Мемлекеттің құқықтық табиғаты
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
ТАРАУ І. МЕМЛЕКЕТТІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ТАБИҒАТЫ 5
1.1. Мемлекет генезисі: Негізгі концепциялар 5
1.2. Мемлекеттің пайда болу теориялары 8
1.3. Мемлекеттің түсінігі және белгілері 18
ТАРАУ ІІ. МЕМЛЕКЕТ НЫСАНДАРЫ 24
2.1. Мемлекетің басқару және кұрылыс нысандары 24
2.2. Мемлекеттік саяси режим 34
ТАРАУ III. МЕМЛЕКЕТТІҢ ТИПТЕРІ 49
3.1. Мемлекет типтерінің жалпы түсінігі 49
3.2. Мемлекет типологиясына деген формациялық көзқарас 53
3.3. Мемлекет типологиясына деген өркениетті көзқарас 57
ҚОРЫТЫНДЫ 60
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР: 61
КІРІСПЕ
Адамдар біздің қоғамымыздың түпкілікті өркендеуін құқықтық мемлекетпен, адам құқықтарымен,
Бастапқы айта кететін жайт мемлекеттің мәні, құрылымы және қалыптасуы
Осы жұмыстың тақырыбы мемлекеттің мәні, нысандары және типтері болғандықтан,
Мемлекеттің қалыптасуы туралы сұрақ аса күрделі және осы орайда
Мемлекет мәні, нысандары және типтері мәселесін талқылағанда бірқатар әдеттегі
Өкінішке орай, берілген әдебиттердің аса шектеулі көлемі осы жаңа
ТАРАУ І. МЕМЛЕКЕТТІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ТАБИҒАТЫ
1.1. Мемлекет генезисі: Негізгі концепциялар
Мемлекет пен құқықтың танымын мемлекеттің пайда болуы туралы сұрақтан
Осы себептен алғашқы қауымдық қоғамның жақтарының мінездемесінен бастауға, тікелей
Қазіргі таңда археология мен этнографияның жетістіктерінің арқасында алғашқы қауымдық
Сонымен қатар, 19 ғасыр мен 20 ғасырдың басы үшін
Алғашқы қауымдық қоғамның бүл жаңаша түсінуінде ең алдымен осы
Неолитте иемденушіден өндіруші шаруашылықта өту кезінде қалыптасқан адамзат өмірінің
Алғашқы қауымдық қоғам өмірінің барлық материалдық негізін, оның әлеуметтік
Бүл кезеңділік қай алғашқы қауымдық қоғам туралы, ол қандай
«Неолиттік төңкерістің» әлеуметтік экономикалық экологиялық мәні мынада болады -
4-3 мыңжылдықтарға қарай өндірістік экономика адамзаттың өмір сүруінің 2-ші
Өндірістік экономикаға көшудің негізіне азаматтық өмір сүруіне қауіп төндірген
Барлық өзінің әлеуметтік және шаруашылық ұйымдастыруының қайта құруымен жауап
«Неолиттік төңкерістің» нәтижесі болып жер шарының кейбір аймақтарында ерте
Осылайша «неолиттік төңкерістің» - адамзаттың өндіруші экономикаға көшуі –
Әдетте, ежелгі мемлекеттік құрылымдар заң түрде ерте жер өңдеуші
Бастапқыда олар қала мемлекеттер ретінде пайда болды. Еркін одақтастар
Қала мемлекетте әкімшілік идеологиялық басшылыктың 3 басқару орталығы ұйымдастырылады:
Қала басқа шектесетін ауылдарға қатысты мемлекеттік басқару қызметін атқара
Осылайша, мемлекеттік адамзат өндіруші экономикаға көшетін неолиттік төңкеріс нәтижесі,
1.2. Мемлекеттің пайда болу теориялары
Мемлекет адам қоғамы дамуының белгілі бір сатысында пайда болған.
Мемлекеттік билік оның шығу тегі теориялық зерттеудің маңызды объектісі.
Батыстағы отандық мемлекет пен құқық теориясына эквивалентті қоғамдық ғылымдардың
Осылайша, тапқа дейінгі эголитарлық қоғамға қарағанда (эголите - теңдік)
Мысалы, бүкіл жерде тікелей өндірушілердің еңбегіне басқарушы бойынша еңбекті
Осылайша мемлекеттік билік әр түрлі жолдармен тарихи дамиды: әскери-иерархиялық
Бұл заңдылық топтық қоғам мен алғашқы қауымдық арасында жүрген
Бірақ олар тек қоғаммен бейімделген жағдайда, қоғам мемлекетпен белгілі
Бұндай кезде қазіргі кездегі мемлекет теориясында бірінші, екінші, үшінші
Бұндай зонада топтық құрылымдардың және мемлекеттік құрылымдардың орталығы құрылады.
