Кіріспе
Лалагүлдің атауы голландия тілінен аударғанда «ақ-ақ» деген мағынаны білдіреді.
Лалагүл тұқымдастарының жапырақтары тамырға жақын жерден шығады қатарлас
Лалагүл өсімдіктерінің пиязшығы түрі өзгерген өркен болып саналады. Оның
Тазартылған дымқыл құмға отырғызады.
Мақсаты:Лалагүлділер тұқымдасымен танысу және шолу жасау.
1. Негізгі бөлім
Лалагүлдер тұқымдасы
Бұл тұқымдаста 470-тей түр 10 туыс бар, даражарнақтылар класына
1-сурет.Лалагүлділер тұқымдасы.
2.1 Қызғалдақ туысы
( Тюльпан – Тulipa )
Қызғалдақтар Евразия мен Солтүстік Африканың шөлді, жартылай шөлді және
Қызғалдақтар жалғыздықтан тік сабақты, жалпақтау немесе жіңішке айыл тәріздес
Аналығы бір қысқа мойынды үш жақтаулы аналық аузынан тұрады.
Гүлінің формуласы: RP3+3 A3+3 G(3)
Жемісі үш ұялы қауашақ. Сәуір мамыр айларында гүлдейді. Балапан
Қызғалдықтың көптеген түрлері мемлекеттік қорғауды қажет етеді.
Қызғалдақтар Батыс Европаға Түрік елінен таралған. Тюльпан түріктердің бас
Қызғалдақтың мәдени түрлерін Голландия елінде көптеп өсіреді. Өйткені бұл
2-сурет.Қызғалдақ туысы ( Тюльпан – Тulipa )
2.1 Жатаған қызғалдақ-Tulipa patens
Саны мен таралу аймағы қысқарып бара жатқан түр. Түрдің
3-сурет. Жатаған қызғалдақ-Tulipa patens
Алакүлте қызғалдағы-Tulipa heteropetala
Сирек кездесетін түр. Тарбағатай мен Алтай тауларында кездеседі. Қазақстан
4-сурет.Алакүлте қызғалдағы-Tulipa heteropetala
2.1.3 Альберт қызғалдағы – Tulipa alberti
Сирек кездесетін, эндемиктік түр. Сырдария Қаратауы (орталық және солтүстік-шығыс
5-сурет.Альберт қызғалдағы Tulipa alberti
Леман қызғалдағы – Tulipa lehmanniana
Қазақстанда өте сирек кездесетін түр. Қызылқұм шөлінде, сирек Мойынқұмның
6-сурет.Леман қызғалдағы – Tulipa lehmanniana
Регель қызғалдағы – Tulipa regelii
Сирек кездесетін, жоғалып бара жатқан, эндемиктік түр. Тек Шу-
Гүлі де жалғыз , биіктігі 2,5-3 см дейін, гүлсерігі
Жауқазын, бәйшешек - Tulipa biebersteiniana
Саны қысқарып бара жатқан түр. Республиканың тек солтүстік- батыс
7-сурет.Жауқазын, бәйшешек - Tulipa biebersteiniana
Түсі- аққызыл, түбі қара немесе сары, кейде барынша күңгірт
Кеш қызғалдағы
Сирек кездесетін, дерлік эндемиктік, саны тез қысқарып бара жатқан
Жерасты сабақтарының көмегімен еншілес пиязшықтарды аналық өсімдіктен әр жаққа
Борщев қызғалдағы - Т. Борщова - T.Borszczowii
Шалғын құмдарда өсетін 20-40 см биіктіктегі арасы алшақтау жайылып
8-сурет.Борщев қызғалдағы - Т. Борщова - T.Borszczowii
Грейг қызғалдағы – Тulipa greigii
Саны қысқарып бара жатқан, сирек кездесетін түр. Солтүстік шөлден
Қорғалатын жерлерде (Ақсу Жабағалы және Қаратау қорықтары, Берікқара мен
9-сурет. Грейг қызғалдағы – Тulipa greigi
Күмәнді қызғалдақ
Сирек кездесетін, дәрілік эндемиктік, аз зерттелген түр. Угам жотасының
Кауфан қызғалдағы –Tulpa kaufmanniana
Қазақстанда Қаратаудың, Талас Алатауының, Өгем жотасы мен Қоржынтаудың тастақты
10-сурет. Кауфан қызғалдағы –Tulpa kaufmanniana
Дарагүл қызғалдағы – Tulipa uniflora
Саны қысқарып бара жатқан түр. Алтай, Тарбағатай таулары мен
11-сурет. Дарагүл қызғалдағы – Tulipa uniflora
2.1.13 Островский қызғалдағы – Tulipa ostrowskiana
Тек Іле Алатау жотасының орталық және басты бөлігінде және
Алматы қаласының маңынан кездесетіндіктен көп уақыт бойы Қазақстанға тән
12-сурет. Островский қызғалдағы – Tulipa ostrowskiana
2.1.14 Шренк қызғалдағы - Tulipa Schrenkii
Лалагүлділер тұқымдасына жататын көп жылдық баданалы өсімдіктер туысы. Баданасы
Қазақстанның барлық өңірінде өседі. Шренк қызғалдағы — әсемдік өсімдік,
13-сурет. Шренк қызғалдағы - Tulipa Schrenkii
3.1 Лалагүл туысы (лилия—Lilium)
Туыста Солтүстік ендіктің қоңыржай климатты облыстарында өсетін 80-100 түрі
Лалагүл баданасы черепица тәрізді болып келетін өсімдік. Гүлдері үлкен
*P3+3 A3+3 G(3). (14-сурет) [8].
