Кіріспе..........................4
1 Бюджет жүйесінің теориялық аспектілері
Бюджет ұғымы және экономикалық мәні.......................5
Бюджет жүйесі:құрылымы және ұйымдастыру принциптері...............7
2 Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі буындары арасында
2.1 Мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстары және оның
2.2 ҚР-ның Ұлттық қоры және оның экономикадағы рөлі..........16
2.3 ҚР-ның бюджет жүйесіндегі кірістер мен шығыстар
3 Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі буындары арасында қаржыларды
Қорытынды..........................28
Қолданылған әдебиеттер тізімі.................29
Қосымша...............................30
Кіріспе
Қазақстан Республикасының экономикасы басынан кешіріп отырған нарықтық қатынастарға көшу
Қазақстан Республикасының экономикасы басынан кешіріп отырған нарықтық қатынастарға көшу
Осы курстық жұмыстың мақсаты- бюджет жүйесінің жекелеген буындары арасында
Мемлекеттік кірістер мен табыстардың экономикалық мәні мен
Курстық жұмысымның бірінші тарауында бюджет жүйесіне оның экономикалық рөлі
Ал курстық жұмысымның екінші тарауына келетін болсақ, онда мемлекеттік
Үшшінші тарауында Қ.Р-ның бюджет жүйесінің проблемалары мен жетілдіру жолдарын
Курстық жұмыстың зерттеу объектісі – мемлекеттік кірістер мен шығыстар
1 Бюджет жүйесінің теориялық –әдістемелік аспектілері
1.1 Бюджет жүйесінің экономикалық мәні
Бюджет – мемлекеттің міндеттері мен функцияларын іске асыруды қаржылық
Мемлекеттік бюджет - олардың арасындағы өзара өтеу операцияларын ескермегенде,
Мемлекеттік бюджет:
1. Мемлекеттің тиісті жылға арналған ең маңызды мақсаттарын айқындайды.
2. Мемлекетке елдегі экономикалық жағдайға әсер етуге мүмкіндік беретін
3. Бюджеттік ресурстарды басқаруға арналған жүйе қызметін атқарады. Конституцияға
Мемлекеттік органдардың өздерінің функцияларын орындауы үшін басқарудың барлық деңгейлерінде
Бюджет құрылысында басты орынды бюджет жуйесі алады, ол экономикалық
Мемлекеттің федеративтік және унитарлық құрылымы болуы мүмкін.Федеративтік мемлекеттерде бюджет
Унитарлық (біркелкі) мемлекеттерде екі буынды бюджет жүйесі қолданылады: орталық
Қазақстан Республикасының бюджст жүйесі бюджет құрлымының унитарлық типімен анықталады,
1991 жылы Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі түбірлі өзгерістерге ұшырады.
