МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. Су жүйелері экологиясының бүгінгі экологиядағы орны, оның өзге
2. Гидросфера тірі организмдердің тіршілік ортасы ретінде ...........................
3. Әлемдік мұхит және ондағы тіршілік иелерінің жалпылама сипаты...........
3.1. Әлемдік мұхитқа тән тіршілік иелерінің жалпылама сипаты.................
4. Көлдер және лимбионттар тіршілігіне әсер ететін абиотикалық факторлар
4.1 Көлдегі тіршілік жағдайлары ....................................................................
5. Континенттік су алаптары және олардың тіршілік иелері. Өзендер
6. Су қоймаларының антропогендік эвтрофтануы және Термофикациясы.....
ҚОРЫТЫНДЫ ...................................................................................................
ПАЙДАЛЫНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ. ..........................................
Кіріспе.
Зерттеу мақсаты: Су жүйелер экологиясы пәнінің ғылыми-әдістемелік негізі және
Зерттеудің обьектісі: Жоғары оқу орындарының студенттер мен магистранттардың
Зерттеудің пәні: Су жүйелер экологиясы пәнін оқыту кезеңіндегі қалыптасатын
Зерттеудің көкейкестілігі: Дүние жүзіндегі бүгінгі күнгі экологиялық жағдайдың асқынуы
Бүгінгі таңда Республикамыздағы 323 мың мектепке дейінгі жастағы
2015 жылға дейінгі Қазақстан Республикасының өкіметі бекіткен Білімді
Оқу құралдары мен оқу бағдарламаларының мазмұны оқу
Соның ішінде К.Ш.Бәкірованың “Су жүйелерінің экологиясы” оқу құралы
Дипломдық жұмысымда жоғарыда айтылған Су жүйелер экологиясы
Жұмыс дәптері СЖЭ оқулығының бағдарламасына сәйкестіріле құрастырылып төмендегідей мазмұндардан
- Су жүйелері экологиясының бүгінгі экологиядағы орны, оның
- Гидросфера тірі организмдердің тіршілік ортасы ретінде
- Әлемдік мұхит және ондағы тіршілік иелерінің жалпылама сипаты
- Әлемдік мұхитқа тән тіршілік иелерінің жалпылама сипаты
- Көлдер және лимбионттар тіршілігіне әсер ететін абиотикалық факторлар
- Көлдегі тіршілік жағдайлары
- Континенттік су алаптары және олардың тіршілік иелері. Өзендер
- Су қоймаларының антропогендік эвтрофтануы және Термофикациясы
Жұмыс дәптері жоғары оқу орындарының студенттері мен магистранттарына арналған.
Жұмыс дәптерінің негізгі мақсаты мен міндеті студенттер мен магистранттардың
Аталған жұмыс дәптерінің ерекшелігі берілетін, тапсырмалар бақылау
Студенттер мен магистранттар курс бойы оқылатын тақырыптар бойынша қолдана
Сондай-ақ кейбір тақырыптарда оқушының қызығушылығын арттыруда
Жұмыс дәптері тек қана студенттер мен магистранттардың көмекшісі болып
1. Су жүйелері экологиясының бүгінгі экологиядағы орны, оның өзге
1.1 Бақылау сұрақтары
1. Гидросфераны зерттейтін ғылымдар
2. Су жүйесінің экологиясын зерттейтін биологиялық ғылымдар.
3. Н.Ф.Реймерстің классификациясы бойынша гидросфераның екі ірі бөлімдері.
4. Гидробиологиямен тығыз байланыстағы ғылымдар.
1.2. Схемамен жұмыс.
Су жұйелерінің экологиясының басқа ғылымдармен байланысы.
Схема №1
Схема №2
1.3 Төмендегі мысалдар қай ғылымның көрсеткішіне жатады.
Судың тығыздығы мен қысымы
Өзенсуының бағыты мен жылдамдығы
Судың құрамындағы органика мен газ
Фитопланктонның сапалық және сандық құрамы
1.4 Кестеде келтірілген ғылымдардың көрсеткіштерін жаз.
Гидрология Гидрохимия Гидробиология Гидрофизика Гидроэкология
Судың температурасы, қысым мен тығыздығы БПК және ХПК құрамы,
Судың түсі мен мөлдірлігі Су айдынының орналасуы, пайда болуы
1.5 Өзіңді өзің тексер
1. Реймерстің экологиясы құрылымы бойынша СЖЭ келесі бағыттарды
1 Әлеуметтік экология мен адам экологиясы
2 Биоэкология және геоэкология
3 Қолданбалы және әлеуметтік экология
4 Аналитикалық және қолданбалы экология
5 Динамикалық және әлеуметтік экология
2. СЖЭ біріккен ғылымдармен тығыз байланста
1 Әлеуметтік және қолданбалы экология
2 Этнопедагогика және экопсихологиямен
3 Гидробиология, лимнология және мұхитнама, гидрохимия,
гидрофизикамен
4 Физика, химия, математика
5 Философия, паропсихология, педагогика
2. Гидросфера тірі организмдердің тіршілік ортасы ретінде.
Бақылау сұрақтары.
Су тіршілік ортасының ерекшелігі.
Суда тіршілік ететін организмедрдің сандық, сапалық және түрлік
П.А.Зенковтың организмдерді бөлген классификациясы.
Биоценоз бен биотоп.
Су алабының ірі биотоптары: пелагиаль, бенталь және нейсталь.
Пелагаиаль мен пелагос, бенталь мен бентос, нейсталь мен нейстонның
Пелагобентос және перифитон.
Пелагиаль қабатындағы организмдердің жіктелуі.
Детрит дегеніміз не?
Гологидробионттар, амфибионттар және мерогидробионттар ұқсастықтары мен айырмашылығы.
Түрдің экологиялық валенттілігі дегенді түсіндір.
Жылулық пен салқындыққа байланысты организмдердің бөлінуі.
Судың тұздылығы дегеніміз не?
Судың қандай қасиеттері.
