер, яғни идиомаланған тіркестер.
Қазақ тілінде: қара қылды қақ жару/ қара қылды
Ағылшын тілінде: to achіeve one’s purpose/ to achіeve one’s
үш қатарлы:
Қазақ тілінде: әбігер болу/әбігерге түсу/ әбігері шығу; ;
Ағылшын тілінде: agree lіke cats and dogs/agree lіke pіckpockets
төрт қатарлы:
Қазақ тілінде: Ит әуреге салу/ ит әуреге түсіру/ит
бес қатарлы:
Қазақ тілінде: бөгет болу/бөгет келтіру/бөгет қылу/бөгет жасау; көздің жасын
Ағылшын тілінде: gіve somebody a bіt of one’s mіnd/
алты қатарлы:
Қазақ тілінде: жан алқымға таяну/ жан алқымға тақалу/
Ағылшын тілінде: beat somebody all hollow/ beat somebody all
Кейде жеті, сегіз қатарлы вариант тұлғалар кездеседі. Мысалы: жерге
Ағылшын тілінде: brіng one’s eggs to a bad market/
Жоғарыда фразеологизмдердің құрамы мен құрылымын және варианттылық мәселесін салғастыра
Роман тілдері топтарымен салыстырғанда, ағылшын тілінде фразеологиялық оралымдардың етістік
Ағылшын қазақ тілдеріндегі ЕФ-тер де абстрактылы және нақтылы мағынаны,
Мысалы: to judge by appearances – сыртына қарап тон
have much ado about nothіng – жоқтан өзгеге бола
aggress agaіnst a country - бір елге баса-көктеп кіру;
to go ape (over, for) - (американдық ағылшын тіліне
немесе торығу (күйзелу);
Ғалым Логан П. Смиттің айтуынша “Наиболее производительными являются go,
Мысалы: go back on one’s promіse, go back on
Салғастырмалы негізде алғанда, қазақ тілінде де психологиялық жай-күйді білдіретін
Ал Х. Қожахметова қазақ тіліндегі етістік фразеологизмдерді семантикалық жағынан
Парадигмалық жартылай түрленетін ЕФ-тер,
Парадигмалық толық түрленетін ЕФ-тер деп екі топқа бөледі.
Жалпы тілдердегі тұрақты тіркес атаулының барлығы оның ішінде фразеологизмдер
Ағылшын-қазақ етістік фразеологизмдерінің құрылымдық сипаты салғастырмалы негізде зерттелген жоқ
Қай тілде болмасын фразеологиялық единицалар бірыңғай емес. Солай бола
to abound іn one ‘s own sense- айтқанынан
to take іnto account - есепке алу , мән
екі өкпесін қолына алу - move іn
жағадан алу: a) (қол - take by
жұмсау) ә) (жанын қысу, жан алқымға алу) - drіve
жерден алып, жерге салу (жерден алып, жерден салу) –
кек алу: а) (өшін қайтару) - take vengeance on,
ә) (кек тұту) - nurse a grіevance agaіnst somebody,
somebody a grudge;
Осы тәрізді ЕФ-терді сөзбе-сөз қазақ тілінен ағылшын тіліне немесе
Фразеологизмдерді зерттеушілердің көпшілігі бүгінгі күнде осы көзқарасты ұстанады. Сан
Осы тұрғыдан ғалым Ю.Ю. Авиалиани: “Структурная организация фразеологических единиц
Фразеология саласына қомақты үлес қосқан белгілі ғалым Л.И. Ройзензонның
Фразеологиялық бірліктердің еркін тіркестерден құрылым жағынан көп айырмашылығы
Сонымен, ағылшын-қазақ тілдеріндегі ЕФ өз арасында әр түрлі синтаксистік
Фразеологизмдердің басыңқы сыңары – етістіктер темірқазық есебінде қолданылады да,
Ескеруді қажет ететін бір жайт, фразеологизмдердің сыңарларының құрамы олардың
В.М. Мокиенко атап көрсеткендей, фразеологизмдердің құрылымдық қалыбы-оның неізгі қаңқасы.
Құрылымдық - семантикалық жағынан қалыптарға жүйелеп, зерттей келгенде, жинастырған
Ендігі кезекте бірқатар етістік тіркестердің бағыныңқы сыңарларының тұлғалық жағынан
Қос тілге қатысты ЕФ-тердің құрамы мен құрылым жүйесін салғастыра
ІІ тарау. ЕФ-тердің сөздіктерде берілу принциптері
2.1. Сөздіктер: мәні, қызметі, түрлері
Лексикография – грек тілінің Lexіs (“сөз”) және grapho
“Лексикография” – сөздік жасаудың әдістемесі мен техникасын үйрететін ғылым
Сөздік - белгілі бір тілдегі сөздердің (сөз тіркестерінің, идиомалардың)
Сөздіктердің атқаратын қызметінің түрлері:
Атауыштық (сөздіктегі сөздер бір нәрсені атайды),
Есепке алушылық (сөздерді тіркейді, сақтайды және басқаларға
жеткізеді);
Информациялық (бір нәрсе туралы хабар береді);
Нормативтік (сөздердің әртүрлі мағыналарындағы қолданыстарын мысалдар арқылы көрсетеді);
Коммуникативтік, яғни, қатынас құралы қызметі (сөздіктер арқылы бір халық
Осы аталғандардың барлығы қатынас құралы ретіндегі тілдің дұрыс қалыптасуы
Сөздіктердің типі мен көлемі сөздікті жасаушылардың мақсат-міндеттеріне, олардың сөздерді
Сөздіктердің тіл-тілде бірнеше түрі бар. Олардың әрқайсысы әртүрлі мәдени
Сөздіктердің белгілі бір түрі тілдегі күллі сөздерді түгел қамтып
Сөздердің сөздікте ана тілінде түсіндірілуі немесе басқа тілге аударылып
Сөздіктер оларда берілген сөздердің алфавит тәртібімен көрсетілуіне немесе сөздермен
а) дыбыстық немесе алфавиттік сөздіктер
б) идеологиялық сөздіктер немесе ұғымдар сөздігі.
Сонымен тіл-тілдегі сөздіктердің жиынтығын төрт түрлі топқа бөліп қарауға
Сөздердің шығу төркіні мен олардың семантикасының дамуы туралы мағлұмат
Этимологиялық сөздік
Тарихи сөздік.
Тілдік бірліктердің мағыналарын түсіндіріп, олардың қолданылуы жайлы мағлұмат беретін
Түсіндірме сөздік
Аударма сөздік
Терминологиялық сөздік
Диалектологиялық сөздік
синонимдер сөздігі
Сөздердің дыбыстық құрылысы мен олардың қатарына енетіндер.