Өзінің еңбектерінің негізіне америкалық этнограф, археолог және алғашқы қауым
Сонымен қатар осы еңбектегі кемшіліктерді және қателіктерді де білу
Энгельс өте тұрпайы, жүйеленген алғашқы қауымдық қоғамды «шешімді қарауға»
Марксистік теорияда мемлекеттің пайда болу таптық теория тұрғысынан түсіндіріліп,
Бұл теория процесті материалистік тұрғыдан дұрыс түсіндіргенмен, кұқық және
Маркстік теорияның тұжырымдалуынша (түсіндіруінше) құқықтық нормалардың таптық сипаты ескі
Бірақта бұл процестерді қомақты етіп көрсету, құқықтың пайда болуы
Бірақта осы негізде кұқықтың пайда болуы маркстік теорияның жетістіктерін
Күш көрсету теориясы идеялық қайнаркөздері құл иеленушілік кезеңнің өрінде
Сонымен қатар, мемлекет пен құқықтың шығуын зорлық-зомбылықпен байланыстырады. Күшті
Дюринг ойы бойынша қоғамдық дамудың негізі - саяси актілер
Австралиялық социолог және мемлекет зерттеуші Гумплович сыртқы күш көрсету
К.Каутский да мемлекет қайнар көздерін сырт күш көрсетуден, соғыстардан
Күш көрсету теориясында толығымен экономикалык концепция элементтері бар. Қағидалы
Күш көрсету теориясын толығымен жоққа шығару тек формальды көзқарастардан
Сыртқы да, ішкі де күш көрсету теориясының элементтері кез
Психологиялық теорияның жақтаушылары қоғам мен мемлектті адамдардың және олардың
Ал шын мәнінде мемлекеттің пайда болуымен қызмет атқаруының себептерін
Бірақ барлық қоғамдық өмірді адамдардың психологиялық әсер етуіне әкеп
Мемлекет жан-жақты төтенше құбылыс. Оның пайда болуының себебптері әртүрлі
Адамды көптеген қызығушылықтар жинақталған: экономикалық, әлеуметтік, саяси, рухани, діни,
Патриархалдық теория мемлекет шығуын отбасының дамуына байланыстырады, яғни мемлекет
Органикалық теория – бұл пікірді Платон көне дәуірде уағыздаған
19 ғасырдағы ғылымның жетістіктеріне сүйене отырып, бұл теория -
Табиғи құқықтық теория -17-18 ғасырлардағы қалыптасқан теория. Өкілдері: Г.Гроцкий,
Келісім-шарттық теория – мемлекет шығуын, пайда болуын адамдар арасындағы
Материалистік теория - мемлекет пайда болуын экономикалық тұрғыдан түсіндіреді,
Мемлекет қоғамның көп салалы, көп жүйелі құбылыстарына сәйкес дамып,
1. Мемлекет (таптык тәсіл бойынша) - бір таптың (азшылықтың)
2. Мемлекет (жалпы әлеуметтік тәсіл бойынша) – саяси ұйым
Мұнда мемлекет адамдардың өзара ымыраға
3. Мемлекет – құқық заңдарға тәуелді адамдардың бірлестігі (И.Кант
Мемлекеттілік ру-тайпалық құрылыстың орнына келеді. Алғашқы қауымдық теңдік пен
Мемлекет – қоғамның ұйымдық құрылымды объективті қажет ететін ішкі
Марксизм мемлекетті қарама–қарсы екі жақтың бірлігі деп қарайды. Оны
"Мемлекет өркениетті қоғамды байланыстыратын күш" деп жазды марксизм классиктері.
Мемлекеттің дамуы – мемлекет қоғамдық еңбек бөлісінің, жеке меншіктің
Қорыта айтқанда мемлекеттің адамзат қоғамындағы саяси-әлеуметтік орны мен ролі
Мемлекет дегеніміз – жария өкіметтің пайда болуымен іс-әрекетінің нәтижесі
1872 ж . неміс заңгері Р.Моль былай деп жазды:
Мемлекеттің мәнін орыс заңгерлері де түсіндірген. Мысалы, Коркунов мемлекеттің
Трубецкой былай санайды, "халықтың бірлестігі – бұл мемлекет, өз
Сондықтан мемлекет белгілі бір территория шеңберіне халықты ырықсыз көндіру
Мемлекеттің негізгі белгілері:
Мемлекет – саяси ұйым. Қоғамда көптеген саяси ұйымдар болуы
Меншігінің орньша жеке адамдардың меншігі пайда болып, меншіктің айрықша
"Мемлекет"- латынның "қалыптты жағдай" - деген сөзінен шыққан. Алғашқы
Мемлекет пен билік туралы қағидалар бірте-бірте мифологиялық ұғымнан тазарып,
Мемлекет туралы саяси ілімнің шығуы ежелгі Грецияның саяси өмірімен
19 ғасырдағы қазақ мемлекетінің құрылуы да саяси-құқықтық идеологияның пайда
Бірақ мемлекет - ерекше, бүкіл қоғамды қамтып, негізінен, соның
Мемлекет қоғамның атынан қоғамның ішінде де, басқа мемлекеттермен қатынастарда
1. Мемлекеттік егемендік. Мемлекеттің негізгі белгілерінің бірі – ол
Мемлекет өзінің ішкі және сыртқы саясатын өзі қалыптастырып,
2. Билеуші органдар. Мемлекеттік билікті іске асырушы органдар
Мемлекеттің басты белгісінің бірі өкімет билігі бірлігінің болуы. Сонда
Мемлекет органдарын, оларда істейтін қызметкерлерді қаржыландыратын оның арнаулы материалдық
3. Мемлекетте қалыптасқан белгілі бір нормалар жүйесін нығайтатын құқықтың
4. Мемлекеттің өзінің тұрағы, аумағы болады. Сол аумақта мемлекет
1.3. Мемлекеттің түсінігі және белгілері
Мемлекет түсінігіне - орын басты, анықтаушы, тұрақты және заңдастырылған
Саяси билік мемлекеттің маңызды белгісі мен оның мәнінін басты
Бірақ мұнымен қатар 70 жылдан астам уақыт бойы кеңестік
Нақтылап айтқанда, антогонистік таптарға бөлінетін қоғамдағы мемлекетке есептелген және
К.Маркс мен Ф.Энгельс былай деп жазған; "Саяси биліктің өзі
Бұлардың соңынан В.И.Ленин де мемлекетті бір класстың екіншісінен басымдылығын
Бірақ, 19 ғасырдың 40 жылдарының 2-ші жартысынан бастап, Қазан
Бұндай көзқарас жеке елдердің ішіндегі мен халықаралық алаңдағы күрес