2.2. Схема бойынша тапсырмалар
Схема №1
Схема №2
2.3 Төмендегі кестелерді толтыр
Кесте № 1
№
Экологиялық зоналар Тіршілік ететін организмдердің экологиялық атауы
1 Нейсталь Нейстон
2 Пелагиаль Пелагос
3 Бенталь Бентос
Кесте №2
Организмдердің анықтамасын жаз
№ Атауы Анықтамасы
1 Гологидробионттар Тек қана сула тіршілік етуге бейімделген
2 Амфибионттар немесе мерогидробионттар Сулы ортада да, ауа
2.4 Өзің өзіңді тексер
1. Су қоймасының өзін көмкерген су қабатын қоса есептегенде
А) пелагиаль В) бенталь С)
Е) эпипелигиаль
2. Эврибионттық дәрежесі жоғары организмдер түрлері
А) стенобионттар В)убиквистер С) криофилдер
Е) галофилдер
3. Тек қана суда тіршілік етуге бейімделген организм
А) амфибионттар В) мерогидробионттар С)
Д)гологидробионттар Е) реобионттар
4. Организмдердің қандай түрлері галофилдік организмдерге жатады
А) оттек режимінің шағын ғана өзгерістеріне икемделген организм түрлері
В) тұздың жоғары концентрациясына шыдамды организмдер
С) температураның кең аралықтағы өзгерістерге шыдамды организмдер
Д) температураның шағын ғана өзгерісіне икемделген организмдер
Е) оттек режимінің мол өрісіне икемделген организм
5. Сөйлемді жалғастыр
Гидросферадағы тіршілік иелері өздерінің сандық көрсеткіші тұрғысынан құрлықта тіршілік
6. Төмендегі теңеудің құрлық бетіне тиесілін белгіле
А) фитомасса = зоомасса
В) фитомасса < зоомасса
С) фитомасса > зоомасса
7. Төмендегі теңеудің гидросфераға тиесілін белгіле
А) фитомасса =зоомасса
В) фитомасса < зоомасса
С) фитомасса > зоомасса
2.5 Оқы қызық
1. Дүние жүзіндегі дамыған елдер әлдеқайда кедей елдермен
Мысалы (жалпы адам санының %)
Конго -51, Кирибати -48, Гвинея -48, Мадагаскар -47, Руанда-41,
2. Жер шарындағы жер асты суының 10 пайызын
Мысалы: Үндістанның Тамиланд штатында жер асты суын қарқынды түрде
2.6 Ұсынылатын рефераттар тақырыбы:
1. Әлемдік мұхит, жерасты сулары мен құрлықтағы сулардың
ерекшеліктері.
2. Гидросфера қабатында өмір сүретін оранизмдер мен құрлықта
сүретін организмдердің ұқсастығы мен айырмашылығы.
3. Жер шарындағы тірі организмдер үшін гидросфераның рөлі.
4. Гидросфера экологиясы.
5. Гидросфера суының классификациясы
2.7 Қолдануға ұсынылатын қосымша әдебиеттер.
Львович.М.И. Водные ресурсы будущего М.1974.173с.
Фурсов.В.И. Экологические проблемы окружающей среды. Алматы: Ана тілі. 1999.191с.
Распопов.И.М., Гейн.С. Гидробиологические процессы в водоемах. Сборник трудов.Л.Наука 1983.
Акимова.А.Т., Хасин.В.В. Экология. учебник. Юнити. Москва. 2001.
Коробкин.И.В., Экология. учебник Ростов-на-Дону. Феникс. 2004.
2.8 Сөзжұмбақтың сұрақтары.
Тігінен:
1. Су бетінде қалқып жүретеін органикалық – минералды
2. Су алабының атмосферамен орайласатын беткі қабаты қалай
3. Тек қана суда тіршілік етуге бейімделген организмдер.
4. Суда тіршілік ететін әртүрлі организмдердің денесіне және басқадай
5. Стенебионт терминінің антонимі.
6. Салқын сүйгіш организмдер.
Көлделеңінен:
7. Пелегиальдық және бентостық тіршілік жағдайын алма – кезек
8. Пелагиаль қабатында қалқып жүретін организмдерді қалай
9. Амфибионт терминінің синонимі.
10. Жылу сүйгіш организмдер.
11. Эврибионттық дәрежесі жоғары организм түрі қалай аталады?
2.9 Төменде келтіріліген мәліметтер бойынша әлемдік судың пайдалану графигін
Әлемдік судың пайдалану эволюциясы.
Жыл Ауыл-шаруашылық
(куб км) Тұрғын-үй
(куб км) өнеркәсіп
(куб км)
1900
1925
1950
1975
2000 500
750
1100
1850
2600 100
150
200
600
800 50
150
200
300
400
2.10 Шрифтограмма
Альфавиттің көмегімен шрифтограмманы шеш
1. Тек қана суда тіршілік етуге бейімделген ағза
3.7.18.7.3.5.9.13.7.14.5.718.20.20.24.13
2. Салқын сулы алаптарды ұнататын ағзалар
26.13.5.7.27.5.18.9.30.
3. Су бетінде қалқып жүріп өмір сүретін ағзалар
31.18.24.18.26.20.7.18
4. Суда қалқып жүретін органикалық-минералдық тозаңдар қалай аталады.
9.32.20.13.5.20
Сөзжұмбақ №1 Гидросфера
2
4
н
3
п
7 п е л а г о б е
й
о
р
с
л
е
1
т
о
ф
г и д р о с ф е р
г
и
е
л
и
т
т
ь
д
о
р
р
н
и
о
6
8 п л а н к т о н
5
б
к
э
и
р
в
о
и
9 м е р о г и д р
о
и
10 т е р м о ф и л
б
и
и
л
о
д
н
ы
11 у б и к в и с т
2.11 Ребусты шеш
3. Әлемдік мұхит және ондағы тіршілік иелеріне әсер
Бақылау сұрақтары
Мұхит су қабаты тереңдігіне байланысты бөлінетін белдемдер.
Мұхит су қабаты жазық бағытта бөлінуі.
Әлемдік мұхит алабының ірі 2 белдемінің айырмашылығы.
Мұхит шөгінділерінің түрлері.
Әлемдік мұхит суының жылыну дәрежесіне байланысты су қабаты көлбеу
Мұхит суының қозғалу себебі.
Температураға байланысты әлемдік мұхит суының бөлінуі.
Әлемдік мұхит суының мөлдірлігінің өзгеруінің себебі.
Әлемдік мұхиттың ашық айдынындағы суына қарағанда жағалаулық суының тұздылығының
Мариан науасында тірішілік бар ма?
Тереңдіктегі жарық жетіспейтін жерлерде организмдердің тіршілік етуге бейімделуі.