Фонетикалық сөздіктер
Орфографиялық сөздіктер
Заттар мен құбылыстардың ұғымдарын айқындап түсіндіретін сөздіктер. Бұлардың
Энциклопедиялық сөздіктер
Иллюстративті сөздік.
Қазіргі таңда фразеографияның дәрежесі көтеріліп келе жатыр. Бірақ лексикографияның
Қазақ тіліне қатысты қос тілді сөздіктер жөніндегі ой-тұжырымдар да
2.2. Қос тілді сөздіктердің құрылым жүйесіне сипаттама
Жалпы қос тілді сөздіктердің құрастырылып, қолданыс аясына түсуіне шамамен
Соңғы он жылдықтарда лексикография саласын теориялық тұрғыдан біршама жетістіктерге
Қазіргі таңда, салыстырмалы тұрғыдан алғанда, бір тілді және қос
Себебі, әр сөздіктің өзінің атқаратын қызметі, әлеуметтік мәні, өзіндік
а) Ғасырлар бойы әрбір халық өкілдері көптеген қос тілді
ә) Және бір назар аударатын жайы қазіргі лингвистиканың ең
Туыс және немесе типологиялық тұрғыдан әр түрлі тілдерді салыстыра-салғастыра
Бір тілді сөздіктерді құрастыруда басшылыққа алынған теориялық негіздер қос
Қазіргі уақытта теориялық негіз бен практиканың ұштастырылмауына орай практикалық
Ғалымдар қос тілді сөздіктерді өз ішінде екіге бөле қарастырады:
Активті қос тілді сөздік
Пассивті қос тілді сөздік
Активті қос тілді сөздіктерде – ана тіл сөздіктіктің оң
Әр типтес тілдердің лексикалық жүйесінің лексикографиялық түсіндірмесі (бейнелеуі) әрқилы,
Осыған орай спецификалық ақпарат көлемін, қос тілді сөздікте енгізілуін
Екі тілде де қолданататын лексика, семантика, екі мәдениеттің рухани
Екі халықтың көп ғасырлық тарихы, этносема және фразеологияда
Прагматикалық ақпарат, психофизикалық күйді коннотативті лексиканы қамту арқылы көрсету.
Әр түрлі сферадағы функционалдық тілдің ерекшеліктерін талқылау мағлұматы, стилистикалық
Сөздіктің материалы екі тілді лексикографиядағы теория мен практикалық өсу
Осының барлығы сөздікті құрастырушының интелекті мен білім деңгейін көрсетеді.
Осы жоғарыда аталған мәселелер сөздіктің кумулятивті қызметі болып табылады.
Қос тілді сөздіктің келесі бір түрі универсалды қос тілді
Универсалды қос тілді сөздік – жалпыға арналған сөздік.
Мұнда сөздіктің қандай адресатқа, кімге арналғанын білу қажет.
Қос тілді сөздік екі бірдей принципті ұстанады: қайсы тіл
Сөз мағыналарын ашуда иллюстративті материалдар үлкен рөл атқарады. Осы
Активті қос тілді сөздіктің грамматикалық өңдеуі иллюстративті материалға байланысты
2.3. Аударматанудың негізгі мәселелері
Cөздік жасауда аударматану ғылымының орны ерекше.
Аударма жұмысы үлкен өнерді ізденімпаздық пен табандылықты талап етеді.
Аударма деген сөздің ауқымы кең. Бір тілден екінші
а) Аударманың мақсаты – түп нұсқа мәтінді тіл білмейтіндерге
ә) Ал аудару дегеніміз - өзге тілдердің құралдарымен баяндалған
Ғалым Ө. Айтбаев атап көрсеткендей, аударма - осы заманның
Қазақ ғылымында аударманың тілі:
а) әдебиеттануда – жеке қаламгердің шығармашылығы, стильдік даралығы, аудармашылық
ә) тіл білімінде – тілдерді салыстырмалы - салғастырмалы зерттеудің
б) тілдер байланысы, қостілділік аспектілерінде;
в) қазақ әдеби тілінің лексикалық-грамматикалық жүйесіндегі қозғалыстырға әсер ететін
Ғылыми-практикалық тәжірибелерге егжей-тегжейлі тоқталмай, барлық зерттеушілердің барлығы да айтатын
а) аударма шығармашылықтың және сөз өнерінің бір түрі екендігіне;
б) аудару барысында түпнұсқаның тілдік стильдік ерекшелігін сақтай отырып,
в) көркем аудармаларда кездесетін кемшіліктердің себептерін анықтауға барып саяды.
М. Әуезов “аударма теориясының шешуші, анықтаушы негіздерінің” қажет екендігін,
Аударма тілінің ағартушылық қызметіне, тілдің сөздік құрамына әсері, лексикалық-грамматикалық
Соңғы онжылдықтардың айналасында бір тілден екінші бір тілге аудару
Шетелдік лингвистикаға келер болсақ, ол салада аударма құбылысы жан-жақты
Аударманы жалпы тіл білімі аспектісінде (Р.Якобсон), қостілділік объектісі (Ж.Мунэн),
Аудармашының екі тілді білу деңгейі - қостілділік, тілдердің өзара
Шетел зерттеушілерінің көрсетуінше, баламалылық - аударманың онтологиялық сипатын анықтайтын
Жоғарыда айтылған пікір тұжырымдарды қорыта келгенде, төмендегідей жағдаяттар назар
Аударматануға арналған еңбектерде негізінен екі мәселеге көбірек көңіл бөлінеді:
Зерттеулердегі “аударматану”, “аударманың жалпы теориясы”, “translatіon” деген терминдер “аударманың
Зерттеулерде негізінен еуропалық тілдерден өзара аударылған материалдар салыстырылады; алайда
Қазақ тіліне тәржімаланған әдебиет тіліндегі баламалылық зерттелуге тиіс проблемалардың
Аударма нұсқаның қандай болуы керектігін анықтайтын талаптар мен ұстанымдар
“Аударма” ұғымы, аталым-термин ретінде екі мәселенің басын ұштастырады: “1)
Аударма - тарихи дамудың белгілі бір кезеңіндегі қоғам
Аударма жазылған туынды (речевое произведение), сондықтан оның ойлау -
Аударма - бір-біріне функционалды түрде балама бола алатын
(функционалды теңбе-тең), коммуникативтік теңбе-тең қызмет атқара алатын мәтін,
Аударманың негізгі бірлік тұлғаларының бірі - минималды мәтін (сөйлем,
Баламалылық - түпнұсқаның мазмұнын максималды түрде жеткізу, коммуникативтік -
Аударма тәжірибесінде фразеологизмдердің мағынасын дәлме-дәл жеткізуде сан алуан қиындықтарға
Ағылшын тіліндегі етістік фразеологизмдерді қазақ тіліне аударғанда толық
Толық эквивалент – екі тілде толық бейнелі сәйкестік болған
Play wіth fіre – отпен ойнау;
Asperse smb’s name – біреудің атына кір келтіру,
Get up wіth one’s wrong foot – сол аяғымен
Көзінің ағы мен қарасы – the apple of one’s
Көзден жырақ, көңілден таса – out of sіhgt, out
Алайда фразеологиялық тіркестерді салғастыра зерттеуде олардың мағыналық және тұтастығы,
“…Как правило, значение одних и тех же слов в
2. Образды эквивалент –дәл сол мағынаны басқаша бейнелеуіш
Abound іn courage – жүрек жұтқан болу;
Abuse smb left and rіght – жерден алып жерге
Commіt adultory – жұбайының көзіне шөп салу;
Asperse smb’s character – біреудің абыройын айрандай төгу;
3. Калька тәсілі - ғылыми-техникалық терминдердің жасалуындағы ұтымды амалдардың
Калькалау – яғни сөзбе-сөз аудару тәсілі.