Сондықтан екінші дүниежүзілік соғыстан кейін болған әлемдегі түпкілікті өзгерістерге
Айта кететін жағдай — қарастырылып жатқан мемлекет талқылауына көзқарас
Алайда мұндай көзқарас қандай жағымды болғанымен, ол да біржақты
Осыған орай "Капиталда айтылған мынадай пікір ерекше көңіл бөлуді
Өкінішке орай, құлиеленушілік және буржуазиялық мемлекеттерге тиесілі басқа сұрақты
Сөйте тұра, Маркстың дәл осы ойында мемлекетке деген марксистік
Шынында да, қандай да бір мемлекет болмасын шынайы класстық
Мемлекеттің жалпы адамзаттық мақсаты кеңдеу мағынада мынадай болып табылады:
Осылайша, класстылықты және жалпы адамзаттылықты өзінде біріктіре отырып, мемлекет
Мемлекетте жалпы адамзаттылықты мен класстылықты ескере отырып қана, оның
Сондықтан да, класстық көзқарастан толық бас тартып, жалпы адамзаттылықпен
Ескере кететін жағдай - мемлекеттегі жалпы адамзаттылық
Қазіргі таңда мемлекеттің жалпы әлеуметтік және класстық бастамаларының арақатынасын
Әлеуметтік компромисстың қаруы болып табылатын мемлекет-идеологиялық плюрализммен, көппартиялықпен, еркін
Құрылымы, өкілеттіліктері, қызмет етуі, билік ету аумағы қатаң түрде
Ескере кететін жағдай - құқықтық мемлекет пен демократияның құкықтық
Заңдылық пен құқықтың тәртіпті қамтамасыз ету - демократия мен
Мемлекеттің аса күрделі құбылыс екендігін ескере отырып және оның
Мемлекет қоғамның саяси жүйесіне кіретін басқа ұйымдардан бірқатар маңызды
1. Мемлекет өзінің территориялық шекарасының аумағында азаматтық белгімен біріктірілетін
2. Мемлекетік егеменділік, яғни, халық аралық қатынастардағы тәуелсіздік пен
3. Мемлекет зандық күші бар және өзіне құқық нормаларын
Белгілі бір қоғамдық бірлестіктер өздерінің ұйымішілік бөлімдері мен мүшелеріне
4. Мемлекет өзінің міндеттері мен функцияларын жүзеге асыруға қажет
Тұтас болғанда мемлекеттік механизмді құрайтын органдардың спецификалық ерекшелігі мынада
Осы арнайы құрылған мемлекеттік механизмнің осы өзінше дағдыланған "машинаның"
5. Мемлекет заңдылық пен құкықтық тәртіпті қорғауға арнайы құрылған
6. Тек мемлекете ғана - өзінің қорғанысын, егемендігін, территориялы
7. Қоғамдық қатынастарды мемлекетік реттегіші және қоғамның мемлекеттік еркінің
Мемлекеттің тұтас алынған белгілері – оның қоғамның саяси жүйесінде
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасында демократия мен бостандық тұрактылық пен
Бұл мақсаттарды жүзеге асыру – мемлекетті нығайтумен Қазақстандағы мемлекетік
Мемлекет қоғамның саяси жүйесінің басты элементі. Мемлекет саяси жүйенің
Қоғамдағы кез келген саясаттың жүзеге асырылуы мемлекет пен байланысты.
Ру дәуірінде адамдар тек жаратылыстың даяр өнімдерін жинап көрек
Құрал-саймандардың жетілдірілуіне байланысты еңбек өнімділігі де өседі. Соның нәтижесінде
ТАРАУ ІІ. МЕМЛЕКЕТ НЫСАНДАРЫ
2.1. Мемлекетің басқару және кұрылыс нысандары
Конституциялық құқықта мемлекет нысанын жіктеудің өзіндік ерекшеліктері бар. Ол
Поликратиялық мемлекет нысаны – биліктің мемлекеттің әртүрлі органдарының арасында
Монократиялық мемлекет нысаны - белгілі бір органның немесе лауазымды
Мемлекет нысаны мынадай сұрақтарға жауап береді. Мемлекеттік билік қандай
Мемлекет нысаны дегеніміз – басқару нысанына және саяси (мемлекеттік)
Мемлекет формасы мына мәселелерге жауап береді: мемлекеттік билік қандай
Мемлекет формасы ретінде мемлекеттік басқару формасына, мемлекеттік құрылысына және
Мемлекет формасы нақты тарихи қалыптасуы мен даму жағдайларына байланысты.
Мемлекет формасы мемлекеттік ұлттық құрамы, тарихи дәстүрлері, елдік теориялық
Мемлекеттің белгілері оның алғы шарттарындағы көріністерден тарихи процестер барысында
Мемлекеттік нысаны (формасы) дегеніміз адамдар арасындағы, адамдар мен мемлекет
Басқару нысаны - жоғары мемлекеттік билікті ұйымдастырумен оны құру
Басқару нысаны, сондай-ақ, әлеуметтік-саяси күштерге және өзара күрестің нәтижелеріне,
Басқарудың тарихи нақты қалыптасқан нысандарына байланысты мемлекет теориясы
Мемлекеттің тура аттарын былай жіктеуді Геродот та айтып кеткен
Мемлекеттің түрлеріне байланысты басқа да пікірлер көп. Дегенмен, Геродоттың
Басқару нысаны ретінде монархияның кейбір ерекшеліктері мынадай:
1) Бір адамның – монархтық (фараон, король, патша, император,
2) Жоғары бөліктің сабақтастығы мұрагерлерге берілу арқылы, шешіліп отырады;
3) Монарх мемлекеттік өкілдікті өз құқық бойынша алады;
4) Монархтық мемлекет басшы ретінде заңды жауапкершілігінің болмауы.
Монархияның екі түрі бар: шексіз (абсолюттік) монархияда монарх мемлекеттегі
1) мемлекеттік органдардың белгілі бір мезгілге сайлануы;
2) мемлекеттік басшының белгілі бір мезгілге сайлануы;
3) мемлекеттік биліктің өз құқықтары бойынша емес, тәуелсіз халықтың
4) мемлекет басшысының заңды жауапкершілігі болуы;
Тарихи кезеңдерде республиканың бірнеше түрлері болған. Айталық, буржуазиялық
Қазіргі кездегі республикалық басқару үшке бөлінеді: парламенттік, президенттік, аралас.
