НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАДА БӘСЕКЕЛЕСТІКТІҢ РОЛІ
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ……………………………………………………………………………3
БӘСЕКЕ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК…………………………………………………4
БӘСЕКЕНІҢ ТҮРЛЕРІ………………………………………………………..6
Жетілген бәсеке…………………………………………………………..6
Монополистік, жетілмеген бәсеке……………………………………..11
ТАУАРЛАРДЫҢ БӘСЕКЕГЕ ЖАРАМДЫЛЫҒЫНЫҢ
КӘСІПОРЫННЫҢ ЖЕТІЛГЕН БӘСЕКЕ НАРЫҒЫНДАҒЫ ІС-ӘРЕКЕТТЕРІ……………………………………………………………….18
ҚОРЫТЫНДЫ…………………………………………………………………...23
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР…………………………………………..24
КІРІСПЕ
Бұл курстық жұмыстың мақсаты – жеке кәсіпорынның нарықтың
Сонымен, зерттеу нысаны жетілегн бәсеке нарығындағы кәсіпорын болып
1 БӘСЕКЕ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК
Бәсеке дегеніміз, бір жағынан, іс-қимыл жасайтын салада ұнамды
Бәсекені экономикалық процесс ретінде шаруашылық жүргізуші субъектердің белгілі
өндіріс және еңбек ұжымдарының материалдық-заттық элементтерін қалыптастыру;
өндірісті ұйымдастыру, оны шикізатпен, материалдармен, жартылай фабрикаттармен жабдықтау
бәсекеге төзімді өнім өндіру;
өнімді сату. Бұл үшін оның саны анықталады, өткізілетін
пайда есебінен инвестициялық қор жасау және оны өндірісті
Өнімнің «өмір сүру циклі» бәсекелік күрес дәрежесіне елеулі
жаңа өнімді игеріп, өндіріске енгізіп орналастыру. Бұл арада
өндірістің өсуі - өндірістің масштабы өседі, сұраныс
кемелдену. Өндіріс көлемі ең жоғары дәрежеге жетеді, сұраныс
ескіру. Бұл фазада сұраныс төменгі шегіне жетеді, өндіру
Бәсекелік сайыста шаруашылық жүргізуші субъектер өз бәсекелесіне мардымсыз
бәсекелес туралы өтірік немесе қате мәліметтер тарату;
тауардың сапасы туралы және оның сипаттамасы, жасау әдісі
бәсекелестің тауарлық белгісін, оның фирмасының атын, маркировкасын заңсыз
тауардың сапасы туралы дұрыс түсінік бермейтін жарнама жасау;
бәсекелестің тауарын жамандап көрсететін салыстырмалар қолдану;
келісім бойынша өздері ғана білуіне тиісті салаға жататын
1-кесте
Кәсіпорынның бәсекелестік қызметін талдау тәсілі
БӘСЕКЕНІҢ ТҮРЛЕРІ
Жетілген бәсеке
Еркін бәсеке жеке меншікке және шаруашылықтың оңашалуына негізделеді.
Жеке фирма өз өнімін өткізуде іс жүзінде нарықтағы
Жетілген бәсеке нарығы төменде аталған шарттардың орындалуын тілейді:
жеке фирманың өндіріс мөлшері елеулі болмайды және ол
әр өндірушілер сататын тауарлар біртекті тауарлар болады;
сатып алушылардың баға туралы информациясы толық болады. Егер
сатушылар өзара баға туралы келісім жасаспайды және әрекеттерін
өндіруші фирмалардың салаға кіруі мен шығуына жол ашық
Осындай сату-сатып алу шарттарының орындалуы өндірушілер мен
Нарықтық бәсекенің артықшылықтары мен кемшіліктері бар.