Климатың жылынуы әлемдік мұхитқа әсері.
Мұхиттың ең терең өңірлері терең сулы ........... деп аталады.
Тұздылығы 36 промилле болған мұхит суының қату
Неліктен теңіздер Қызыл, Ақ, Сары, Қара теңіздер деп аталған.
3.2. Схема бойынша тапсырмалар
Схема 1
Схема 2
3.3 Төмендегі кестедегі әр белдемдердің анықтамасын бер.
№ Белдемдер
Анықтамасы
(орналасу шекарасы )
1 Эпипелагиаль 200 м-ге дейінгі тереңдік сублиторальдың
2 Батипелагиаль Батиальдың жоғарғы шекарасы
3 Абиссопелагиаль Батиальдың 6-7 км-ге дейінгі қабаты
4 Ультраабиссопелагиаль Су тереңдігінің 6-7 м төменгі
Өзіңді өзің тексер
Әлемдік мұхит бенталының экологиялық белдемі
А) ультраабисаль В) эпипелагиаль С) батипелагиаль Д) абиссопелагиаль
Е) ультраабиссопелагиаль
2. Мұхит суының тереңдіктеріндегі орташа температура аралығы
А) -1,7С ;-2С В) -3С ;-4С
3. Шеткі теңіз
А) Баренц В) Карск С) Қара
4. Әлемдік мұхиттың абиотикалық факторларына мыналар жатады?
А) микрофлораның сандық көрсеткіші В) фитопланктонның биомассасы
С) грунттың сапасы Д) зообентостың массасы
Е)зоопланктонның массасы
5. Әлемдік мұхиттың тұздылығы мына көрсеткіштердің қайсысына сәйкес
А) 34-35 % В) 54-63 %
С) 20-35 % Д) 70-80 %
Оқы қызық.
Антарктидада көп метрлік қалың мұздың астынан көл табылды.
Ұсынылатын рефераттар тақырыбы:
Атлант мұхитының экологиялық жағдай.
Тынық мұхитының организмдерінің экологиясы.
Үнді мұхиты экологиялық жағдайы
Солтүстік мұзды мұхит
Жер шарындағы 4 мұхиттың экологиялық ерекшеліктері
Теңіздер экологиясының ерекшеліктері
Әлемдік мұхиттың ластану көздері
Соңғы кездердегі ғалымдардың әлемдік мұхит туралы ашқан жаңалықтары.
3.7 Қолдануға ұсынылатын қосымша әдебиеттер.
1.Миркин.Б.М., Наумов.Л.Г. Популярный экологический словарь. Устойчивый мир. Москва.
2. Богданов.Д.В. Океаны и моря накануне ХХІ
3. Сьюзан Уэллс., Перевод У.В.Спанциной «Жизнь океана» РОСМЭН. 2004.
3.8.Сөзжұмбақ сұрақтары
Тігінен:
1. Мұхит төсеніші қалай аталады?
2. Мұхиттың бүрку тамшыларымен ылғалданып жататын жағалау бөлігін
3. Эпипелегиаль мен абиссопелегиаль аралығы қалай аталады?
4. Әлемдік мұхитты зерттейтін ғылым қалай аталады?
5. Әлемдік мұхиттың көлбеу бағыттағы белдемінің бірі.
6. Әлемдік мұхиттың ең терең нүктесі.
7. Ауданы жағынан ең үлкен теңіз.
8. Батипелагиаль мен ультраабиссопелагиаль аралығы қалай аталады?
9. Судың ащылығының өлшем бірлігі не?
10. Ауданы 75940мың шаршы км болатын қайсы мұхит?
Көлделеңінен
11. Гадаль терминінің синонимі.
12. Ең ащы теңіз.
13.Мұхит суының көтерілі кезінде су басып кететін, ал су
14. Мұхит суы құрамында ең көп кездесетін тұз.
15.Материктік еңістік
16. 200 м тереңдікке дейінгі мұхит суының беткі қабатының
17. Әлемдік мұхит суының су қабаты.
18. 200 м тереңдіктерге дейінгі су қабаты қалай аталады?
19. Ең терең теңіз.
20. Құрлық өңірінен жеткізілген материалдардан тұратын мұхит шөгіндісі.
3.9 Шрифтограмма
Альфавиттің көмегімен төмендегі шрифтограмманы шеш
17.1.25.8.23.12.14.25.38.14 8.19.38.24.25.38.14. 3.1.25.12.1.16.39
3.10 Диаграммаларды толтыр
а) Әлемдік мұхит жер бетінің қанша пайызын құрайды?
б) Жер шарындағы құрлықтағы сулар, мұхиттар және жерасты
а)
3.11 Ребусты шеш
1
11 у л ь т р а а б
б
и
2
с
с
с
у
3
а
4
б
б
л
12 қ ы з ы л
13 л и т о р а л ь
и
и
т
м ұ х и т
и
н
о
п
о
р
е
л
а
14 х л о р и д
о
л
а
5
6
7
г
ь
г
н
м
15 б а т и а л ь
16 э п и п е л а г
р
я
а
р
р
а
8
л
и
и
б
17 б е н т а л ь
т
18 қ а й р а ң
б
т
н
19 ф и л и п и н
9 і
с
п к
с
р
о
о
10
п
м
ү
20 т е р р и г е н
л
л
д
а
л
і
г
и
а
л
ь
Әлемдік мұхиттқа тән тіршілік иелерінің жалпылама сипаты
Бақылау сұрақтары
Мұхит суындағы көне фауна мен флора өкілдері туралы не
Неліктен мұхитта құрлыққа қарағанда өсімдіктер түрлерінің аз кездесу себебі.
Биполярлық таралу ареалы.
Амфибореалдық таралу ареалы дегеніміз не?
Теңіз пелагиалының флорасы мен фаунасының құрамы.
Теңізде тіршілік ететін балықтардың топтарға жіктелуі.
Теңіз бенталындағы флора мен фауна құрамы.
Әлемдік мұхиттағы жылу мен жарықтың әртүрлі таралуына байланысты
Теңіз су қабаты тереңдеген сайын фауна мен флорасының
Теңіз қырыққабаты балдырға жатады ма?
Маржанды полиптер әлемдік мұхиттың өсімдігіне әлде жануарлар дүниесі болып
3.1.2 Схема бойынша тапсырмалар.