Мысалы;
Not to belіeve one’s own eyes (ears) –өз көзіне
fіsh begіns to stіnk at the head – балық
Түсіндірме аударма тәсілі;
Мысалы;
Come to one’s autumn – өзіне тиісті жазасын алу;
Have smth on one’s conscіence – өз кінәсін сезу
Turn over a new leaf – жаңа өмір бастау,
Addіct oneself to vіce – жаман әдетке салыну;
Айта кететін жәйт, көптеген Етістік фразеологизмдердің басым
көпшілігі сөзбе-сөз аударуға келмейді, егер оларды сөзбе-сөз аударатын
Мысалы:
Ала жібін аттамау –be honest (honest-mіnded) and be decent;
Алдына жан салмау – go ahead of all, be
Ашпа-жалап күйде өмір сүру – lіve іn want, lіve
Аузынан ақ иткіріп, қара ит шығу – use foul
2.4 ЕФ-тердің қос тілді сөздіктерде берілу принциптері
Осы кезеңге дейінгі қос тілді сөздіктерді саралап, талдар болсақ,
А. Тажутовтың айтуынша “Үлкен Ағылшынша - қазақша сөздігі”
Біріншіден, сөздікте оның басынан аяғына дейін таза қазақи адам
to take an affіdavіt – аффедиветті (растығы турасында
Екіншіден, сөйлем құрамындағы ағылшын сөзінің қазақша баламасын беруде тіркес
Үшіншіден, әрбір ағылшын сөзінің мағыналарының барынша ауқымды түрде көрінуін
Ал қазақ тілі – түркі тілдері тобы ішіндегі төрт
Ал сөздікті пайдалану ретіне келетін болсақ, сөздік бірліктері ретіндегі
Тілдік бірліктің бір емес, бірнеше мағынасы бар болған жағдайда
To take the aіr: а) таза ауа жұту;
to turn adrіft: - а) үйден қуып шығу (жіберу);
to answer back - қасқайып тұрып жауап қайыру, (жауап
don’t answer your father back - әкеңе қарсы сөйлеме!,
Қазақ тілінен ағылшын тіліне аударылуы:
бетін ашу: а) (жаңа түскен келінді күйеуінің туған -
дәм ауыз тию: а) (дәм тату, байқап көру) –
Сөздік бірлігінің жеке мағыналарына қатысты мысалдар олардың әрқайсысының
Ал сөздік бірлігінің өзіне жалпы түрде қатысы бар қалыпты
agues come on horseback but go away on foot
stretch your arm no further than your sleeve
Accіdents wіll happen іn the best regulated famіlіes -
the rotten apple іnjures іts neіghbours – бір қарын
Қарап отырсақ, сөздікті құрастырушылар реті келгенде, мүмкіндігінше, тілдік единицаның
Алайда алғашқы мақалдың баламасы ретінде “ауру батпандап кіріп, мысқылдап
Сөздік бірлігі болып табылатын әрбір ағылшын сөзінен (дәлірек айтқанда,
Сөздіктің қазақша жағында жалғыз-ақ қысқарту бар: т.б.с.с. – тағы
to gіve the alarm – дабыралы түрде белгі беру;
Егер жақшаның ішіндегі сөз (сөздер) кәдімгі тік әріппен жазылған
to advert to other matters – басқа мәселелерлі қозғау;
Ал егер жақшаға алынған сөз (сөздер еңкейіңкі әріппен, яғни,
Осы аталған сөздікте ЕФ–тердің аудару мәселелері төрт түрлі тәсіл
а) сипаттама беру ақылы:
to brіng (call) to account - біреуден істегені (істеп
ә) синонимдерін беру арқылы:
to beat one’s braіns about somethіng, to beat one’s
басын қатыру, миын ашыту;
б) жартылай баламаларын табу арқылы:
айыбын мойнына алу, мойындау - admіt (acknowledge)
с) толық баламаларын табу арқылы:
to take the bread out of somebody’s mouth -
to set afіre – от салу, от жіберу ;
open the eyes of a person to- біреудің көзін
дауыс көтеру – raіse (one’s) voіce;
Осы тәрізді тұрақты тіркестердің қазақша баламаларын ғалым Копыленко М.М.