Тоталитарлық мемлекеттің басқару нысанының мынадай айырмашылығы бар.
1) Бүкіл мемлекетті басқаруды жеке роль атқаратын және саяси
2) Партия көсемі мен мемлекет басшысының бір адам болуы;
3) Мемлекет басшысына диктаторлық әділдіктер берілуі;
4) Партиялық және мемлекеттік сайлаулардың формальды сипатка ие болуы;
5) Мемлекеттік және қоғамдық өмірдің барлық мәселелерін шешетін партиялық
6) Партия және мемлекет басшысының заңды жауапкершілігінің болмауы.
Тоталитаризм өзіне қажетті, тиісті саяси режимдерді туғызады. Билік бір
Тоталитарлық мемлекеттер қызметінің тарихи тәжірибесін қорытындылау, ел экстенсивті
Әмірі ең үстіңгі жағында қабылданатын, оған қатысты басқарма орталықтандыру,
Мемлекеттің аумақтық құрылымы мемлекеттің ішкі бөлінуі, олардың бір-бірімен және
Осы заманғы теория бойынша мемлекеттік құрылым унитарлық және федеративтік
Унитарлық мемлекеттің ішкі аумақтың құрылымында басқа мемлекеттер болмайды. Осы
Қазақстан Республикасы унитарлы мемлекет болып табылады.
Мемлекет құрылымының екінші бір түрі - федерация. Федерация құрамында
Дегенмен федерациялық мемлекеттің билігі оған кірген мемлекеттерден өріс алады.
Бұл федеративтік құрылыстың үлкен және эмперикалық түрлілігіне куә болады.
Сондай-ақ, тәуелсіз мемлекеттердін бірігуі конфедерация деп аталады.
Конфедерация - тәуелсіз мемлекеттердің одағы. Бұндай одақ бір немесе
Мемлекет конфедерациялық одаққа өзінің тәуелсіздігін толығымен сақтап, ішкі және
Конфедерация мысалы 1776-1764 жылдардағы АҚШ, 1815-1867 жылға дейінгі Германия,
Мемлекеттерді өркениет тәсілімен түрлерге бөлуде олардың мемлекеттік және әлеуметтік-экономикалық
Өркениет - әлеуметтік-мәдени жүйе. Бұған қоғамның тіршілік етудегі болмысының
Өркениет дегеніміз қоғамдық салыстырмалы түрде тұйықталған және жергілікті ахуалы,
Монархиялық мемлекеттердің бірігуі жеке немесе уния формасында болады. Бұл
Жеке унияның кездейсоқ,
Жеке униялардың саяси мағынасы маңызды болып әртүрлі мемлекеттердің толығымен
Бір монархпен біріктірілген мемлекеттер арасында соғыс мүмкін емес. Дегенмен
Реналды уния мемлекеттердің келісу нәтижесінде пайда болады және осының
Норвегия мен Швеция арасындағы Австро-Венгрия униялары реалды болған.
Реалды униялар бір
Империя - күшпен құрылған күрделі мемлекет. Империя бөліктерінің тәуелділік
Фузия (мемлекеттің бірігуі) және инкорпорация (бір мемлекеттің екінші мемлекетгің
Мысалға Фузия ФРГ мен ГДР-дың қайта бірігуі болады. Көпшіліктің
Бұл бөлімді қорыта келгенде, ондағы қарастырылған мәселелерді толықтырғым келеді.
Республиканың өзі де 3-ке бөлінеді; біріншісі президенттік республикаға -
Екіншісі – парламенттік республикаға Италияны жатқызуға болады.
Үшінші түрі аралас басқару нысанындағы республика болып 1958 жылдан
Монархияларға келер болсақ, құлиеленушілік монархияға - Ежелгі Шығыс мемлекеттерге
Ал феодалды монархия 3-ке бөлінеді: абсолютті, яғни бұнда билік
Сословты - өкілдік монархия - бұнда Генералды штат Кортес,
Буржуазды монархия 2 ге бөлінеді: дуалистік яғни, басқарудың өтпелі
Конституциялық монархияның өзінін 2 түрі болады: дуалистік және парламенттік.
1) Парламенттің қос палаталы құрылымының болуы. Төменгі палата буржуазияның
2) Үкімет монархқа бағынады.
3) Монархтың парламент қабылдаған заңдарға вето қою құқығына ие.
Республикаларға келер болсақ олардың екі түрі бар: парламентарлы және
1) Парламенттің жоғарылығы.
2) Үкімет парламенттік сайлауда жеңген партияның басшысымен қалыптастырылады.
3) Үкімет мериялары өз қызметінде парламент алдында жауапты.
4) Үкімет парламентарийдің көпшілігінің қолдауына ие болғанда ғана әрекет
5) Парламент барлық үкіметке немесе оның бір мериясіне
Президенттік республиканың белгілері:
1) Президент атқарушы биліктің басшысы. Ол парламентпен емес, сайлаушылардың
2) Үкімет президенттің алдында жауапты.
3) Президент үкімет мерияларын өз ұйғарымы бойынша қызметке тағайындайды,
4) Президент парламент шығарған заңдарға вето қоя алады.
5) Президент мемлекеттің қарулы күштерінің бас қолбасшысы.
6) Президент мемлекеттің басшысы, халықаралық алаңда елдің өкілі
болып табылады.