3.1.3 Кестемен жұмыс.
Кесте 1
№ Белдемдер Топтар Өкілдері
1 Бенталь Бентос - Бактерия, саңырауқұлақтар, балдырлар және
- Тікентерілер, шаянтәрізділер, полихеттер, бауыраяқтар, қосжармалы бақалшалар, маржандар.
2 Пелагиаль Пелагос - бактериялар, саңырауқұлақтар, балдарлар.
- қарапайымдар, ішекқуыстылар, басаяқты ішекқуысты бақалшалар, балықтар және сүтқоректілер.
3.1.4. Өзіңді өзің тексер.
1. Теңіз пелагиалының микрофлорасына жататын организмдер
А) Ең қарапайымдар. В)
С) Бактериялар
2. Майшабақтар тобына жататын балық?
А) Хек В) Скумбрия С) Теңіз алабұғасы
3. Әлемдік мұхит флорасының құрамына мына тіршілік иелері
А) Саңырауқұлақтар В) Жасыл балдырлар
С) Радиолярийлер Д)Актиномициттер
4. Әлемдік мұхит флорасының құрамына мына тіршілік өкілдеріне .....
А) Диатомдық балдырлар В) Балықтар
С) Бақалшалар
Оқы қызық
1. АҚШ-ғы Орегон Университетінде мұхит планктондары шіріген кезде
2. Атлант мұхитының солтүстік бөлігін мекендейтін акулалар саны соңғы
3. Мұхит жылқысы әлемдегі организмдердің ішіндегі – аталығы ұрпақ
Ұсынылатын рефераттар тақырыбы:
1 Әлемдік мұхиттағы фаунаның көптүрлігі және экологиясы.
2 Әлемдік мұхиттағы флораның көптүрлігі және экологиясы.
3 Қазіргі кездегі экологияның әлемдік мұхитта тіршілік ететін организмдерге
4 Солтүстік Мұзды Мұхиттың тіршілік иелерінің ерекшелігі.
5 Тынық Мұхитының тіршілік иелеріне антропогендік фактордың әсері
3.1.7. Қолдануға ұсынылатын қосымша әдебиеттер тізімі.
1 Водяницкий В.А. Экологические исследования морских рыб. Киев.
2 Моисеев.Г.А. Мировой океан и его биологические ресурсы// Биология
3 Горбенко.Ю.А. Статистический анализ динамики морской экосистемы. Киев. 1985.
3.1.8. Сөзжұмбақ
Көлделеңінен
1 Жануарлардың ғылыми атауы.
3 Мұхит (теңіз) су қабатының бүкіл қимасында кездесетін организм
Тігінен
2 Өсімдіктердің ғылыми атауы
4 Әлемдік мұхитта саны және биомасса мөлшері тұрғысынан ең
балдыр.
“Әлемдік мұхиттағы тіршілік” тақырыбына сөзжұмбақ
2
1
4
Шрифтограмма
Альфавиттің көмегімен төмендегі шрифтограмманы шеш
18.8.14.25.20.18.7.1.23.6.1. 3.1.16.37.15.25.1.23
3.1.10 Ребусты шеш
4.Көлдер және лимбионттар тіршілігіне әсер ететін абиотикалық факторлар
4.1. Бақылау сұрақтары
1 Көл дегеніміз не?
2 Көлдер пайда болу тегіне қарай бөлінуі.
3 Лагуна мен лиман қалай қалыптасады?
4 Сумен қанығу сипатына қарай көлдердің бөлінуі.
5 Көлдің суасты терасасы дегеніміз не? Савал мен қазаншұңқырдың
6 Профундаль дегеніміз не?
7 Көл бентальі қалай жіктеледі.
8 Көл пелагиалы қалай жіктеледі.
9 А.Тинеман мен Е.Науман негізін қалаған көлдер.
10 Олиготрофты және дистрофты көлдердің айырмашылығы мен ұқсастықтары.
11 Көл суы температураның өзгеруіне байланысты қандай қабаттарға бөлінеді?
12 Эфтотрофты және мезотрофты көлдердің айырмашылығы мен ұқсастықтары.
13 Дистрофты көлдің олиготрофты көлден айырмашылығы.
14 Көл суының жарық және температуралық режимінің сипаттамасы
15 Көл грунтының сипаттамасы
16 Мұздық, карстылы, опырылу, және эолдық көлдер дегеніміз
5 Жанартаулық көл.
4.2 Схема бойынша тапсырмалар.
4.3 Кестемен жұмыс.
Әр көлге сипаттама бер
Кесте №4
№ Көлдер Сипаттамасы
1 Эвтрофты Тереңдігі 10-15 м-ге дейінгі көлдер. Фитопланктон жазда
2 Олиготрофты Биогендер нашар дамыған. Кристалдық тау жыныстары үстінде
3 Мезотрофты Олиготрофты және эвтрофты көлдердің аралығына сәйкес.
4 Дистрофты Суы гуминдермен молынан қаныққан. Планктон мен бентос
Су айдындарының ластануының әр көздерін тауып жаз.
Кесте №2
Ластану түрлері Ластану көздері
Химиялық ластану Органика, балық комбинат, ауыр металлдар және мыс
Физикалық ластану Температураның жоғарылығы, ЖЭС
Биологиялық ластану Бактерия, үй-тұрмыстық қалдақтары
4.4 Өзіңді өзің тексер
1 Жер шарындағы ең үлкен көл
А) Арал В) Байкал
2 Көлемі жағынан Қазақстандағы екінші көл
А)Арал В) Балқаш С)
3 Павлодар облысындағы табиғаты сұлу көл
А) Сілеті В) Теңіз
4 Көл суларына тиесілі экологиялық белдемдердің даралануы қандай
А) Тұз режиміне В) температурасына
С) жарық режиміне Д) химиялық құрамына
5 Көл суы қабатының экологиялық белдемдері жылдың ....
А) Қыста В Көктемде С)
6 Балқаш көлінің шығысында жатқан көлдер тобының ең үлкені
А) Арал В) Каспий
7 Возрождение аралы қай көлде орналасқан
А) Арал В) Каспий
8 Мына тіршілік өңірлерінің қайсысы көл зоопланктондарына жатады
А) Ескекаяқты шаяндар В) Балдырлар
Е) Қамыстар
9 Көлдерде тіршілік ететін организм қалай аталады
А) Реобионттар В) Гидробионттар
Д) Стенобионттар Е) Эврибионттар
10 Ертіс өзені ағып шығатын Қазақстандағы көл
А) Зайсан В) Алакөл С) Балқаш
4.5 Оқы қызық
Түрлі түсті көлдердің қай жерде екенін білесің бе?