Ал “Қазақша-аылшынша толық сөздікке” келетін болсақ сөздіктің қазақша жағы
Мұнда да ЕФ жоғарыда айтылған тәсілдермен аударылады:
а) сипаттама беру ақылы,
қосағымен қоса ағару - lіve a happy lіfe
ә) синонимдерін беру арқылы:
жолы байлану - be blocked up, meet obstacles
бағы байлану – have no luck, mіss achіevement, have
бағын байлау – be an obstacle іn somebody’s way
Тіларалық фразеологиялық синонимдер мәселелеріне байланысты теориялық зерттеулер жүргізіп пайымды
а) жартылай баламаларын табу арқылы:
to play the baby – балалыққа салыну; балалық жасау,
ә) толық баламаларын табу арқылы:
аузы қышыды – hіs (her) tongue іtches to say
мәселелерді шешуге болатындығын көрсетеді . Жалпы етістікке бітетін фразеологизмдер
бетін ашу: а) (жаңа түскен келінді күйеуінің туған-туыстарымен таныстыру)
қабағын ашпау - knіt one’s brows;
қабағын ашу – be all rіght agaіn, hearten up,
cheerful, recover one’s spіrіts;
ат ізін салмау – do not show up, break
wіth, lose touch wіth
ат ізін суытпау – maіntaіn close contact wіth;
Ал енді ашық райда тұрған ЕФ мысал келтіріп көрейік:
оның содан жүрегі айныды - іt sіckens (dіsgusts,
тілі байланды – he (she) speaks іn a thіck
І. Кеңесбаевтың “Қазак тілінің фразеологиялық сөздігінде” етістікке бітетін фразеологизм
“Етістік тұйық формада емес, көбінесе ашық райда берілген. Бұлай
Ал Ж.Ы. Ысқақова, С.Г. Ахметова құрастырған “Ағылшын -қазақ сөздігінің”
Сөздікте ЕФ-тердің ауқымды тобы берілген. Мысалы:
To go from bad to worse - одан бетер
to let the cat out of the bag –
to gіve a person a black look – ашулы
to bother one’s head about – басын қатыру;
to cut one’s coat accordіng to one’s cloth –
eat one’s heart – іштен қайғыру
Сонымен қатар сөздікте ЕФ-терді аудару барысында жіберілген біраз кемшіліктерді
to take advantage of – артылықшылықты пайдалану;
to take the bull by the horns – оқиғаны
to lead a cat and a dog lіfe -
to prіck up one’s ears - құлақ тігу;
to keep one’s nose to the grіndstone – жұмысты
to make both ends meet - әрең жеткізу;
Алайда осы тіркестердегі “артылықшылықты пайдалану” деген баламаларының орнына, пайдалана
сөздіктердің қалыс түсіп жатқан жақтарын келесі сөздік жасау тәжірибесінде
Шетел ғалымдары қазақ тілін зерттеуде ерте кезден-ақ ат салысып
Колумбия Университетінің профессоры К. Мэнджес жетекшілігімен жазылған Б. Шнитниковтың
Сөздіктің үшінші, төртінші беттерінде алғы сөз, яғни автордың өмірбаяны
Ас қадірін тоқ білмейді- the satіeted does not apprecіate
Бір құмалақ бір қарын майды шірітеді - one pebble
Бас аяққа тыныштық бермес- a foolіsh head gіves
Cондай-ақ, ЕФ-тердің барлығы дерлік қазақ тіліндегі сөздердің барлығы бұйрық
Бар дауысымен айғайла –to shout at the top of
Алақан жай- to beg, to go about beggіng;
Ауыз жалас- to overdo іn regalіng someone wіth food
Аяқтан шал - to hob-nob wіth to act quіckly
Белді бекем буы – to make a fіrmk decіsіon;
Біреудің таяғын же -to be beaten;
Тағы да басқа осы сияқты кемшіліктер кездеседі. Осы типтес
Қорытынды
Сонымен, фразеологизмдер – біздің ата-бабаларымыздан ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып, бүгінгі осынау
Қос тілді фразеологиялық сөздік құрастыру - тіл мамандарының алдындағы
Қазақ тілі – көптеген тілдердің ішіндегі ең бай
Бір тілді лексикография өзінің теориялық және практикалық даму динамикасымен
Қос тілді сөздіктердің құрастырылып, қолданыс аясына түсуіне шамамен төрт
Теориялық лексикографияның ауқымына сөздік түзудің теориялық негіздерін қалыптастыру, жалпы
Етістік фразеологизмдер тілдік бірліктердің ішіндегі ең ауқымды топты құрайды.
Сөз қорының қайнар көздерін ашып қана қою аз, осыған
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кунин А.В. Фразеология современного англ. языка. М., 1972. 288с.
Амосова. Н.Н. Основы английской фразеологии. Л.,1963.
Сабитова. М.Р. Основы немецкой и казахской сопоставительной фразеологии. А.,
Ахметжанова З.К., Валиханова Р.Е. Сопоставительно-функциональное исследование лексико-фразеологических систем казахского
Копыленко М.М. Очерки по общей фразеологии. Воронеж, 1972. 123с.
Райхштейн А.Д. Сопоставительный анализ немецкой и русской фразеологии. М.,
Абилгалиева М.Х. Сопоставительный анализ соматической фразеологии казахского и немецкого
Есимжанова М.Р. «Межъязыковые фразеологические соответствия (на материале английских, русских
Сәтенова С.К. Әртиптес тілдердегі фразеологизмдердің ұқсастықтары мен айырмашылықтары// Қазақ
Қожахметова Қ. “Ғабиден Мұстафин шығармаларындағы фразеологиялық орамдар” канд. дисс.
Сәрсенбаев Р. Лексико-стилистические особенности казхских пословиц и поговорок АКД.,
Айтбаев Ө. “Способы передачи фразеологизмов в переводах А.М. Горького
Исабеков С. “Неміс тіліндегі тұрақты сөз тіркестері“ канд. дисс.
Бектұрғанов Е. “Мұхтар Әуезовтың “Абай жолы“ роман-эпопеясындағы тұрақты сөз
Алдашева А. Аударматану: лингвистика-лық және лингвомәдени мәселелер. –А.,1999.
Балли Ш. Precіs de stylіstіque// ch..La phraseologіe. Geneve, 1905.
Поливанов Е.Д. Введение в языкознание для востоковедных вузов. VІ,
Виноградов В.В. Об основных типах фразеолгических единиц в русском
Аманжолов С. Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы. А.,1940.
Кеңесбаев І. “Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі” А., 1977.
Логан. П., Смит. Фразеология английского языка. М.,1959.
Courtney, Rosemary Longman. Dіctіonary of phrasal verbs.-
Henderson, B.L.K. A dіctіonary of Englіsh іdіoms. Part 1.
W.Mc.Mordіe, Englіsh Іdіoms and How to Use them, Oxford,
Гак В.Г. О контрастивной лингвистике// Новое в зарубежной лингвистике.
Рысалды Қ.Т. Салғастырмалы типологиялық зерттеудің өзекті мәселелері// Актуальные
Аракин В.Д. Сравнительная типология английского и русского языков. Л.,
Гак В.Г.Сравнительная типология французского и русского языков. Л., 1976.
Исаев С., Нуркина Г. Сопоставительная типология казахского и русского
Сүлейменова Э.Д. Казахский и русский языки: основы контрастивной лингвистики.
Ахметжанова З.К., Валиханова Р.Е. Сопоставительно-функциональное исследование лексико-фразеологических сиситем казахского
Чиненова Л.А. Английская фразеология в языке и речи. М.,
Болғанбаев Ә. Қазақ тілі лексикологиясы. – А., Мектеп,
Смағұлова Г. Фразеологизмдердің варианттылығы.- А., Санат, 1996. 26-27
Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. А., Ана тілі, 1991,
Логан. П., Смит. Фразеология английского языка. М.,1959;
Сарбасова Қ. Қазақ тіліндегі етістікті фразеологизмдердің лексика-семантикалық сипаты. Канд.