Артықшылықтары:
қоғамға қажет тауарларды өндіруде ресурстарды тиімді пайдалануға
тез өзгеріп отыратын өндіріс жағдайларына икемді болып, оларға
тауарлардың жаңа түрлерін жасау саласына жаңа техника мен
өндірушілерді көптүрлі қажеттіктерді қанағаттандыруға, тауарлар мен қызметтердің сапасын
Кемшіліктері:
ұдайы өндірілмейтін ресурстарды (ормандар, табиғи жануарлар, жер, теңіз,
қоршаған ортаны қорғауда негативтік бағытта болады;
ұжымдық тауарларға бағытталған тауарлар мен қызметтер (дамбалар, жолдар,
фундаментальдық ғылымның, жалпы білім беру жүйесінің, қалалық шаруашылықтың
еңбек, табыс, демалу құқықтарына кепілдік бермейді;
әлеуметтік әділетсіздік пен қоғамның байлар мен кедейлерге бөлінуіне
Нарық қатынастары қашанда жұп қатынастар болады: «сатушы-сатып алушы»,
Тұтынушы (сатып алушы) мен өндірушінің (сатушы) әрекеттерін екі
-сұраныс заңы: сатып алушы баға кемігенде, басқа шарттар
-ұсыныс заңы: басқа шарттар тұрақты болса, баға жоғарылағанда
Мысал ретінде сұранысты сатуға дайындалған тауарлардың саны арқылы
2-кесте
Пачкадағы шайға сұраныс пен ұсыныс
Баға Сұраныс Ұсыныс Баға Сұраныс Ұсыныс
0 40 0 70 20 30
10 35 10 90 10 35
30 30 20 100 5 45
50 25 25
Баға өскенде сұраныс төмендейді, ұсыныс өседі. DD-сұраныс қисығы;
Р
D
артықшылық
А
Е
А1
тапшылық
S
1-сурет.Сұраныс және ұсыныс графигі
Микродәрежеде тепе-теңдік жалпы және жеке тепе-теңдік болып бөлінеді.
Жалпы тепе-теңдік – бұл жиынтық қоғамдық өндіріс (тауарлар
Жеке тепе-теңдік - жиынтық қоғамдық өндіріс жеке
Жалпы тауарлық сұраныс бірнеше бөлшектерге бөлінеді: қоғамның
Тұтыну заттарына сұраныстың қалыптасуына қоғамның құрылысы (жұмысшы отбасының,
Икемділік сұраныс пен бағаның, ұсыныс пен бағаның, бағалар
Ed = %Q / %P,
бұнда Ed – бағаға байланысты сұраныстың икемділік
Q – тауарға сұраныстың көлемі;
P – тауардың бағасы.
Икемділіктің бірнеше типтері болады .
бірлік икемділік – бағаның әрбір 1 % -
Ed = %Q / %P = 2%
сұраныс көлемінің проценттік өзгерісі бағаның проценттік өзгерісінен тез
Ed = %Q / %P =
икемді емес сұраныс – сұраныстың көлемінің проценттік өзгерістері
Ed = %Q / %
өте икемді емес сұраныс – бұл бағаға қандай
Ed = %Q / % P =
шексіз икемді сұраныс – бұл баға өте аз
Ed = % Q / % P =
Келтірілген формулалар мынаны көрсетеді:
сұраныс көлемінің өсуіне сәйкес баға да пропорционалды түрде
сұраныс көлемінің өсуі бағаның төмендеуімен салыстырғанда, екі есе
сұраныс көлемінің өсуі бағаның төмендеуімен салыстырғанда, екі есе
бағаның өзгерісі сұраныс көлемінің өзгеруіне әсер етпейді: тамақ
жалақы көбейгенде, әл-ауқат жоғарылағанда, сұраныстың өсуі мүмкін.
Осыдан мынадай қорытынды жасауға болады:
Бағаның төмендеуімен байланысты тауарға сұраныс өссе, бірақ тауар
Икемділік өзара алмасатын тауарларды пайдаланумен байланысты болады. Егер
Монополистік, жетілмеген бәсеке
Монополистік, жетілмеген бәсеке үнемі болып тұрған. Ал 19
Монополия деген термин сөзбе-сөз мағынасында тауардың жалғыз сатушысы
Монопсония – белгілі тауарды сатып алуға жалғыз сатып
Олигопсония – белгілі тауарларды сатып алушы топтары болатын
Олигополия – бұл да нарық құрылымының типі. Бұнда
бірсалалық сауда - өнеркәсіптік фирма әрекет ететін нарықтық
ешқандай келісіммен байланысты емес, бір-бірімен бәсекелес бірнеше ірі
өндірістік өзара байланыстар егжей-тегжей мамандандыру түрінде болатын,
Дуополия – белгілі тауарлардың тек екі жеткізушісі болатын
Билатералдық монополия (екі жақты монополия) – тауардың жалғыз
3-кесте
Нарықтың негізгі түрлері
Сатып алушылар Сатушылар
Көп Бірнеше Бір
Көп Полиполия (толық бәсеке) Олигополия (сатушылар-бірнеше, сатып алушылар
Бірнеше Олигопсония (сұраныс олигополиясы) Билатералдық олигополия (сатушылар мен
Бір Монопсония (сұраныс монопсониясы) Шектелген монопсония (бірнеше сатушылар,
Нарықтың осы түрлері 3-кестеде көрсетілген.