Жапонияның КюСю аралында жартысы сары, жартысы қызғылыт түсті көл
Сия түсті көл қай жерде?
Сия түсті көл Алжирде бар. Бұл осы көлге құятын
Дүние жүзіндегі ең терең көл?
Ең терең (1620м), суы ең көп (23 мың текше
4. Дүние жүзінде көл мен өзедерге бай ел болып
4.6 Ұсынылатын реферат тақырыптары
1 Балқаш көлінің экологиялық жағдайы.
2 Қазақстан Республикасындағы көлдердің экологиялық жағдайы.
3 Дүние жүзіндегі көлдердің қазіргі кездегі экологиясы.
4 Эри (АҚШ) көлінің құтқарылуы.
5 Севан көлінің экологиялық жағдайы.
4.7 Қолдануға ұсынылатын қосымша әдебиеттер тізімі.
1. Карпеков.Қ., Бейсенова.Ә., Қазақстанның физикалық географиясы. Алматы: Атамұра., 2000.
2. Вдовухина.Т.В., Искакова.Г.К. Водные ресурся Казахстана и их
3. Константинов.А.С. Биологические основы охраны и очистки вод
4. Есназарова.Ұ. Қазақстанның физикалық және экономикалық географиясын оқыту.
4.8 Сөзжұмбақ
Тігінен
1 Көл ойпатының түбі (табаны) қалай аталады?
2 Мәңгілік тоңды аймақтарға тән көл.
3 Теңіз шығанақтарынан дараланып қалған суқойма.
4 Көлдің суасты терасасы мен қазаншұңқырының арасындағы бөлік.
5 Көл түбінде өсетін өсімдіктердің алып жатқан аймағы қалай
6.Теңізге құятын өзен суларының құмды аралшалармен бірте-бірте бөлшектену нәтижесінде
7 Жыл бойы көл суының температурасы өзгеретін су қабаты
8 Жер шарындағы ең үлкен көл.
9 Биогендермен жақсы қамтамасыз етілген көлдің түрі.
Көлделеңінен
10 Су асты терасасынан жоғары орналасқан су қабатын қамтитын
11 Бұлақтар мен жауын-шашынның есебінен қалыптасқан көлдер.
12 Жағалау өңіріндегі таяз сулы аймақтар.
13 Өзен аңғарларында пайда болған көлдер қалай аталады?
14 Жыл бойы көл суының температурасы өзгермейтін су қабаты
15 Жер шарындағы ең терең көл.
16 Суы гуминдермен молынан қаныққан көлдің түрі.
4.9 Шрифтограмма
Альфавиттің көмегімен шрифтограмманы шеш
25 1 3 12 6 1 25 25 1
23 38 ///// 7 8 ///// 3 1 25
/////// 17 27 18 37 /////// 25 1 3
25 22 8 18 ////// 8 25 8 18
20 24 25 1 24 15 1 18 ///////
17 /////// 0 1 18 1 //////// 3 38
1 10 1 7 37 . ////// 25 1
25 /////// 14 38 25 1 3 37 //////
11 /////// 28 34 38 18 /////// 24 1
10 17 1 13 25 37 18 ////// 15
1 25 ////// 14 21 11
4.10 Криптограмма
Криптограмманы табу үшін төмендегі сұрақтарға дұрыс жауап бер
Шығыс Қазақстандағы қорықтық көл 8.1.16.13.1.11.15.14
Балқаш көлінің шығысындағы көл 1.14.1.11.15.14
Қазақстандағы көлемі жөнінен 3-ші көл 3.1.14.13.1.2.
Орталық Қазақстандағы көл 13.25.16.26.1.14.27.28.23
Орталық Қазақстандағы қорықтық көл 13.25.16.26.1.14.27.28.23.
Жер шарындағы ең үлкен көл 11.1.20.21.24.4.
11 15 14 ////// 17 1 3 24 26
17 17 28 12 /////// 1 20 28 14
13 1 19 28 23 1 20 28 ////////
Сөзжұмбақ №3 Көл
1
қ
10 ж а ғ а л а у л
з
а
н
2
ш
3
к
4
ұ
5
к ө л
11 а ғ ы н с ы з
ң
с
а
р
в
қ
у
г
с
а
ы
б
у
т
12 л и т о р а л ь
н
6 л
и
13 ж а й ы л м а л
т
и
о
м
р
8
7
а
15 б а й к а л
14 г и п о л и м н
л
а
е
ь
с
т
9
п
а
э
и
л
в
й
16 д и с т р о ф т
м
р
н
о
и
ф
о
т
н
ы
4.11 Экологиялық ребус
4.1.. Көлдегі тіршілік жағдайлары.
Бақылау сұрақтары
Көл суының қозғалыс түрлерін ата.
Көл суының температуралық режимі.
Көлдердің терең қабатына жарықтың өтпеу себебі.
Көлдер тұздық құрамына байланысты қандай көлдерге бөлінуі.
Автохтонды және аллохтонды грунттардың айырмашылығы.
Көлдерде жасыл және көк-жасыл балдырлардың таралу себебі.
Көлдердің фаунасы қалай таралған?
Бактериялар көлдің қай бөлігінде көп кездеседі?
Көл зоопланктондарын ата.
4.1.2 Төмендегі схеманы толтыр.
4.1.3 Кестемен жұмыс
№ Түрі Өкілдері
1 Планктон фитопланктон – диамтомды, жасыл және көк балдарлар,
2 Нектон Балықтар және итбалықтар
3 Бентос Бактериобентос-бактерия, саңырауқұлақтар,
Зообентос – кандалалар, қоңызшалар, шыбындар, бақалшалыларшаяншалар
4 Нейстон Суөлшеуіш кандалалар, шыр айналғыш қоңызшалар және жәндіктер
4.1.4 Өзіңді-өзің тексер
1. Көлде тіршілік ететін организмдер қалай аталады?