1.2 Бюджет жүйесі:құрылымы және ұйымдастыру принциптері
Бюджет жүйесі - бюджеттердің және Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының,сондай-ақ
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі республикалық және жергілікті бюджеттер мен
Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры елдің тұрақты әлеуметтік-экономикалық дамуын қамтамасыз
Республикалық бюджет – бұл Бюджет кодексінде белгіленген салық және
Облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеті де
Ерекше жағдайларда төтенше мемелекеттік бюджет әрекет етеді – Қазақстан
Төтенше мемлекеттік бюджеттің әрекет етуі кезінде республикалық бюджет туралы
Шоғырландырылған бюджет – республикалық бюджетті, облыстардың, республикалық маңызы
Шоғырландырылған бюджеттің құрылымы мынадай бөлімдерден тұрады:
– республикалық бюджет;
– облыстың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеттері;
– Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына жіберілетін бюджетке түсімдер
Елдің мемлекеттік құрылысында аумақтық құрылымдардың болуы оларда тіршілік ету
Жергілікті бюджет тиісті мәслихаттың шешімімен бекітілетін, түсімдердің және
Жергілікті бюджеттердің рөлі, олардың құрамы мен құрылымы жергілікті мемлекеттік
Жергілікті бюджеттердің жай-күйі әр түрлі факторларға тәуелді болады. Оларға
- елдің жалпы экономикалық жағдайы;
- тиісті аумақтың экономикалық әлеуеті;
- жергілікті билік және басқару органдарының құқықтары мен міндеттерін
- жергілікті билік және басқару органдарының өздеріне берілген құқықтарды
Жергілікті бюджеттер тұрақтылығының басты шарты нақты қаржы кезеңі мен
Қазақстан Республикасында жергілікті бюджеттер (әкімшілік-аумақтық бірліктердің бюджеттері) облыстық бюджеттермен,
Облыстың бюджеті олардың арасындағы өзара өтемелі операцияларды ескерместен облыстық,
Жергілікті бюджеттерді қалыптастырудың олардың өз бетімен жұмыс істеуінің үш
Бюджет жүйесi мынадай принциптерге негiзделедi:
1) бiрлiк принципi - Қазақстан Республикасының аумағында Қазақстан Республикасының
2) толықтық принципi - Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген барлық
3) реалистiк принципi - бекiтiлген (нақтыланған, түзетiлген) бюджет көрсеткiштерiнiң
4) транспаренттiлiк принципi - мемлекеттiк немесе заңмен қорғалатын өзге
5) дәйектiлiк принципi - бюджеттiк қатынастар аясында бұрын қабылданған
6) тиiмдiлiк және нәтижелiлiк принципi - бюджеттердi бюджеттiк бағдарламалар
7) басымдық принципi - бюджеттiк процестi республиканың немесе аймақтың
8) жауапкершiлiк принципi - бюджет процесiне қатысушыларды Қазақстан Республикасының
2 ҚР-ның бюджет жүйесі буындары арасында кірістер мен
2.1 Мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстары және оның
Мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен және пайдаланумен байланысты болып
Кірістер мен шығыстардың құрамы мен құрылымы нақты әлеуметтік-экономикалық және
-кірістер:
салықтық түсімдер;
салықтық емес түсімдер;
негізгі капиталды сатудан түскен түсімдер;
ресми трансферттер түсімдері;
- шығындар;
- операциялық сальдо;
- таза бюджеттік кредит беру:
бюджеттік кредиттер;
бюджеттік кредиттерді өтеу;
- қаржы активтерімен жасалатын операциялар бойынша сальдо:
қаржы активтерін сатып алу;
мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер;
- бюджет тапшылығы (профициті);
- бюджет тапшылығын қаржыландыру (профицитін пайдалану):
қарыздар түсімі;
қарыздарды өтеу;
бюджет қаражаты қалдықтарының қозғалысы.
Қазақстан Республикасының экономикасы басынан кешіріп отырған нарықтық қатынастарға көшу
Бюджеттің кірістері — бюджетке қайтарылмайтын негізде салықтардан, алымдардан және
"Қазақстан Республикасының Бюджет кодексіне" сәйкес республикалық бюджетке -түсетін кірістер
- салықтық түсімдер, алымдар және басқа да міндетті тәлемдер:
- салықтық емес түсімдер республикалық меншіктен алынатын кірістер (республикалық
- негізгі капиталды сатудан түсетін түсімдер (республикалық бюджеттен қаржыландырылатын
- ресми трансферттердің түсімдері (облыстық бюджеттерден, республикалық маңызы бар
Бюджеттің шығыстары — бұл бектілген бюджет шегінде қайтарылмайтын негізде
Республикалық бюджеттің шығыстары мына бағыттар бойынша жұмсалады:
- қорғаныс, қоғамдық тәртіп, қауіпсіздік: мемлекеттің қорғанысын ұйымдастыру және
- құқық, сот, қылмыстық-атқару қызметі: әділет сферасындағы қызмет, азаматтар
- білім беру: білім берудің республикалық ұйымдарында дарынды балаларға
- денсаулық сақтау: жоғары мамандандырылған медициналық көмек көрсету, ауру
- әлеуметтік көмек және әлеуметтік қамсыздандыру: бюджет қаражаттары есебінен
- мәдениет, спорт, туризм және ақпараттық кеңістік:
- ауыл, су, орман, балық шаруашылығы және қоршаған ортаны
- өнеркәсіп, жер қойнауын пайдалану, сәулет, қала құрылысы және
- көлік және коммуникациялар:
- экономикалық қызметті реттеу: стандарттау, метреология және сертификаттау, патенттерді,
- басқада бағыттар: облыстық бюджеттерге, республикалық маңызы бар қалалар,
Республикалық бюджеттен сонымен бірге барлық мемлекеттік органдардың және басқа
Таза бюджеттік кредит беру бюджеттік кредиттердің және бюджеттік кредиттерді
Қаржы активтерімен жасалатын операциялар:
1) қаржы активтерін сатып алуды;
2) мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдерді кіріктіреді.