Шаруашылық жүргізудің монополистік формасы жағдайында бәсекенің сипаты өте
Монополистік бәсекенің бірнеше формалары болады, оның негізгілері мыналар:
Ғылыми-техникалық тіресу. Бұнда фирмалардың бәсекелестік сайысы мына жолдармен
жаңа өнім дайындау; осы замандағы жаңа технологиялық процестерді
ғылыми-техникалық ақпаратты жинақтап пайдалану; патенттерді сатып алып пайдалану.
Ғылыми-техникалық сайыста әдетте екі үлгі қолданылады:
Бәсекелестік үлгі мынадай жағдаймен есептесуді талап етеді: бәсекелес
Монополистік үлгі. Бұнда жаңалықтар енгізудің арқасында таза монополистік
Өнеркәсіптік-өндірістік сайыстың көрінісі: өндірістік мүмкіндіктің күшеюі, өнімнің жаңа
Бұнда екі жағдай қолданылады – ауқым нәтижесі және
Ауқым нәтижесі. Көп фирмалардың өндіріс көлемі, олардың әрқайсысына
«Х -тиімсізідік» Әдетте, өндіріс шығындарын зерттегенде, мына жағдай
Сауда-саттық сайысы. Бұл сайыс бағаны қолдану арқылы жүреді.
Осыған байланысты бәсеке бағаға қатысты және бағаға қатыссыз
сатушының монополист болуын;
сатушының сатып алушыларды төлем қабілеттерін топтарға бөле алатын
алғашқы сатып алушы осы тауарды немесе қызметтерді сата
Бағалық алалаушылық мынадай жағдайларда кең қолданылады: қызмет көрсетуде
Бағаға қатыссыз бәсеке көбінесе өнім сапасын көтеру, сату
Өнімді өткізуді жетілдіру туралы жүретін бағаға қатыссыз бәсеке
ТАУАРЛАРДЫҢ БӘСЕКЕГЕ ЖАРАМДЫЛЫҒЫНЫҢ КӨРСЕТКІШТЕРІ
Нарықтық жағдайда тұтынушының қанағаттануы тауарға деген өзінің ерекшелігінің
Өнімнің бәсекеге жарамдылығы ерекше жағдайын қанағаттандыруына мүмкіндік беретін
Сонымен, тауарға бәсекенің жарамдылығын, оның сапалық және құндық
Бұл маңызды көрсеткішті анықтаудың бірнеше тәсілдері белгілі. Олардың
Бірінші тәсіл. Техникаға бәсекенің жарамдылығын анықтайтын белгісі –
Бт = Бс + Шт,
мұнда, Бт - тұтыну бағасы;
Бс - сатылу бағасы;
Шт – бұл өнімді тұтынушылардың шығындары (оның барлық
Екінші тәсіл. Тауардың бәсекелестік жарамдылығын анықтағанда бұл тәсіл
Үшінші тәсіл. Бұл тәсіл техникалық деңгейін және сату
КК = ККэ * ККт * ККс,
мұнда, КК – тауар деңгейінің кешенді көрсеткіші;
ККэ – эстетико- эргономикалық деңгейінің кешенді көрсеткіші;
ККт – техникалық деңгейдің кешенді көрсеткіші;
ККс – көрсеткіш кешенінің сенімділігі.
Төртінші тәсіл. Бұл тәсілде бәсекеге жарамдылықтың деңгейі қалай
Қорыта айтқанда, біздің республикада өткізіліп жатқан нарыққа көшу
4 КӘСІПОРЫННЫҢ ЖЕТІЛГЕН БӘСЕКЕ НАРЫҒЫНДАҒЫ ІС-ӘРЕКЕТТЕРІ
Кәсіпорын теориясы негізін барынша көп пайдаға ие болу
Қысқа мерзімге кәсіпорынның өндірісте пайдаланатын құрылыстарының жалпы көлемін
Айталық, аяқ киім өндірісін көбейту үшін, бір жұмада
Қысқа мерзім шамасының көлемі өндіріс саласына, технологияға, басқа
Ұзақ мерзімге үнемі өзгеріп тұратын өндіріс дәрежесіне байланысты,
Ұзақ мерзімде кәсіпорын барлық өндіріс факторларының көлемін
Кәсіпорын әрекеттеріне тек уақыт әсер етіп қоймайды, оларға
Егер кәсіпорын өз өнімін бір, екі, үш, т.б.
Осыған байланысты шекті табыстармен (MR-marginal revenue) шекті шығындардың
P2 = MR – MC
Шекті шығындар шекті табыстардан жоғары болғанда, керісінше болады.
Қорытынды: баға (P) және шекті шығындар (MC) тең
P = MC
Егер P>MC болса, өндірісті кеңейту қажет. Егер P