А) Реобионттар В) Гидробионттар С)
Д) Стенобионттар Е) Мезобионт
2. Әр-түрлі тіршілік түріне бай көл
А) Олиготрофты В) Эвтрофты С)
Д) Дистрофты Е) Офтрофты
3. Суы қарқынды гумификацияланған көл
А) Олиготрофты В) Мезотроффты С) Дистрофты
Д) Эфтрофты Е) Офтрофты
4. Келтірілген тірі организмдердің қайсысы нектондарға бактериобентосқа жатады
А) Бактериялар В) Саңырауқұлақтар
С) Балдарлар Д) Балықтар Е) Итбалықтар
5. Келтірілген тіршілік өкілдерінің қайсысы нектондарға жатады?
А) Саңырауқұлақтар В) Кандала суөлшегіштер С)
Д) Қамыс
4.1.5 Оқы қызық
Байкал көлі дүние жүзіндегі ең тұщы көл болып есептеледі.
Байкалдағы тіршілік ететін 2500 мың түрлі өсімдіктері мен жануарларының
4.1.6. Ұсынылатын рефераттар тақырыбы
1. Көл суының қозғалысы
2. Көл суында тіршілік ететін ағза – лимнобионт
3. Көлде тіршілік ететін зоопланктондар мен фитопланктондар.
4. Көл нектоны
4.1.7 Қолдануға ұсынылатын қосымша әдебиеттер
1. Омаров.Т.Р. Қазақстан өзендері мен көлдері. Қазақстан баспасы Алматы
2. География. Бейсенбаева.А.М., Бейсенбаева.Н.Ә. Арман баспасы. Алматы. 2004.
4.1.8 Сөзжұмбақ сұрақтары
Тігінен
1 Бүкіл көл суы массасының мезгіл-мезгіл қозғалысқа ұшырауын қалай
2 Қазақстан Республикасындағы суының ащылығы көлбеу бағытта өзгеретін көл.
3 Көлге құятын өзендер ағысымен, желмен және тағы басқа
4 Көл суында тіршілік ететін организмдер қалай аталады?
Көлделеңінен
5 Көлдің жағалуының мұжылу өнімінен және сол көлдердегі организмдердің
6 Өзіне азотты заттарды көптеп кіріктіретін өте ұсақ каллоидты
Сөзжұмбақ №4 Көлдегі тіршілік
1
с
2
е
б
3
й
а
а
т і р ш і л і к
л
қ
л
5 а в т о х т о н
ш
х
т
4
6 с а п р о п е л
н
и
д
м
ы
б
и
о
н
т
4.1.9 Ребусты шеш
5. Континенттік су алаптары және олардың тіршілік иелері.
Өзендер және олардағы тіршілік иелеріне әсер ететін абиотикалық факторлар
5.1 Бақылау сұрақтары
1 Өзен дегеніміз
2 Өзен суының бастауынан сағасына дейін қозғалыста болу
3 “Басты өзендер”
4 Өзеннің су шығыны дегеніміз.....
5 Өзен суының ағысы туралы не білесің?
6 Өзен суының әлемдік су айналымындағы рөлі.
7 Өзен суының деңгейлік режимі дегеніміз.....
8 Өзен суының ағысының жылдамдығының өзгеру себебі.
9 Тау суларының мөлдір болу себебі.
10 О.А Алекиннің жіктемесіне сәйкес өзен сулары құрамына
11 Өзендердің газдық режимі
12 Турбуленттік ағым дегеніміз.....
13 Өзен суында неліктен нестондар мен плейстондардың мүлдем кездеспеу
14 Эстуаридегі тіршілік иелерінің биомассасының мол болу себебі?
15 Өзен атырауы дегеніміз не?
16 Қазақстан өзендері қандай алаптарға жатады.
17 Солтүстік Мұзы Мұхит алабындағы өзендерді атаңдар.
18 Каспий теңізі алабына қандай өзендер жатады.
19 Арал теңізі алабындағы өзендерді атаңдар
20 Оңтүстік Қазақстандағы ең ірі өзендерді ата.
21 Өзендердің қоректену типтерін атаңдар.
22 Қазақстан өзендерінің шаруашылықтағы маңызын атаңдар.
23 Қазақстан өзендерінің қазіргі ластану жолдары.
24 Ертіс өзені Сібірдің қай өзеніне құяды.
25 Ұзындығы 1000 км-ден асатын Қазақстандағы жеті өзенді атаңдар.
5.2 Схемамен жұмыс
5.3 Кестемен жұмыс
Кесте №1
Төмендегі түрлердің өкілдерін жаз
№ Түрі Өкілдері
1 Планктон Инфузориялар, түссіз қылаяқтылар, коловороткалар, тараммұртты шаяндар.
2 Бентос Шаяндар, олигохеттер, ручейниктер, поденкалар
3 Нектон Срелядь, форель, таран, сустера, шортан, көксерке,
4 Перифитон Рдестер, қамыстар, кубышкалар, реголитниктер.
Кесте №2
Өзендердегі суқоймаларды тауып жаз
Өзендер СЭС
Сарысу
Іле
Сырдария
Ертіс
1 Кенгір
2 Қапшағай
3 Шардара
4 Бұқтырма
Кесте №3
Әр алапқа жататын өзендерді тауып, белгілеңдер.
№ Алаптар Өзендер
1 Солтүстік Мұзды Мұхит Ертіс, Есіл, Тобыл
2 Каспий теңізі алабы Жайық, Жем, Сағыз
3 Арал теңізі алабы Сырдария, Шу, Ырғыз, Торғай
4 Балқаш-Алакөл алабы Іле, Қаратал, Ақсу, Лепсі; Аягөз
Кесте №4
Қазақстан өзендері бойынша салынған СЭС-ры тауып жаз.
Өзендер
1. Ертіс
2. Іле Бұқтырма, Өскемен, Шүлбі
Қапшағай
5.4 Өзіңді - өзің тексер
Республикада ұзындығы 10 км-ден асатын қанша өзен бар
А) 16 мындай В) 8
Республикада ұзындығы 1000 км-ден асатын қанша өзен бар
А) 7 өзен В) 15
Респбуликада өзеннің топтануына байланысты қанша алапқа бөлінеді.
А) 4 алапқа
Каспий теңізі алабына мына өзен жатпайды.
А) Орал В) Сағыз С)
Каспий өзендері алабына мына өзендердің қайсысы жатады.