Қаржы активтерін сатып алу—заңи тұлғалардың, соның ішінде халықаралық ұйымдардың
Мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер— мемлекеттік меншіктегі заңи
Бюджет тапшылығы (профициті) таза бюджеттік кредит беруді және қаржы
Бюджет профицитін пайдалану—қарыздар бойынша негізгі борышты өтеуге бюджет профицитін,
Республикалық және жергілікті бюджеттерді болжауға болмағандықтан жоспарланбаған және ағымдағы
Үкіметтің, жергілікті атқарушы органдардың резерві:
1) төтенше резервті;
2) шұғыл шығындарға арналған резервті;
3) облыстық бюджеттердің, республикалық маңызы бар қалалар, астана бюджеттерінің,
Үкімет резервінің және жергілікті атқарушы орган резервінің жалпы көлемі
Үкіметтің және жергілікті атқарушы органдарының резервтерінен ақша бөлу тиісті
Резерв құрамында көзделген ақша толық көлемінде пайдаланылған жағдайда Үкімет
Үкіметтің немесе жергілікті атқарушы органның резервінен бөлінген ақша қаржы
2.2 ҚР-ның Ұлттық қоры және оның экономикадағы рөлі
Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкiндегi шотында шоғырландырылатын,
Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының тұрақтандыру функциясын жүзеге асыру үшiн
Қазақстан Республикасы Ұлттық қорына жiберiлетiн бюджет түсiмдерi:
- мұнай секторы кәсiпорындарынан алынатын тiкелей салықтардан (жергiлiктi бюджеттердiң
экспортталатын шикi мұнайға, газ конденсатына рента салығы;
қызметін өнімді бөлу туралы келісімшарт бойынша жүзеге асыратын жер
мұнай секторы кәсіпорындары жүзеге асыратын операциялардан түсетін басқа да
- республикалық меншiктегi және тау-кен өндiру мен өңдеу салаларына
- ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер учаскелерiн сатудан түсетiн түсiмдерден
Қазақстан Республикасы соңғы алты жыл көлемінде экономикалық өсімнің жоғарғы
Әлемдік нарықтағы мұнайға деген жоғары баға және көмірсутектер экспорты,
Алайда, әлемдік тәжірибе шикізат ресурстарына бай кейбір дамушы елдер
Сонымен қатар, табиғи ресурстарды экспорттаудың үлкен үлесіне ие және
Қазақстан экспортының негізгі тауары мұнай және металл болып табылады.
Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының (бұдан әрі – Ұлттық қор)
2010 жылы Ұлттық қорға 1 378 100 414 мың
Ұлттық қорды басқару мен жыл сайынғы сыртқы аудитті жүргізуге
«Қазақстан Республикасының Ұлттық қорынан 2007-2009 жылдарға арналған кепілдендірілген трансферт
Ұлттық қордың сенімгерлік басқарудың қорытындылары бойынша
Ұлттық қордың басқаруға байланысты қызметтің транспаренттілігін қамтамасыз ету мақсатында
2.3 ҚР-ның бюджет жүйесіндегі кірістер мен шығыстар жағдайына
Қазақстан Республикасы бюджетінің кірістері әр түрлі құрауыштардан қалыптастырылады, олардың
Бюджет түсімдерінің 80-85% салықтық түсімдерге келеді. Халыққа үш негізгі
Қазақстанда бүкіл салықтық түсімдер арасында басты орын корпорациялық табыс
2010 Жергілікті бюджетке 1407,4 млрд.теңге түсті, бұл 2009 жылға
Кесте 1- ҚР-ның бюджет кірістерін талдау
Түсімдер 2008 2009 2010
Республикалық ,млн Жергілікті,млн Республиқалық,млн Жергілікті,млн Республикалық,млн Жергілікті,млн
Салықтық түсімдер 2071,4 748,1 1451,0 777,6 20831,5 850 ,5
Салықтық емес түсiмдер 72,8 13,2 114,2 22,3 71,4 33
Негізгі капиталды сатудан түсетін түсімдер 85,7 48,3 45,3 31,3
Трансферттердің түсімдері 1164,7 1020,4 1209,3 1287,7 1447,4 486, 5
Барлығы: 3317,6 1830,1 2779,2 2119,1 22374,1 1 407,4
Корпоративтік табыс салығы бойынша жоспардың атқарылуы 100%-ды құрады, түсімдер
Қосылған құн салығы 479,8 млрд.теңге сомасында немесе жоспарға111,6% түсті,
Импортталатын тауарларға салынатын ҚҚС атқарылмауының негізгі себебі өткен жылдың
Жеке табыс салығы бойынша жоспар 103,4 %-ға атқарылды. Жеке
Әлеуметтік салық түсімдерінің өсуі байқалып отыр, оның атқарылуы 103,6
Көрсетілген салықтар бойынша түсімдердің ұлғаюы жұмыссыздық деңгейінің жыл басындағы
Халықаралық сауда-саттыққа және сыртқы операцияларға салынатын салықтар 213,8 млрд.
Сурет 1. Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетіне түсетін
Диаграммадан көрініп тұрғанындай, Қазақстан Республикасының бюджеті кірістерінің негізгі бөлігін
Бұдан басқа 1 қыркүйектен бастап Кеден одағының елдері арасында
Негізгі салық түрлері бойынша жылдық жоспар артығымен орындалды, оған
Сонымен бірге 2011 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша салықтар
Салыққа жатпайтын түсімдер бойынша есепті кезеңге жоспардағы 93, 4
Қаржы активтерін сатудан 1,5 млрд. теңге түседі деп жоспарланғанымен,
Жоспарлы көрсеткіштердің негізгі асыра орындалуы мынадай түсімдер есебінен түсіндіріледі:
Мемлекеттік материалдық резервтен тауарлар сатудан түсетін түсімдер бойынша жоспардың
Есепті кезеңге Өңірлік жұмыспен қамту және кадрларды қайта даярлау
Сондай-ақ, республикалық бюджеттен алынған нысаналы трансферттерді игеру шеңберінде «Бизнестің
Республикалық бюджет кірістерінің болжамы (трансферттер түсімін есепке алмай) 2011
Ендігі кезекте Қазақстан Республикасының шығыстарына талдау жүргізейік.