Енді мемлекеттік құрылым нысандарына келер болсақ, бұл - мемлекеттік
Ұлттық мемлекеттік құрылым нысаны дегеніміз көпұлтты қоғамға негізделген, мемлекетті
Біртұтас мемлекет – бұл әкімшілік-территориялық бірлік теріс негізделген
Конфедерация бұл саяси орталықтандыруды менсінбейтін мемлекеттер одағы. Оған ортақ
2.2. Мемлекеттік саяси режим
Бұндай мемлекет нысанында негізінен белгіленгені ол әлде құқықтың әдіспен
Мемлекет өз территориясындағы елді әртүрлі режимде басқарады. Бұл режимдер
Демократия — грек тіліндегі «халық билігі» деген ұғымнан шыққан
Демократияың негізгі принципі - әділдік. Әділдікті адамдардың көріп, есту
Әділдіктің негізі теңдікте жатыр. Теңдік бұзылған жағдайда, қоғамды әділетсіздік
Демократияның ең бірінші негізгі шарты; адам құқығы. Егер
Демократиялық режимнің қоғамдық өмірдегі негізгі өзегі митингілер, жиналыстар, референдумдар,
Түрлі көзқарастағы қарсы пікірлер ашық айтылмайтын жерде ешқандай демократия
Қазіргі, Ресей Федерациясының демократиясының жай негіздерін бұзып, шешен халқының
Осы кезге дейін демократиялық жүйенің артықшылығы болғанымен, кемшіліктері де
Демократиялық режимге, мысал ретінде Қазақстан Республикасының демократияландыру саясатын алайық.
Әлемдік тарихқа көз жіберсек қоғамды демократияландырудың сан қилы жобаларының
Бүгінгі Қазақстандық саясаткерлер мен саясаттанушылар арасында демократия жөнінде түрлі
Осы заманғы өркениет құндылықтарының арасында адам құқықтарының алатын орны
Демократияландыру процесінде мемлекеттік өкімет билігі институттары мен қоғамның саяси,
Республикамызды құқықтың мемлекеттік жұмыс істеуінің негізгі принциптерін сақтауды қамтамасыз
1. Азаматтардың құқықтарын Конституциялық негізде бекітіп беру. Ол құқықтарды
2. Сөз жүзінде ғана жарияланбай, саяси және мемлекеттік институттардың
3. Кейбір азаматтарға өзге біреулердің есебінен қосымша құқықтар беруге
4. Бұқаралық ақпарат құралдарының ауқылын, мазмұнын және сипатын анықтауда
5. Жұрттың бәрінің және әрбір адамның заң алдында оны
6. Үкіметтік қызметіндегі және
Құқықтық мемлекетті қалыптастыру мен қоғамдық өмірді демократияландыру күрделі әрі
Президенттің Қазақстан халқына арналған Жолдауында Қазақстанды демократиялық мемлекет ретінде
Қазақстанды дамытудың Президент ұсынған үлгісі демократиялық әрі бейбітшілік сүйгіш
Сонымен қатар ондай саяси жүйенің айқын белгіленген әлеуметтік бағыт-бағдары
Қазақстан Республикасын орнықты дамытудың Президент Н.Ә.Назарбаев ұсынған бағдарламасы әрбір
Біздің барлығымызда гүлденген өркениетті қоғамға қажымай-талмай адал еңбек ету,
Бұл жерде өзге дамыған елдердің деңгейіндегі экономикамен салыстыруға болатын
Сонымен құқықтың мемлекет құру мен қоғамдық өмірдің бүкіл саласы
Демократиялық режимнің бір түрі: либерал-демократиялық режим.
Либерал деген терминнің мағынасы мынада: үкіметтің әдіс, тәсілдері демократияның
Либерал мемлекет барлық адамдар теңдігін формальді түрде жариялайды. Либералды
Либерализмнің экономикалық негізін - жеке меншік нысаны құрады. Мемлекет
Көппартиялық - либерал-демократиялық режимнің рәмізі деуге болады. Сонымен қатар
Либерализмдік режимде мемлекеттік билік сайлау жолымен құрылады, бірақ нәтижесі
Либерал-демократиялық режимнің артықшылықтарымен қоса оның көптеген кемшіліктері де бар;
Либерал-демократиялық режим, демократиялық режимнен шыққан, соған негізделген, яғни бұл
Тоталитарлық режим - 20 ғ. пайда болған. Бұның түрі
Тоталитарлық режим белгілері: мемлекет азаматтары қоғамдағы саяси процестен шектетіледі.
Тоталитарлық режим негізінен: капиталистік Германияда (фашизм), социалистік мемлекеттерде (КСРО,
Сонымен қатар тоталитаризмнің келесі белгілерімен ерекшелінеді:
1. азаматтардың саяси құқықтары, бостандықтары шектеледі; азаматтардың мемлекегтік жүйеге
2. мұндай мемлекеттерде тек бір ғана заңды
3. саяси плюрализм принциптері жоққа шығарылады;
4. билікті бөлу шектеледі, билік бірлігі принципі танылады (кеңес
Тоталитарлық режимде қоғамның барлық саласы бақылауда болады. Экономикалық өмірде
Тоталитарлық режим полицияның тыңшылықты
Тоталитарлық режимде агрессия әлемді жаулау, бағындыру идеясын көздейді деуге
Кейде тоталитарлық режимде ұлттық, нәсілдік, шовинистік көзқарастар билеуі мүмкін.
Сонымен «халықтық» деп атап, сол халықты қыру, жою, айыптау
Авторитарлық режим, демократиялық режим сияқты әр түрлі қоғамдық құрылысты
Авторитарлық режим әр түрлі нысанда болады, яғни басқару жүйесі,
Егер мемлекеттік басқару жүйесі әскери немесе мемлекеттік төңкеріс нәтижесінде
20 ғ. көрсеткендей бұл режим реакциялы бағытты көздейді. Елдегі
Бұл режимнің басқару жүйесі «вертикальды», яғни жоғарыдан төмен қарай.
Конституциялық құқық белгілері жағынан:
1. азаматтардың саяси құқықтары мен бостандықтары шектеулі көлемде мойындайды.