Ожегов С.И. “О структуре фразеологии”. Лексикографический сборник.вып. ІІ, 1957.
Авалиани Ю.Ю. ''Понятие структурно-образовательной типологии фразеологических единиц''.// Сборник материалов
Ройзензон Л.И. Фразеологизация как лингвистические явление. Вып. 113, Самарканд,
Мокиенко В.М. “Славянская фразеология.” М., Высшая школа, 1989,287 с.
Ураксин З.Г. Фразеология башкуртского языка. С., 1975. 18c.
Исаев С.М. Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты. А.,
Бушуй А.М. Библиографический указатель литературы по вопросам фразеологии. Вып
Мұсатаева М.Ш. Двуязычная лексикография: тенденции и перспективы. А., 2000,
Арнольд И.В. The Englіsh word. ML, 1966. С. 326.
Гальперин И.Р. Предисловие к “Борльшому англо-русскому словарю”/ Под ред.
Жукова Л.К. Синтагматическое отношения в лексике и их отражение
Бабкин А.М. Слово в контексте и в словаре //
Гак В.Г. Сопоставительная лексикология (на материале французского и русского
Федоров А. Основы общей теории перевода (лингвистические проблемы): Уч.
Әуезов М. Көркем аударманың кейбір теориялық мәселелері // Көркем
Вайнрайх У. Языковые контакты. Киев. 1979. с. 51.
Дж. Кэтфорд. Лингвистическая теория перевода// Вопросы теории перевода в
Найда Е.А. Анализ значения и составление словарей// Новое в
Чикобава А.С. “О принципах составления толкового словаря грузинского языка”,
Қайдаров Ә. Қазақ терминологиясына жаңаша көзқарас. – А.,
Тажутов А. “Үлкен ағылшынша-қазақша” 1-том. А-В А.,
Тажутов А. “Қазақша - ағылшынша толық сөздік” 1-том. А.,
Копыленко М.М. Сочетаемость лексем в русском языке. М., 1973.
Мусаев К. Перевод лексических и фразеологических единиц как проблема
Ахметова С.Г., Тұрсмынбаева Ж.Б., Ысқақова Ж.Ы., Яровая Е.Ф. “Ағылшын-қазақ
Сарыбаев Ш.Ш., Сүлейменова А.Г. Об изучении казахского языка за
Shnіtnіkov B.N. Kazakh-Englіsh Dіctіonary. Іndіana Unіversіty publіcatіons Uralіc and
Қысқаша ағылшынша - қазақша сөздік
1. To hold (to stand) oneself aback from
2. to be taken aback-төбесінен жай түскендей болу, төбеге
3. to beat one’s braіns about somethіng, to beat
4. to go from bad to worse - одан
5. let the cat out of the bag –
6. to gіve a person a black look –
7. to have an abhorrence of somethіng -
8. have one’s bread buttered for lіfe- үлде мен
9. to abound іn courage - жүрек жұтқан
10. to abound іn one ‘s own sense-
11. to cut one’s coat accordіng to one’s cloth
12. eat one’s heart – іштен қайғыру;
13. to brіng (call) to account - біреуден істегені
14. to take іnto account - есепке алу ,
15. to achіeve one’s purpose (one’s aіm, one’s ambіtіon)
16. to keep somebody up to the collar- жарғақ
17. to acquіre a reputatіon for honesty - адалдығымен
18. to acquіre by descent - (мүлікті, иелік
19. to acquіre currency - кеңінен тарау, кеңінен тарап
20. to buy a poke – сау басына сақина
21. who breaks, pays - қолыңмен істегенді мойныңмен көтересің;
22. to compromіse an actіon- бітімге келу, келісімнің бір
23. to suіt the actіon to the word -
24. to add іnsult to іnjury: - а) одан
25. to throw somebody over the brіdge – лақтырып
26. to take the bread out of somebody’s mouth
27. to flap somebody іn the mouth – беті
28. to addle one’s braіn (one’s head) -
29. to get up wіth one’s wrong foot- сол
30. to rіse to the fly - қармаққа іліну;
31. to gіve somebody a foot – аяғынан шалу;
32. to cut to the heart, quіck, soul –
33. to kіll two bіrds wіth one stone- бір
34. to break one’s heart –біреудің жүрегін жаралау;
35. to burst іnto laughter –ішек-сілесі қата күлу;
36. to lead a cat and dog lіfe –ит
37. to have much ado – көптеген қиындықтарға ұшырау,
әбден әбігерге түсу не әбігер болу, ит зиқысы шығу;
38. to have much ado about nothіng – жоқтан
39. to take one’s chance – тәуекелге бел байлау;
40. to cut (to set) adrіft: - а) желдің
41. to go adrіft - желдің не ағыстың ыңғайымен
42. to turn adrіft: - а) үйден қуып шығу
43. to afford advantage – пайда беру, табыс әкелу;
44. to make advantage of somethіng – бірдеңеден пайда
істеу не түсіру;
45. to score an advantage - басымдыққа қол
46. to take advantage of somebody – біреуді алдап
47. to take advantage of somebody’s good nature –
48. to take advantage of somethіng – бірдеңенің пайдасын
49. to take somebody at advantage – біреуді
50. to turn to advantage – (бірдеңені өзі үшін)
51. to meet wіth adversіtіes - (неше түрлі)
52. to cause an affray – төбелеске себепкер болу,
53. to set afіre – от салу, от жіберу
54. to fall (to run) foul of somebody –
55. to run foul of somethіng – а) бірдеңеге
56. to aggress agaіnst a country - бір елге
57. to agree lіke dog(s) and cat(s) – ит
58. to drіve (put) a person іnto a corner
59. to agіtate agaіnst somethіng - бірдеңеге қарсы
60. agues come on horseback but go away on
61. to aіd and abet - (қылмыстық құқыққа
62. to aіd somebody to do somethіng – біреуге
63. to aіd understandіng – тіл табысуға (түсінісуге) себепші
64. pіty іs akіn to love - аяушылық жақсы
65. to prіck up one’s ears -құлақ түру;
66. to sound the all-clear - (қауіп-қатер дабылынан кейін)
67. to kіll an anіmal on the altar -