Кесте 2 - ҚР-ның бюджет шығыстарын қалыптастыру көздеріне талдау
Шығындар 2008 2009 2010
+/- %
Жалпы сипаттағы мем/тік қызметтер 224 012,30 166 062,70 224
Қорғаныс 185 358,40 187 615,30 221 345,10 33 729,80
Қоғамдық тәртіп, қауіпсіздік, құқықтық, сот, қылмыстық-атқару қызметі 271 467,40
Бiлiм беру 572 403,00 660 917,10 755 294,80 94
Денсаулық сақтау 363 209,90 450 892,50 551 325,70 100
Әлеуметтiк көмек және әлеуметтiк қамсыздандыру 622 016,70 758 308,40
Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық 233 925,50 304 048,80 334 154,80
Мәдениет, спорт, туризм және ақпараттық кеңістiк 163 968,60 173
Отын-энергетика кешенi және жер қойнауын пайдалану 60 507,40 58
Ауыл, су, орман,ерекше қорғалатын аймақ 170 364,80 168 117,90
Өнеркәсіп, сәулет, 40 080,30 30 920,70 28 236,00
Көлiк және коммуникация 332 709,10 337 511,50 390 669,50
Басқалар 96 163,60 64 853,40 68 170,40 3 317,00
Борышқа қызмет көрсету 57 876,50 69 206,90 94 616,80
Барлығы: 3 394 063,50 3 746 840,00 4 457
Кестеден көрініп отырғанындай, мемлекеттік бюджеттің рөлі қорғанысқа, борышқа
Есепті жылдың шығындары 2010 жылдың көрсеткішінен 17%-ға немесе
Шығындар, негізінен, Елбасының Қазақстан халқына жолдауларына, Үкіметтің шешімдеріне және
Үкімет есепті кезеңнің қорытындысында шығындар бойынша 59,4 млрд.теңге қаражатты
Қазіргі кезде еліміз әлеуметтік-экономикалық дамуы бұрынғы Кеңестік жүйеде болған
Сондықтан түрлі мемлекеттік органдардың дамуына да қаржыдан бөлінді[10].
Сурет 2. Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетінің шығыстар құрамының пайыздық
3 Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі буындары арасында қаржыларды
Жалпы алғанда, бюджеттің атқарылуы еліміздің негізгі макроэкономикалық көрсеткіштеріне оң
2010 жылдың қорытындысы бойынша бюджетте бірқатар проблемалар пайда
- Республикалық бюджет шығындары бойынша игерілмеген қаражаттың көлемі өсуде,
- Орталық мемлекеттік органдардың стратегяилық жоспарларын әзірлеу кезінде бірқатар
-Мемлекеттік бағдарламаларды іске асыру жөніндегі іс-шаралар жоспары республиканың әлеуметтік-экономикалық
- Орталық және жергілікті атқарушы органдар өзара іс-қимылдарының үйлестіріп
Жекелеген инвестициялық жобалар бойынша бөлінген қаражат көлемінің бастапқыда жоспарланған
Индустриялық-инновациялық саясатты іске асыру барысында инвестициялық жобаларды іріктеу кезіндегі
Нысаналы даму трансферттері есебінен бірқатар инфрақұрылым объектілерін салу кезінде
Республикалық бюджеттік бағдарламалардың әкімшілері мен жергілікті атқарушы органдар арасында
Үкімет өңірлерге трансферттерді бөлген кезде жергілікті бюджеттердің табыстылығын және
Жүйелі қаржылық бұзушылықтарды жою мақсатында, қаржылық бұзушылықтардың сыныптамасы, оларды
Жоспарлау жөніндегі уәкілетті органға бюджеттің негізділік, теңгерімділік приципін, сондай-ақ
Мемлекеттік және жергілікті атқарушы органдардың стратегиялық жоспарларының параметрлері мен
Бөлінетін қаражаттың жұмсалуына жүргізілетін бақылаудың сапасын арттыру мақсатында:
- барынша жариялылық пен ашықтықты қамтамасыз етуге қол жеткізілсін
- Активтердің тиімді басқарылуына және тұтас мағлұмат алуға жәрдемдесетін