14-сурет. Лалагүл туысы (лилия—Lilium).
3.1.1 Бірағайынды лалагүл
(л. Однобратственная—L.monadelphum)
Гүлдерінің түсі сары болады. Король лалагүлі (л. Королевская-L. Regale)
15-сурет. Бірағайынды лалагүл(л. Однобратственная—L.monadelphum
3.1.2 Бұйра лалагүл (Л. Кудрявая—Lilium martagon)
ТМД елдерінің европалық бөлігінде Кавказда, Сібірде орманды жерлерде таралған.
16-сурет.Бұйра лалагүл (Lilium martagon):
1-сабақтың тұп бөлігі;
2-гүлшоғыры;
3-гүлінің диаграммасы.
3.1.3 Тауалға Сиверцов корольковиясы
Монотипті туыс өкілі бір ғана түрі бар. Таралу аймағы
Оңтүстік Қазақстанда бұл өсімдікті тауалға немесе «тау картобы» деп
4.1 Қазжуа туысы – Гусиный лук-Gagea
Туыста шамамен 70 түр бар. Қазжуа туысы ерте көктемде
17-сурет.Қаз жуа (Gagea lutea)
1-жалпы көрінісі,2-гүлі, гүлқоршауыш жапыракшалары екі шеңбер болып орналасқан, 3-гүлі
5.1 Жуа тұқымдасы – Allіaceae
Лалагүлдер қатарына жататын дара жарнақты, жуашықты көп жылдық өсімдіктер.
Қорытынды
Лалагүлділер тұқымдасы жер бетінде тегіс таралған, әсіресе күн сәулесі
Медицинада дәрі дәрмек алуда алоэ, інжугүлдің мәні өте зор.
Қазақстанда лалагүлділер тұқымдасының 21 түрі белгілі.
Лалагүлділер тұқымдасының Қызыл кітапқа енген 6 түрі:Борщов қызғалдағы, Корольков
Лалагүлділер тұқымдасыны бейімдеушілік процесінің эволюциясында терең өзгерістерге вегетативті органдары
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Арыстанғалиев С.А., Рамазанов Е.Р. Растения Казахстана, И. Наука,
2. Байтенов М.С. «Флора Казахстана»том І, «Ғылым», Алматы, 1999.56-б
3. Байтенов М.С. «Флора Казахстана»том ІІ, «Ғылым», Алматы, 2001
4. Васильев А.Е., Воронин Н.С., Еленевский А. Г., Серебрякова
5. Иващенко А.А. Қазақстанның өсімдіктер әлемі. – «Алматыкітап» ААҚ,
6. Әметов Ә.Ә. Ботаника –Алматы: Дәуір, 2005– 512бет.
7. Дәріқұлов Н.Т. Ботаника. Өсімдіктер жүйесінің практикалық курсы. Алматы:
8. Иващенко А.А. Қазақстанның өсімдіктер әлемінің асыл қазынасы.Қызыл кітап
9. Флора Казахстана I-IX том, Алма-Ата, 1956-1966 г.с.98
10. Интернет жүйесі. www.google.ru
11. Қазақстан Республикасының табиғаты туралы энциклопедия, V- том.125-б
12. Әлімқұлова Р, Тәртенова М.А. Өсімдік табиғат қазынасы. Алматы.21-б
13. Курамысова И.И. Лекарственные растения. Алма-Ата: «Кайнар», 1988. с.56
24
3