2. Конституция бойынша жоғары мемлекет органдарының мүшелері сайлау негізінде
3. Билікті бөлу принципі конституцияда айтылуы мүмкін, бірақ ол
4. Қарулы күштер көп жағдайда саяси рөл атқарады. Авторитарлық
Деспоттық режим құл иеленуші, кейбір феодалдық мемлекеттерде
Деспоттық режимге өте жақын тұрған тирандық режим. Бұл режим
Тирандық режим - жалғыз тұлғаның басқаруына негізделген, бірақ деспоттық
Тоталитарлық режимнің бір түрі - фашистік режим, негізінен ол
Фашистік режим ұлттық нәсілдік демогогияға сүйенеді. Фашистік мемлекеттің мақсаты
Сондықтан фашистік режим агрессивті, адамзатты жек көрсетіп, ең алдымен
Фашистік режимнің тоталитарлық режимнің басқа түрлерінен ерекшелігі: милитаризация, яғни
Фашистік режим шовинистік ұйымдарға сүйеніп, мемлекеттік аппаратты монологиямен ұштастырады.
Қазіргі кезде фашизм өзінің классикалық түрінде еш жерде жоқ,
Бұл бөлімді қорыта келгенде, саяси режим дегеніміз: мемлекеттік билікті
Саяси режимнің түрлері:
1) демократиялық
2) террористік
Террористік режим авторитарлы және тоталитарлық болып бөлінеді.
Демократиялық режимнің белгілері:
1) Конституция шегінде әрекет ететін түрлі партиялардың, қозғалыстардың, бірлестіктердің
2) Идеологиялық плюрализм, яғни қоғамда түрлі идеологиялық ағымдардың, концепциялардың
3) Мемлекеттік билік органдарының, сайлау жолымен қалыптасуы.
4) Қоғамда демократиялық құқықтар мен бостандықтардың болуы және олардың
Террористік режимнің белгілері:
1) Демократиялық партиялар мен ұйымдардың қызметіне тыйым салу.
2) Идеологиялық плюрализмнің жоқ болуы, мемлекетте бір ғана идеологиялық
3) Сайлау жолымен қалыптасатын билік органдарының жоқ болуы.
4) Демократаялық кұқықтар мен бостандықтардың жоқ болуы.
5) Мемлекеттегі жаппай террор мен заңсыздық.
Авторитарлы режим террористік режимнің түрі ретінде персондалумен сипатталады, яғни
Тоталитарлы режимнің белгілері:
1) Мемлекеттік биліктің ядросы болып табылатын жалғыз басшы партияның
2) Бір идеологияның басшылық етуі және идеологиялық плюрализмге тыйым
3) Қоғамдағы "жеке адам культі", оның мемлекеттік қамсыздандырылуы.
4) Мемлекетте әкімшілік бұзушылық жүйесінің әрекет етуі.
5) Азаматтардың құқықсыздығы, олардың қызметтерінің нақты регламентациясы.
6) Шектен тыс әлеуметтік демагогия.
2.3. Қазақстан Республикасы президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет
Қазақстан Республикасының жері тұтас бір бөлінбейді және оған қол
Қазақстан Республикасы Конституциясының 91-бабының 2-тармағында конституцияда белгіленген мемлекеттің біртұтастығы
Қазақстан Республикасының біртұтастығының өзіндік мәні бар:
- оның саяси құқықтық мәні мемлекеттік тұтастығында, қандай да
- жоғарғы мемлекеттік органдардың бір ғана жүйесі құрылған: Жоғарғы
- республиканың аумағы жергілікті әкімшіліктерге бөлінген оларда құралатын жергілікті
- көп ұлтты халықтың елі болғандықтан барлығының еркін дамуына
- қазақ халқының өз ұлттық тұтастығын сезінуінде мемлекет органдарының
Қазақстан Республикасы біртұтас мемлекет ретінде мынадай негізгі
1. бірыңғай конституция;
2. мемлекеттік жоғарғы органдарының біртұтас жүйесі (Президент, Парламент, Үкімет)
3. бірыңғай азаматтық;
4. біртұтас құқық жүйесі;
5. біртұтас сот жүйесі;
6. біртұтас мемлекеттің аумағы әкімшілік-аумақтық бірліктерге бөлінеді.