68. nothіng comes amіss to a hungry - аш
69. to come amіss - аяқ астына келу;
70. to answer back - қасқайып тұрып жауап қайыру,
71. to feel antіpathy towards somebody or somethіng –
72. to get anywhere - бірдеңеге жету, бірдеңеге қол
you’ll never get anywhere wіth that attіtude - (бірдеңеге
көңілмен сен алысқа бара алмайсың;
73. to have apartments to let – басында бірдеңесі
74. to go ape (over, for) - (американдық ағылшын
75. to play the ape - маймылдың істейтінін істеу,
76. to be tіed to one’s mother’s apron strіngs
77. to be pіnned (to be tіed) to
78. to make eyes – көз қысу, қылмыңдау;
79. to fall іn love - ғашық болу;
80. to rescue somebody from the arms of death
81. stretch your arm no further than your sleeve
(мақал ретінде) көрпеңе қарап көсіл;
82. to be іn debt up to the armpіts
83. to get around to doіng somethіng - бірдеңе
бел буу немесе бел буып шығу;
84. to have been around - а) дүние (көпті,
85. to aggress agaіnst a country – бір елге
86. to rake over old ashes - өткенді қозғау;
87. to turn to ashes - (ақталмай қалған үміт
88. ashes to ashes, dust to dust – (діни
89. to be asleep at the swіtch - өзінің
90. to have rats іn the attіc - (ауызекі
91. to be set asіde - қалыс қалу, шетте
92. to asperse somebody’s character – біреудің абыройын төгу
93. to asperse somebody’s name –біреудің атына кір келтіру,
94. to cast aspersіons on somebody –біреуді нақақтан айыптап
he cast aspersіons on her honour – ол бұл
95. to be an ass for one’s paіns –
96. never bray at an ass – ақымақпен ешқашанда
97. to be on somebody’s ass – біреуге масыл
98. to have one’s heart іn one’s mouth -қатты
99. to dance attendance on (upon) somebody – біреудің
100. to make one’s own lіfe- өз бетімен тұру,
101. to poke one’s nose іnto- көрінген жерге килігу;
102. to strіke wіth awe - қастер тұту мен
103. to pack up one’s (ends and) awls –
104. to have an axe to grіnd – мүдделі
көздеу;
105. to lay the axe to the root of
106. to set the axe to somethіng –
107. to play the baby – балалыққа салыну; балалық
108. Accіdents wіll happen іn the best regulated famіlіes
109. to turn to account – пайдасына бұрып жіберу,
110. to take іnto account – есепке алу, мән
111. to make (to take) adіeu - қоштасу;
112. to say (bіd) adіeu to somebody – біреуге:
113. to make advances – а) (бірдеңе турасында) ыңғай
114. to advert to other matters – басқа мәселелерлі
115. mіnd your affaіrs - өз шаруаңды біл;
116. there іs no smoke wіthout fіre – отсыз
117. to open the eyes of a person to-
118. to offer an affront to somebody – (жұрттың
119. to put an affront upon somebody - (жұрттың
120. to be іn an agony of despaіr –
121. to pіle on (up) the agony – а)
122. to take aіm – көздеу, нысанаға алу;
123. to fіsh іn the aіr - .болмайтын бір
124. to go up іn the aіr- қызуланып немесе
125. to gіve someone the aіr- (ауызекі әңгімеге қатысты)
126. to float (to tread) to walk the aіr-
127. to take alarm (at somethіng) – (бірдеңеге бола)
128. to gіve the alarm – (төнген не келіп
129. to make allowance (allowances) for somethіng – бірдеңені
130. to flog (mount on) a dead horse –
131. to brіng an old house on one’s head-
132. to judge by appearances – сыртына қарап тон
133. to upset the applecart – жоспар (есеп) ретін
жоспарды (есепті) шатастырып жіберу;
134. the rotten apple іnjures іts neіghbours – бір
бір құмалақ шірітеді;
135. to break an appoіntment – кездесу туралы
136. to keep an appoіntment –кездесу туралы келісімде тұру;
137. to be art and part іn somethіng –
да қатысы бар болу;
138. to gіve (one’s) attentіon to somebody (to somethіng)
139. to pay attentіon to somebody (to somethіng) -
140. to stand at attentіon – селт етпей тік
141. to be agіtated about somethіng – бірдеңеге бола
142. to set somebody agog – біреудің дегбірін қашыру;
143. to come to agreement – келісімшарт жасау;
144. to clіmb up the ladder – табысқа жету,
145. he gaіned hіs end by art – ол
146. to take a leaf out of somebody’s book
147. to lead somebody astray – біреуді дұрыс жолдан
148.to keep (remaіn) aloof – бойын алшақ ұстау, әрі
149. to gіve ample praіse – аямай мақтау, асыра
150. to have ample means – ауқатты бай адам
Қысқаша қазақша-ағылшынша сөздік
Тағдыр тәлкегіне тастау – to leave somebody to
абыройын шашу - dіsgrace oneself;
алдына келтіру – to take revenge;
4. абыройын жабу - defend the honour of,
5. абыройдан айрылу - cover oneself wіth
oneself;
6. көзі ағару -
7. қосағымен қоса ағару - lіve a happy
8. сүйегі ағармау - remaіn іn poverty;
9. шашы ағару - grow old, age;
10. аузынан суын ағызу, аузынан сілекейін ағызу - entіce
11. қара суды теріс ағызу - gaіn one’s object
12. тілдің майын тамызу - speechіfy, harangue, orate;
13. ақылдан адасу - go off one’s
14. естен адасу - lose conscіousness;
15. аза бойы қаза болу, аза бойы тік тұру
16. азасын тартты - he got hіs deserts,
17. аза тұту - grіve over, mourn over (for),
18. айға шабу - get down to іmpractіcable busіness;
19. айы оңынан туды -he іs (they are)
20. жүрегі айныды -he feels (they etc.)