- Мемлекеттік органдардың ұлттық холдингілермен және компаниялармен арадағы өзара
- Бюджеттік бағдарламаларды іске асыру аясында жасалатын барлық келісімшарттардың
- Республикалық бюджеттен асыра көрсетіліп алынған қаржыны қайтарудың және/немесе
- Мемлекет активтерін басқарудың тиімділігін арттырып, мемлекеттік меншіктің бөліну
- Мемлекеттік меншіктің үлесіне иелік ететін квазимемлекеттік сектор субъектілерінің
Мемлекет активтерін басқарудың тиімділігін қамтамасыз етіп, Мемлекет басшысы қойған
Мемлекеттік басқару жүйесін жаңғырту жағдайында мемлекеттік органдарға нысаналы индикаторларды
Қорытынды
Қорыта келе,бюджет – мемлекеттің міндеттері мен функцияларын іске асыруды
Жалпы алғанда мемлекеттiк бюджет - араларындағы өзара өтелетiн операцияларды
Бүгінгі таңда қазақстандық бюджет ұлттық экономиканы басқарудың маңызды құралы
Ел экономикасының негізі болып отырған мемлекеттік бюджеттің алдағы
Осы курстық жұмысты жазу барысында мемлекеттік шығыстар мен кірістер
Олай болса, қорытындылай келе айтар болсақ, еліміз халқының әлеуметтік-экономикалық
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Қ.Қ.Ілиясов, С.Құлпыбаев “Қаржы” Алматы,2005
А.Исаева «Қаржы-қаражат» Алматы,2005
Қазақстан Республикасының салық кодексі
Дулатов Ы. Мемлекеттің қаржы жүйесі және қаржылық қызмет//Заң.- 2008.-.№8-Б.61-69
Елеубаева М.Е. «Қаржы-қаражат» Алматы, 2005
«Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының қаражатын қалыптастырудың және пайдаланудың орта
Қазақстан Республикасының қаржысы: Статистикалық жылнама= Статистический ежегодник: 2000-2010 жж.
www.minfin.kz
Молдабекова А. Ш. Қазақстанда халықтың
В.Д.Мельников «Основы финансов» Алматы,2005
Өскенбаев Е.Мемлекеттің қаржы саясаттарының әлеуметтік жағдайға әсері және капиталды
Нәтижелерге бағдарланған мемлекеттік жоспарлау жүйесін енгізу жөніндегі тұжырымдама -
Қосымша А
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҰЛТТЫҚ ҚОРЫНЫҢ ТҮСІМДЕРІ ЖӘНЕ ОНЫ
ПАЙДАЛАНУ ТУРАЛЫ 2010 ЖЫЛҒЫ ЕСЕП
Түсімдер, барлығы: 2 339 499 532
оның ішінде:
1. мұнай секторы кәсіпорындарынан алынатын тікелей салықтар : 1
оның ішінде:
корпоративтік табыс салығы 559 481 255
үстеме пайдаға салынатын салық 233 318 841
бонустар 4 606 909
пайдалы қазбаларды өндіруге салынатын салық 317 072 658
экспортталатын шикі мұнайға, газ конденсатына салынатын рента салығы 204
өнімді бөлу жөніндегі Қазақстан Республикасының үлесі 52 525 353
қызметін өнімді бөлу жөніндегі келісім шарт бойынша жүзеге асыратын
2 . мұнай секторы кәсіпорындарының жүзеге асыратын операцияларынан түсетін
оның ішінде:
орталық мемлекеттік олардың аумақтық бөлімшелерінің мұнай секторы кәсіпорынына салынатын
республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелердің мұнай секторы кәсіпорындарына салатын
мұнай секторы кәсіпорындарынан басқа салықтық емес түсімдер 9 096
3.республикалық меншіктегі және тау-кен өндіру мен өңдеу салаларына жататын
4. ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер учаскелерін сатудан түсетін түсімдер
5.Қорды басқарудан түскен инвестициялық кірістер * 961 397 341
6. Қазақстан Республикасының заңнамасымен тыйым салынбаған өзге де түсімдер
4