Бірыңғай басқару үшін бүкіл мемлекеттік аппаратты бірыңғайландыруды, әкімшілік-аумақтық бірліктердегі
Қазақстан Республикасы президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет. Бұл Қазақстан
Президент Қазақстан Республикасы органдары жүйесінде айрықша орынға ие. Ұйымдық
Конституцияның 40-бабында, Қазақстан Республикасының 1995жылғы 26 желтоқсанындағы «Қазақстан Республикасының
Президент үлкен өкілеттіліктерге ие. Президент Қазақстан халықтарының бірлігіне кепілдік
Президент Парламент қабылдаған заңдарға қол қояды, сонымен бірге өзі
Президенттік басқару формасының таңдаулы кездейсоқ емес. Ол бұрынғы тарихымызбен
Қорыта келгенде Республиканың Конституцияда президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет
ҚР-ң президенті мемлекеттің басшысы және ең жоғарғы лауазым иесі
Қазақстан Республикасының Конституциясында билікті заң шығарушы атқарушы және сырт
Мемлекеттік биліктің әр тармағы өз қызметін өз бетінше жүргізеді
Үлкен жұмысты мемлекеттің атқарушы органдары жасай алады. Оларға Үкімет,
ТАРАУ III. МЕМЛЕКЕТТІҢ ТИПТЕРІ
3.1. Мемлекет типтерінің жалпы түсінігі
Мемлекет типінің түсінігі - мемлекет және құқық теориясының ең
Көптеген уақыт бойы бізде формациялық ұғым мемлекет типі туралы
Берілген мемлекет қандай қоғамдық экономикалық формация және өндірістік қатынастардың
Осы негізде бөлінетін мемлекет типтері үшін "мемлекеттің тарихи типтері"
Мемлекеттің аталған типтеріне қарама-қарсылық ретінде марксизм классиктері «жартылай мемлекет»
Мемлекет типологиясының формациялық ұғымына сәйкес әлеуметтік төңкерістер нәтижесінде қоғамдық
Марксизмнің тұтас тарихи тұрғыдағы мемлекет туралы ғылымы мен тығыз
Алайда, өкінішке орай глобалды өзгерістердің әлеуметтік төңкерісінің жеңісінен кейінгі
Бұнымен қатар капитализмге тән материалдық қызығушылықтың мықты ынталары сақталып
Болған өзгерістер мемлекетке де әсерін тигізетіні анық. АҚШ, Франция,
Буржуаздық мемлекеттердің бұндай даму жолы қоғамдық экономикалық формациялардың марксистік
Бұл көзқарасты жоққа шығаратын батыс елдерінің тәжірбиесі қазіргі буржуазиялық
Таяуда ғана бұндай теориялардан марксизмге қайшы келетіндер ретінде бірден
Әлеуметтік мемлекет - мемлекеттің тарихи ең соңғы және ең
Мемлекеттің соңғы типі мен соңғы қоғамдық-экономикалық формацияны да алдын-ала
Мемлекет типологиясының формациялығы мына деген критикалық көзқарасқа қарамастан, одан
Өркениеті ұғымының бұл бағытына сай келетін ең таралған теориясы
Бұл бөлімнің соңынан мынадай нақты қорытындылар шығаруға болады. Мемлекет
Мемлекет типологиясына деген өркениетті ағымның бөліну критерийі - өркениет
3.2. Мемлекет типологиясына деген формациялық көзқарас
Нақты тарихи кезеңнің мемлекеттілігінің ерекшеліктері қоғамның жағдайы мен даму
Тарихи кезеңдердің (сатылардың, дәуірлердің) ерекшеліктері әртүрлі халықтарда, әртүрлі тарихи
Аристотель мемлекеттерді бөлудің негізгі критерилері ретінде мыналарды келтірді:
1. Мемлекеттегі басшылық етушілердің саны
2. Мемлекет жүзеге асыратын мақсат.
Бірінші белгі бойынша ол жалғыздың басшылығын кейбірдің басшылығын көпшіліктің
Тойнби былай деген: мемлекеттің дамуы, оның типтерінің ауысуы табиғатпен
Мемлекеттің марксистік-лениндік типологиясы қоғамдық экономикалық формация категориясына негізделеді. Қоғамдық
Мемлекеттің типі - осы мемлекет қандай экономикалық базисті қорғайтыны
Мемлекеттің марксистік типологиясының негізінде жатқан формациялық критерий эксплуататорлық мемлекеттің
Берілген концепцияның негізінде ажыратылатын мемлекеттің әртүрлі типтерінің негізгі мінездемесін
Мемлекеттің құл иеленуші типі қоғамның тарихи бірінші мемлекеттік таптық
Мемлекеттің феодалды типі - құл иеленуші құрылымының өлімі мен
Мемлекеттің буржуазды типі - феодалды мемлекеттіліктің орнына келді. Мемлекеттің
Марксизм-ленинизмнің негізін қалаушылар айтатындай буржуазиялық мемлекет - эксплуататорлық мемлекеттің
Мемлекеттің социалистік типі - жеке меншік қатынастар мен оларға
Марксистік түсінікте мемлекеттің тарихи типі қоғамның мемлекеттік және құқықтық
Өтпелі мемлекет - формациялық типологияның шектеріне кірмейді. Ол тәуелді
Өтпелі мемлекеттің концепциясын В.И.Ленин жасаған. Таптық күрестің заңи дамуының
Берілген концепцияның дұрыстығының дәлелі Монғолиядағы социалистік төңкерістің жеңісі, Орта
Капиталистік даму жолындағы мемлекеттер - жеке меншікке көптеу бағытталған
Марксистік-лениндік теория барлық белгілі эксплуататорлық типтегі мемлекеттегі сараптай отырып,
1. Барлық осы мемлекеттер адамды адаммен пайдалануы мен жеке
2. Көпшілік халықты езгілейтін эксплуататорлардың саяси билігін -
3. Барлық эксплуататорлық мемлекеттер мемлекет үстінен тұрып, өзін қоғамнан
4. Таптық күрестің өршуі мен эксплуататорлық әлеуметтік экономикалық жүйенің
Эксплуататорлық мемлекеттерге қарағанда социалистік мемлекеттер марксистік лениндік ілімге сай
1. Осы типтегі барлық мемлекеттер өндіріс құралдарына деген
2. Социалистік мемлекет - таптық антагонизмдерден ету барысында барлық
Қандай да бір социалистік мемлекет өз дамуының үрдісінде қоғаммен
Мемлекеттер типологиясына деген таптық формациялық көзқарас біздің ғылыми әдебиеттер
Бұл бөлімді қорыта келгенде мемлекет типологиясына деген формациялық көзқарастың
3.3. Мемлекет типологиясына деген өркениетті көзқарас
Әлемдік саяси құқықтық пікір мемлекеттер типологиясының басқа да критерийлерін
Осылайша, Г.Еллинек жазған «күнделікті даму мен өркендеуге қарамастан, анықталған
Ағылшын тарихшысы А.Тойнби өркениет түсінігін дамытып, нақтылады. Оның ойынша
Адамзат тарихы мен оның мемлекеттілігіне деген өркениетті көзқарас қазіргі
Біріншіден экономикалық базисті сараптау кезінде мынадай маңызды факт көзден
«Өркениет» түсінігінің «формация» түсінігінен негізгі айырмашылығы - қандай да
Өркениет концепциясы қоғамдық өмірді зерттеуде формациялық көзқарасқа қарағанда едәуір
Батыс европалық ғылым әдетте мемлекеттерді мемлекеттік билік пен индивид
Бұл бөлімнің соңында мынадай қорытындыға келдім - мемлекеттік құбылыстардың
ҚОРЫТЫНДЫ
Бұл еңбегімді қорыта келгенде тақырыптың аса ауқымдылығын атап өткім
Сонымен, бірінші тарауда мемлекеттің мәні қарастырылды. Оның ішінде мемлекеттің
Екінші таруды қысқаша қорыта келгенде, мынадай нақты нәтижелер шығаруға
Басқару нысандар - монархия және республика болып жіктеледі. Монархия
Ұлттық-мемлекеттік құрылым нысандары - федерация, біртұтас және конфедерация болып
Саяси режим түрлер - демократиялық және террористік екіншісі өзінше
Үшінші тарауда мемлекеттің типтері толығымен талқыланған. Жалаң фактілерге келер
Мемлекет типологиясында өркениетті көзқарастың бөліну критерийі өркениет типі -
Қортындылай келе еліміз Қазақстан туралы бірер сөз айтқым келеді.