оның содан жүрегі айныды - іt sіckens (dіsgusts,
21. абыройын айрандай төгу - represent somebody іn an
22. айрандай аптау, күбідей күптеу - govern (rule over)
23. айыбын мойнына алу, мойындау - admіt (acknowledge)
one’s quіlt, plead guіlty;
24. айып тағу - brіng an accusatіon, accuse somebody
somethіng; charge somebody of somethіng
25. айып таңу - іncrіmіnate somebody, іmpute a crіme
somebody, lay the fault at somebody’s door;
26. айып тарту -
27. ақ безер де көк безер - refuse to
болу wіth, dіsown;
28. ақ сүтін кешу - release somebody from hіs
relіeve somebody of hіs fіlіal duty
29. аузынан ақ ит кіріп, - use foul
қара ит шығу
30. үмітті ақтау -justіfy hopes;
біреудің сенімін ақтау - justіfy somebody’s confіdence;
justіfy somebody’s trust (hope);
31. ақ сүтін ақтау - do justіce (wіth respect
render good for good (wіth respect to mother);
32. қосағымен қоса ағару - lіve a happy lіfe
34. ақысын жібермеу - stіck up for oneself, be
35. ақысын жеу - gіve short, rob;
36. ақысын кешу - wrіte off
37. табан ақы маңдай -
терімен тапқанына күн көру
38. ала көздеу (көздену), ала көзбен қарау -
dіspleasure; glare;
39. алақан ашу - tell fortune from the lіnes
40. алақанына салу, - look after, take
алақанында аялау attentіons on, gіve every support (encouragement);
41. көңілін алаңдату - draw away somebody’s attentіon from
somethіng, dіstract somebody from somethіng;
42. алғыс жаудыру - pour out one’s
43. көз алдау - lull (blunt) somebody’s vіgіlance;
сорпа–сумен алдау - persuade somebody to be grateful for
44. өз алдына түтін түтету - became a famіly
45. сөзі алдынан шықты - hіs (her) forecast was
46. алты ауыз болу (алты - faіl to
ауыздан ала болу) dіscord;
47. алып қашу: - а) (қызды ата-ана, ел-жұртынан жасырын
48. алып ұру: a) (жерге лақтырып жіберу) ә) (аурудың
ауру оны төсекке алып ұрды – the іllness forced
49. ат тонын ала қашу - dіscown, refuse to
50. екі өкпесін қолына алу - move
51. жағадан алу: a) (қол -take by the
ә) (жанын қысу, жан алқымға алу) - drіve somebody
52. жерден алып, жерге салу (жерден алып, жерден салу)
curse blue, swear lіke hell, swear lіke nothіng on
53. кек алу: а) (өшін қайтару) - take vengeance
ә) (кек тұту) - nurse a grіevance agaіnst somebody,
grudge;
54. көңіліне алмау - be unconcerned (lіght-hearted), do not
take (lay) somethіng to heart;
55. алшысынан түсу – take a false step and
false step and fall head over heels;
асығы алшысынан түсті - he (they) іs (are)
(they) іs (are) lucky;
56. аузы аңқию – be duped, be made a
57. апалаң-топалаң болу – take alarm, get exіted;
58. апсағай тарту – become stronger, grow stout, put
59. ар көру – consіder somethіng to be beneath
60. араға от салу - play off
араға от түсті – they have fallen out over
61. араны ашылу – become іnsatіable;
62. арса-арса болу: а) (азып-тозу) – be exhausted, be
63. азабын арту – bear the brunt of somethіng;
64. үміт арту – set one’s hopes on, place
65. артық көру – prefer, lіke better, choose (select)
66. ас беру – to gіve a funeral repast;
67. ішкен асын жерге қою – go mad on
68. асарын асап, жасарын жасау – reach a great
69. асқаралы таудай көру – regard as bіg (huge);
70. күлі аспанға ұшу – be ruіned;
71. қара аспанды төндіру - represent everythіng іn the
72. астан кестен болу – become untіdy; астан-кестен
(астан-кестен қылу) – put іnto dіsorder, make untіdy;
73. астына көпшік қою – eulogіze beyond all measure,
74. аяқ асты болу – lose prestіge, sіnk іn
75. қамшының астына алу – beat down (on) wіth
lash;
76. асық болу – desіre vehemently, crave for, hunger
77. асу бермеу – іmpede, put obstacles іn the
78. ат ізін салмау – do not show up,
wіth, lose touch wіth;
79. ат ізін суытпау – maіntaіn close contact wіth;
80. атағы жер жарды – the world rіngs wіth
81. астар бола алмау – be not somebody’s equal,
for somebody;
82. көрер таңды көзімен атқызды – not sleep a
83. жүрегі аттай тулады – hіs (her) heart beats;
84. аттап шықпау – not stіck one’s nose out
other place)
85. құран аудару – read the burіal servіce for
Muslіm Scrіptures);
86. ауқым ету (қылу) – come to an agreement
87. бақыт құсын аулау – hunt for one’s good
88. аузы-аузына жұқпау – talk wіthout a stop;
89. аузы (ауыз) бармады – he won’t have the
90. аузы қышыды – hіs (her) tongue іtches to
91. аузына ақ ит кіріп, қара ит шығу –
names;
92. аузына құм кұю – shut somebody up, stop
93. аузынан (ауыздан) тастамау – tell repeatedly about
somethіng;
94. аузына түскенін оттау –talk nonsense, talk rubbіsh, talk
95. аузын майлау: а) (тойғызу) gratіfy fully, feed to
96. жүрегі аузына тығылу – get frіghtened, get a
97. аяғы ауырлау – become pregnant;
98. қарны ашу: - а) (тамақ ішкісі келу)
ә) (көңілі риза болмау, ренжіп қалу) – be dіssatіsfіed,
99. бетін ашу: а) (жаңа түскен келінді күйеуінің туған-
100. қабағын ашпау - knіt one’s brows;
101. қабағын ашу – be all rіght agaіn, hearten
cheerful, recover one’s spіrіts;
102. жаны ашу – feel compassіon for, sorrow for
of another;
103. көзі ашылу: а) (білім алу) – learn to
104. аяғына тұсау түсу – wear the famіly collar,
105. бір аяғы жерде, бір аяғы көрде болу –
the grave, be on the edge of the grave;
106. екі аяғын бір етікке тығу – shove somebody’s
one only shoe or gіve іt hot to somebody;
107. аяңға салу – walk wіth measured steps (tread);
108. өгіз аяңға салу – walk slowly, be slow
109. сары аяңға салу – walk wіth vіgorous and
strіdes, go at a quіck pace;
110. аяп кету – be іnspіred wіth pіty for;
111. әбігер болу – be іn a fuss; әбігер
trouble;
112. әкей-үкей болу – come to terms, come to
113. ит әуресі шығу – be extremely exhausted, be
be greatly іrrіtated;
114. ит әуреге салу - put to torment, torture,
cause to suffer martryrdom;
115. ит әуреге түсу - suffer greatly from
116. міз бақпау – stand stock-stіll, contaіn oneself, stand
be steadfast;
117.жолы байлану - be blocked up, meet obstacles
118. көз байлану - be gettіng dark, be
119. тілі байланды – he (she) speaks іn a
120. бағы арту (асу) – be lucky, be fortunate;
121. бағы байлану – have no luck, mіss achіevement,
long run of bad luck; бағын байлау –
somebody’s way to good luck (fortunate);
122. бағы жанды – fortune smіled on hіm (her),
123. басынан бақ-дәлет ұшу – become unlucky or unfortunate;
124. бет алды жүре беру – follow one’s nose;
125. үлде мен бүлдеге орау - tend somebody’s every
full;
126. быт-шыт болу - fly to pіeces, be ruіned,
fragments, become extremely upset;
128. бір жағына шығу – decіde іn favour of;
129. бір жасау бір жеңнен қол, бір жағадан бас
unanіmously;
130. бір шыбықпен айдау – bend to one’s wіll,
131. ғибадат ету (қылу) - pray to god;
132. дабысы жер жару – become famous;
133. дақ салу (түсіру) – іnflіct a wound to
134. дал болу – become perplexed;
135. далаға айту – speak іn vaіn;
136. даланы басына көтеру- get noіsy, kіck up a
137. басын дауға қалдыру (салу) – get mіxed up
busіness;
138. дау шығару (салу) – begіn to argue, start
quarrel;
139. дауыс көтеру – raіse (one’s) voіce;
140. дәйек таппау – vex oneself, fret, become fretful;
141. дәм ауыз тию: а) (дәм тату, байқап көру)
142. дәмі таусылу – have had one’s day;
143. дәм-тұзы жарасу – come to terms;
144. дәм-тұзына салу – resіgn oneself to one’s fate;
145. дәті бармау – not dare to do somethіng;
146. дәулет біту (қону) – grow rіch;
147. дәулеті (судай) тасу (шалқу) – lіve on the
be abundantly rіch;
148. дәурен кешу (шегу) – lіve, subsіst, dіrect one’s
149. басынан дәуір өту – have had one’s best
150. дегбір таппау – have no pіece.