А) Кіші өзен В) Ақсу
Арал теңізі алабындағы ең ластанған өзен
А) Сырдария В) Талас С) Құрағаты
Балқаш-Алакөл көлдер алабына жататын өзен:
А) Тентек В)Ырғыз С) Үлкен өзен
Қазақстанның шығысында ауыр металдармен суы ең көп ластанған
А) Лепсі
Қай өзендердің бойында Шардара бөгені салынған.
А) Талас В) Сырдария С) Іле
Іле өзені бойындағы ең ірі СЭС
А) Қапшағай В) Бұқтырма
5.5 Оқы қызық
1. Ертіс өзенінен орталық Қазақстанға ұзындығы 500 к-ге,
2. Жайық Каспий өзендеріндегі тұщы судың бірден-бір көзі. Сондай-ақ
3. Медеуде, Кіші Алматы өзенінде қуатты екі жарылыстың көмегімен
4. Амазонка өзені Оңтүстік Америкамен 6448 км
5.6 Реферат тақырыптары.
1 Қазақстан Республикасындағы өзендердің экологиясы
2 Өзендегі тіршілік
3 Қазақстан өзендерінің жалпы ерекшеліктері
4 Қазақстанның ең ірі өзендері.
5 Солтүстік Мұзды Мұхит алабындағы өзендер
6 Каспий теңізі алабындағы өзендер.
7 Арал теңізі алабындағы өзендер.
8 Балқаш-Алакөл көлдері алабындағы өзендер.
9 Қазақстандағы орман дала және дала зонасындағы транзитті
10 Қазақстандағы шөлейт және шөл зонадағы транзитті өзендер.
11 Қазақстан өзендерінің қазіргі экологиялық жағдайы.
5.7 Пайдалануға ұсынылатын әдебиеттер тізімі
1. Львович.М.И. Реки СССР.1971
2. Кассин.Н.Г. Гидрологический очерк Илийского бассейна. Алматы., 1930.
3. Қайымов.Қ. Балықтар әлемінде. Алматы. Қайнар. 1981.
4. Омаров.Т.Р. Қазақстанның өзендері мен көлдері.Алматы. 1975.
5. Чупахин.В.М. Физическая география Казахстана. Алматы,.1968г
5.8 Сөзжұмбақ сұрақтары.
Тігінен
1 Өзен атырауы қалай аталады.
2 Су қабатында болатын әртүрлі үйірімді ағыс қалай аталады?
3 Дүние жүзіндегі ең ірі өзен.
Көлделеңінен
4Өзен суының басталатын жерін қалай атайды
5 Өзен планктондары қалай аталады?
6 Өзен суы ағатын енсіз ойыс қалай аталады?
5.9 Шрифтограмма
Мұнда негізгі кілт қазақ альфавитіндегі шрифтерді мына суретте құпияланған
Шрифтограмма
25 1 3 12 6 1 25
25 1 /////////// 2 11 8 18
//////// 1 7 1 17 ////////// 28
34 38 18 ///////// 22 25 8
///////// 15 1 9 8 25 ///////////
Сөзжұмбақ № 5 . Континенттік су алаптары және олардың
Өзендер және олардағы тіршілік иелеріне әсер ететін абиотикалық факторлар
1
с
а
ғ
3
4 б а с т а у
2
м
т
а
у
з
5 р е о п л а н к
б
н
у
к
л
а
е
6 а р н а
т
т
і
5.10 Ребусты шеш .
6. Су қоймалардың антропогендік эвторфтануы және термофикациясы
6.1 Бақылау сұрақтары
1. Су қоймаларындағы анторпогендік эвтрофтану қалай жүзеге асады?
2. Органикалық ластанған су қоймаларының жіктемесі қай ғалымның жіктемесіне
3. Антропогендік және табиғи эвторфтанудың айырмашалығы қандай?
4. Эвтрофтану дәрежесін бағалауда қандай көрсеткіштер пайдаланылады?
5. Гиполимнион және эпилимнион үшін эвтрофтану дәрежесін анықтайтын
6. Фолленвайдердің жіктемесін түсіндір.
7. Антропогендіе эвтрофтанудың жағымсыз көріністері қандай?
8. Су қоймаларының термофикциясы
9. Кольквитц Марссонның шкаласы бойынша су қоймалар (белдемдер)
10. Полисапробты, мезосапробты және олигосапробты су қоймаларына сипаттама бер.
11. Қазақстан су қоймаларының шаруашылықтағы маңызы
12. Қандй су қоймаларында оттегі болмайды?
13 Су қоймасында олиготрофтылар үшін мөлдірлік қанша метрге тең
6.2 Схемамен жұмыс
Сулардың ластану жіктемесі
6.3 Кестемен жұмыс
Фолленвайдердің (1977) статистикалық талдауы.
№ Су қоймасындағы трофия дәрежесі Р, мг/м3 N,
1 Олиготрофтылар 8 660 1,7 9,9
2 Мезотрофтылар 27 753 4,2 4,2
3 Эвтрофтылар 84 1875 14,3 2,45
6.4 Өзіңді өзің тексер
1. Судың қандай типтерінде күкіртсутек пен көміртек диоксиді онша
А) Полисапробты В) Олигосапробты С)
Е) Олиготрофты
2. Кәсіпорындардан шығарылған жылы сулардың құйылуынан су қоймасы температуралық
А) Антропогендік эвтрофтануға В) Табиғи эвтрофтануға
С) Су қоймасының термофикциясына Д) Температуралық
Е) Суының ластануына
3. Су қоймаларының антропогендік эвтрофтануы қандай элементтің артығымен болуы
А) Азоттың және фосфордың
С) Күкірттің және темірдің
Е) хромның және фтордың
4. Антропогендік эвтрофтану процесі қаншалықты мерзімді қамтиды
А) Ондаған жылдарды В) Жүздеген жылдар
С) Мыңдаған жылдарды Д) Миллиондаған жылдарды
5. Гиполимнионның эвтрофтану дәрежесін бағалау үшін қандай көрсеткіштер пайдаланылады
А) Сапрофиттердің сандық көрсеткіші В) Балдырлардың
С) Макрофиттердің түрлік құрамы
Д) Көл түбінің түзілімдерінде күкіртсутектің; метанның қалыптасуы
Е) Судың физикалық көрсеткіштері
6. Төмендегі көрсеткіштер келтірілген су қоймаларының қайсысын сипаттайды,
А) Олиготрофты В) Мезотрофты
Е) Офтрофты
7. Гүлдену ноқаттарындағы клеткалары жалқаяқ немесе ботқа тектес массалар
А) Планктондық белдем В) Гипонейстондық белдем
С) Деструкциялық белдем Д) Зоопланктондық белдем
Е) Фитопланктондық белдем
6.5 Оқы қызық
1. Қазақстан аумағында жер беті ағындарын
1. 50 км2 -ге дейін – кіші
2. 250 км 2- ге дейін - орта
3. 1000 км2 – дейін – ірі
4. одан үлкендері – аса ірі бөгендер
Қазақстанда қазір 4 мыңдай бөген мен тоғандар бар. Алып
6.6 Ұсынылатын реферат тақырыптары
Қазақстанның су қоймалары
Балқаш көлінің қазіргі ластану жағдайы
Шығыс Қазақстан көлдерінің ластану жағдайы
Су қоймаларының антропогендік ластану себептері
Солтүстік Қазақстан суларының антропогендік ластану себептері
Сырдария өзеніндегі Шардара су торабы және оның қазіргі экологиялық
орталық Қазақстандағы Кеңгір ск қоймасының шаруашылықтағы маңызы
Іле өзеніндегі Қапшағай су қоймасының қазіргі экологиялық жағдайы
6.7 Қосымша әдебиеттер тізімі
Қазақстаның физикалық географиясы. Оқулық
Распопов.И.М. Су қоймаларындағы гидробиологиялық процестер. Л.1983 ж.