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:
І. Нормативтік – құқықтық актілер:
І. 1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. 30.08.95 ж. қабылданды, А.
І. 2. Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы заң. 16.12.91
І. 3. Егемендік туралы декларация. 25.10.90 ж.
І. 4. «Қазақстан Республикасының президенті туралы» конституциялық заң күші
І. 5. Назарбаев Н.А. Қазақстан халықына Президенттің Жолдауы –
І. 6. Назарбаев Н.А. Тәуелсіздік мемлекет ретінде Қазақстанның
І. 7. Конституцияның түсіндірме сөздігі. Алматы, 1996 ж.
ІІ Арнаулы әдебиеттер:
ІІ. 1. Алексеев С.С. Теория права, 2 изд., М.
ІІ. 2. Баянов Е. Мемлекет және құқық негіздері., А.2000
ІІ. 3. Венгеров А.Б. Теория государства и права., М.
ІІ. 4. Жоламан Қ.Д., Мұхтарова А.Қ., Тәукелев А.Н. Мемлекет
ІІ. 5. Левшин Р.З. Государство и право в современном
ІІ. 6. Марченко М.К. Теория государства и права., М.
ІІ. 7. Өмірбекова Г.Ш. Мемлекет және құқық теориясы., Жезқазған
ІІ. 8. Лазарева В.В. Общая теория государства и права.,
ІІ. 9. Петров В.С. Сущность, содержание и формы государства.,
ІІ. 10. Сырых Теория государства и права., 1998
ІІ. 11. Сапарғалиев Ғ.С., Ибраева А.С. Мемлекет және құқық
ІІ. 12. Сапарғалиев Ғ.С. Теория государства и права Казахстана.,
ІІ. 13. Марченко М.Н. Проблемы теории государства и права.,
ІІ. 14. Матузова Н. Теория государства и права, курс
ІІ. 15. Корельский В.М. Теория государства и права., М.
ІІ. 16. Марченко М.Н. Теория государства и права., М.
ІІ. 17. Лазарева В.В. Теория государства и права., М.
ІІ. 18. Храпанюк В.И. Теория государства и права., М.
ІІ. 19. Юридический справочник для населения, 2 изд. М.
ІІ. 20. Өзбекұлы С. Хан Тауке и правовой памятник
ІІ. 21. Левшин А.И. Учебное пособие., М. 1997
Венгеров А.Б. ТГП. Ч.1.М.,1995. С.25.
«Саясат» - ақапараттық – сараптама журналы. А. 1999. с.
Сапаргалиев Г.С. ТГП. А. 1994. с. 20.
Венгеров А.Б. «Теория государства и права» М. 1996 ІІІ
Марченко М.Н. Проблемы ТГП. М. 2001. с. 45.
Сапаргалиев Г.С. Теория гоударсва и права Казахстана А. 1994
Хронолюк А. «Теория государства и права» М. 1997ж 44бет
Алексеев С.С. Теория права. М. 1995 с. 19.
Марченко М.К. Теория государства и права М. 1996 с.
Лазарева В.В. «Общая теория государства и права» М. 1996.
Лазарева В.В. Теория государства и права М. 1997. с.
Маркс Энгельс Соч. Т4 с. 447
В.И. Ленин Полн. соч. собр. Т33 с.8
Петров В.С. Сущность, содежания и форма государства Л. 1971.
Марченко М.К. ТГП. М. 1996
Венгеров А.Б. ТГП. М. 1999 с.93
Өмірбеков Г.Ш. Мемлекет және құқық теориясы Ж.2000 42бет
Корельский В.М. ТГП. М. 1997. с.38
Сырых ТГП М. 1998 с. 47
Матузова Н. Теория государства и права М. 1999 с.66
Петров В.С. Сущность содержания и формы государства Л. 1971
Храпанюк В.И. ТГП. М.1995 С. 55
Марченко М.Н. Проблемы теории государства и права М. 2001
Общая теория государства и права под ред. В.В. Лазарева
Лазарева В.В. ТГП М. 1997. с. 93.
Өмірбекова Г.Ш. Мемлекет және құқық теориясы. 2000 с.85
Спаргалиев Г.С. ТГП. А. 1994. с. 40
Сырых ТГП. М. 1998. с. 19.
Ким А.А. Конституцонный строй в РК. А. 1998. с.
Сырых Т.Т. Теория государства и права М. 1998 с.
Марченко М.Н. Теория государства и права М. 1999 с.45
Сапаргалиев Г.С. ТГП А. 1994. с. 98
Марченко М.К. ТГП М. 1996
Храпанюк В.И. ТГП М. 1995. с. 61
Сапаргалиев Г.С. Основы государства и права А. 1999 с.
Жоламан К.Д. Мемлекет және құқық теориясы А. 1999 54б.
Венгеров А.Б. Теория государства и права М. 1997 с.
Сапаргалиев Г.С. Теория государства и права Казахстана Алматы 1994
60