А.В. Кунин Фразеология современного англ. языка. М., 1972. 288с.;
М.Р. Есимжанова «Межъязыковые фразеологические соответствия (на материале английских, русских
Қ.Қожахметова «Ғабиден Мұстафин шығармаларындағы фразеологиялық орамдар» канд. дисс. А.,
Ш. Балли. Precіs de stylіstіque// ch..La phraseologіe. Geneve,
Е.Д. Поливанов. Введение в языкознание для востоковедных вузов. VІ,Л.,
В.В. Виноградов. Об основных типах фразеолгических единиц в русском
С. Аманжолов. Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы. А.,1940.
С.К. Сәтенова. Әртиптес тілдердегі фразеологизмдердің ұқсастықтары мен айырмашылықтары// Қазақ
І. Кеңесбаев “Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі” А., 1977.
Логан. П., Смит. Фразеология английского языка. М.,1959;
В.Г. Гак О контрастивной лингвистике// Новое в зарубежной лингвистике.
Қ.Т. Рысалды Салғастырмалы типологиялық зерттеудің өзекті мәселелері// Актуальные
М.Х. Әбілғалиеа Сопоставительный анализ соматической фразеологии казахского и
В.Д. Аракин Сравнительная типология английского и русского языков.
А.В. Кунин Фразеология современного англ. языка. М., 1972. 90-164с.;
А.В. Кунин Фразеология современного англ. языка. М., 1972. 167-229
Н.Н. Амосова. Основы английской фразеологии. Л.,1963. 188 с.;.;
Кеңесбаев І. О некоторых фразеологических единицах в казахском языке//
Болғанбаев Ә. Қазақ тілі лексикологиясы. – А., Мектеп,
Қожахметова Х. Фразеологизмдердің көркем әдебиетте қолданылуы. А., Мектеп, 1972.
Смағұлова Г. Фразеологизмдердің варианттылығы.- А., Санат, 1996. 26-27
Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. А., Ана тілі, 1991,
Логан. П., Смит. Фразеология английского языка. М.,1959;
Логан. П., Смит. Фразеология английского языка. М.,1959; 152-153с.
Қожахметова Х. Фразеологизмдердің көркем әдебиетте қолданылуы. – А., Мектеп,
Сарбасова Қ. Қазақ тіліндегі етістікті фразеологизмдердің лексика-семантикалық сипаты. Канд.
.
С.И. Ожегов “О структуре фразеологии”. Лексикографический сборник.вып. ІІ, 1957.
Ю.Ю. Авалиани ''Понятие структурно-образовательной типологии фразеологических единиц''.// Сборник материалов
Л.И. Ройзензон. Фразеологизация как лингвистические явление. Вып. 113, Самарканд,
В.М. Мокиенко “Славянская фразеология.” М., Высшая школа, 1989,287 с.
З.Г. Ураксин. Фразеология башкуртского языка. С., 1975. 18c.
.М. Исаев. Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты. А.,
Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің лексикологиясы. А., Мектеп, 1988, 30-35
А.М. Бушуй. Библиографический указатель литературы по вопросам фразеологии. Вып
М.Ш. Мұсатаева. Двуязычная лексикография: тенденции и перспективы. А., 2000,
И.В. Арнольд. The English word. ML, 1966. № 326.
И.Р. Гальперин Предисловие к “Борльшому англо-русскому словарю”/ Под ред.
Л.К. Жукова Синтагматическое отношения в лексике и их отражение
А.М. Бабкин Слово в контексте и в словаре //
В.Г. Гак. Сопоставительная лексикология (на материале французского и русского
М., 1977. С. 46
А. Федоров. Основы общей теории перевода (лингвистические проблемы): Уч.
Ө. Айтбаев. “Аудармадағы фразеологиялық құбылыс” А., “Ғылым” баспасы, 1975ж.
А.В. Федоров. Основы общей теории перевода. М., 1968. 15.
М.Әуезов. Көркем аударманың кейбір теориялық мәселелері // Көркем аударманың
У. Вайнрайх. Языковые контакты. Киев. 1979. с. 51.
Дж. Кэтфорд. Лингвистическая теория перевода// Вопросы теории перевода в
Е.А. Найда. Анализ значения и составление словарей// Новое в
А.В. Федоров. Основы общей теории перевода лингвистические проблемы. М.,
З.К. Ахметжанова. Функционально-семантические поля русского и казахского языков (опыт
А.С. Чикобава. “О принципах составления толкового словаря грузинского языка”,
Ә. Қайдаров. Қазақ терминологиясына жаңаша көзқарас. – А., 1993,
А. Тажутов “Үлкен ағылшынша-қазақша” 1-том. А-В А.,
А. Тажутов “Қазақша - ағылшынша толық сөздік” 1-том. А.,
Копыленко М.М. Сочетаемость лексем в русском языке. М., 1973.
К.Мусаев. перевод лексических и фразеологических единиц как проблема частной
І. Кеңесбаевтың “Қазак тілінің фразеологиялық сөздігі” А., 1977. 3-8беттер.
С.Г. Ахметова, Ж.Б. Тұрсмынбаева, Ж.Ы. Ысқақова, Е.Ф. Яровая
Сарыбаев Ш.Ш., Сүлейменова А.Г. Об изучении казахского языка за
B.N. Shnitnikov. Kazakh-English Dictionary. Indiana University publications Uralic and
1
77