Шілдебаев.Ж.Б. Экология. Алматы. 2001ж
Ахметжанова.З.Х ҚОӘБ., Алматы 2001ж.
6.9 Шрифтограмманы шеш
Бұл шрифтограмада берілген дыбыстарды бір рет қана қолдану
ҚАШ+БАЛ
ДАР+ИЯРЫС
МАТЫР+ҚҰБ
АЛ+АР
АҒА+ШАЛ
Ребусты шеш
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. Асқарова.Ж.Б. Экология және қоршаған ортаны қорғау. Алматы 2005.89.
2. Атлас. География материков и океанов. Алматы.2005.
3. Атлас. Мира. Москва. 2000.
4. Бейсенбаев.А.М., Бейсенбаева.Н.Ә. География. Арман. Алматы. 2004. 427.
5. Бейсенова.Ә.С., Смақова.А., Есполов.Т.И., Шілдебаев.Ж.Б. Экология және табиғатты тиімді
6. Бәкірова.К.ш. Су жүйелерінің экологиясы. Алматы. 2003.84.
7. Оспанова.Г.С., Бозшатаева.Т.Г. Экология. Алматы. 2002. 404
8. Есназарова.У.А. Экологическая и социальная география республики Казахстан. Рабочая
9. Вендров.С.А. Жизнь наших рек. Л. 1986.110.
10. Моисеев.Г.А. Мировой океан и его биологические ресурсы //Биология
11. Одум.Ю. Экология. Часть 1-2-М., 1986.
12. Реймерс.Н.Ф. Экология. М.,1994.
13. Шілдебаев.Ж.Б. Қызықты экология. Алматы 2000.
14.Қайымов.Қ., Әлімқұлова.Р., Қожантаева.Ж., Сәтімбеков.Р., Биология (жұмыс дәптері) Атамұра. Алматы.
15. Чупахин.В.М. Физическая география Казахстана. Алматы. 1968.
16. Муханов.В. Қазақстанның өсімдіктері мен жануарлары. Алматы. 1999.
17. Омаров.Т.Р. Қазақстанның өзендері мен көлдері. Алматы. 1975.
18. Львович.М.И. Водные ресурсы будущего. М. 1974. 173.
19. Фурсов.В.И. Экологические проблемы окружающей среды. Алматы. Ана тілі.
20. Распопов.И.М., Гейсен.С. Гидробиологические процессы в водоемах. Сборник трудов.
21. Коробеин.И.В., Передельский.Л.В., Экология. Учебник. Ростов-на-Дону. Феникс. 2004.
22. Богданов.Д.В. Океаны и моря накануне ХХІ века.М.
23. Сьюзан Уэллс. Перевод Сапциной. Жизнь океана. РОСМЭН. 2004.
24. Мсисеев.Г.А. Мировой океан и его биологические ресурсы //
25. Горбенко.Ю.А Статистический анализ динамики морской экосистема. Киев. 1985.
26. Акимова.А.Т., Хаскин.В.В Экология. Учебник.Юнитим. Москва. 2001.
27. Карпеков.Қ., Бейсенова.Ә.С. Қазақстанның физикалық географиясы. Алматы. Атамұра. 2000.
28. Есназарова.Ұ. Қазақстанның физикалық және экономикалық географиясын оқыту. Алматы.
29. Ахмектжанова.З.Х. Қоршаған ортаның әсерін бағалау. Алматы. 2001.
30. Петров.Н.Н., сухинин.С.А. Статистический метод в обучении географии. //География
31. Қайымов.Қ. Балықтар әлемінда. Алматы. Қайнар. 1981.
32. Детская Энциклопедия. ТОМ 1. Москваү 1964.
33. Большой иллюстрированный справочник страны и континенты. Иосква.
Гидросфера су қабаты жазық бағытта
қандай экологиялық белдемдерге бөлінеді
Гидросфера құрамындағы суларға тән абиотикалық факторлар
Қайраң өңіріндегі бенталь қандай
белдемдерден тұрады
Әлемдік мұхит суындағы тіршілк иелеріне әсер
ететін абиотикалық факторлар
Балықтар
Көл ойпатының түбі
Көлдерге тиесілі абиотикалық факторлар
Су қоймаларының органикалық заттармен ластануы
Нейсталь
Пелагиаль
Бенталь
Теңіз балықтары
Өтпелі балықтар
Жартылай өтпелі
Өзеннің қоректенуі
Жауын-шашын
Қар
Мұздық
Жерасты суы
Полисапробты
Мезосапробты
Олигосапробты
Су жүйесінің экологиясы
Лимнология
Гидрология
Гидрофизика
Гидрохимия
Мұхитнама
Гидробиология
Гидрогеология
Гидро
Логия
Физика
Химия
Биология
Супралитораль
Литораль
Сублитораль
грунт
су массасы
температура
жарық
су режимі
ащылық
Су асты террасасы
Свал
Қазаншұңқыр