«Аудармадағы грамматикалық трансформацияның рөлі»
ЖОСПАР
КІРІСПЕ-------------------------------------------------------------------------------------3
І. АУДАРМАНЫҢ ГРАММАТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ЛЕКСИКАЛЫҚ
1.1 Тілдердің грамматикалық және лексикалық құрылысындағы
1.2 Қазақ тіліндегі аударма саласының тарихы-------------------------------------14
ІІ. АУДАРМАДАҒЫ ГРАММАТИКАЛЫҚ ТРАНСФОРМАЦИЯНЫҢ РӨЛІ-----------------------------------------------------------------------------------------18
2.1 Аудармадағы трансформациялық үрдістер мәселесі--------------------------18
2.2 Аудармадағы грамматикалық және грамматикалық трансформацияның
ҚОРЫТЫНДЫ---------------------------------------------------------------------------26
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР----------------------------------------------28
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Аударма — әдеби шығарманың бір
Аударманың мақсаты - тұпнұсқаның аударма тілге сай
Аударуда грамматикалық вариантты таңдап алу. Қай тілді
Өйткені бір тілдегі қалыптасқан сөз қолдану тәсілдері,
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Берілген зерттеу
аудармадағы грамматикалық мәселелерді зерттеу;
тілдердің грамматикалық және лексикалық құрылысындағы
аудармадағы грамматикалық трансформацияның рөлін анықтау;
аудармадағы грамматикалық трансформацияның рөлін анықтау үшін аудармадағы
аудармадағы грамматикалық трансформацияның мәніне толық жету үшін
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі
І. АУДАРМАНЫҢ ГРАММАТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ЛЕКСИКАЛЫҚ
1.1 Тілдердің грамматикалық және лексикалық құрылысындағы
Кез келген тілде басқа тілдерге де ортақ
Тұпнұсқаның грамматикалық формасын өңдеу, реттеу аударманың мақсатына
Жат тілдегі кейбір өзгеше грамматикалық құрылымдарды игеру
Бұдан аударманы үлгі қалыпқа көнеді деген ұғым
біріншіден, әр тіл үшін басқа тілмен салыстырғанда
екіншіден, бұл сияқты құрылымдарды жеткізуде, әрине, қатып
Бір тілден екінші тілге аудару мәселесін қарастыруда
Аудармада тілдік жүйенің әр деңгейінің (лексикалық, морфологиялық,
Ешқандай теория, соның ішінде аударма теориясы да,
Грамматикалық құбылыстарды аудармаға теліп қарағанда кейбір заңдылықтар
Дәлме-дәл формальды - грамматикалық тұрғыдан аудару тұлғалық-формалық
И все почему-то вздохнули (Чехов) –
Неліктен екені белгісіз, бәрі де күрсінді.
Байқап, отырғанымыздай, дәлме-дәл аударма. Дегенмен бұл аудармадан
Тарихи мәні бар бір мысал келтірейік. Әрі
«Мен шамам келгенше, ең алдымен романды дәл
Сөйтіп Тургеневтің сөйлемдері қазақшасында да өзінің ұлынды-қысқалы
М. Әуезовтің нақты бір шығармаға байланысты айтқан
Ночь была тиха и светла, хотя луны
Тұн тыныш, ай бомааса да, жарық екен.
Лаврецкий поднялся и начал возражать Панщину: завязался
День пронесся быстро в этих размышлениях, начал
Осындай ойлармен күн тез өтті де, кеш
Он еп сам по себе не очень
Мұның өзі де оншалық ұнамайтын және Панщинге
Алдыңғы үш мысал дұрыс-ақ аударылған, ал соңғысында
1. Түпнұсқа тілде кездесетін элементтерге аударма
2. Керісінше, аударма тілде бар элементтер түпнұсқа
3. Аударма
Мысалы: Он нежених тебе, и вам вместе
Сол сияқты қазақ тіліндегі шартты рай тұлғасы
Екі тілдің синтаксистік икемділігін қолдану. Қай тілде
Рабочие постройли дом.
Дом построен рабочими.
Рабочие, которые построили дом... деген сияқты синтаксистік
Аударма үдерісінде назар аударатын синтаксистік құбылыстар, бағамдауымызша,
Орыс тіліндегі сөйлемдегі сөздердің орын тәртібі шартты
Приезжает стрелец -молодец к царю.
Привозит царевнино платье;
Василиса-царевна опять заупрямиласъ. –
Мерген-өрен патшаға келеді;
арудың көйлегін береді,
Василиса-падиша айтқанға көнбей, қиғылық салыпты. (ауд. М.
Орыс тілінен қазақ тіліне аударуға байланысты тағы
Мысалы:
Он сам не понимал, как это ложь
Ол бұл өтіріктің аузынан қалай шығып кеткендігін
Он тот, кто нам нужен. –
Ол бізге керек адамның өзі. Әрине бұл
Кейбір ұзақ периодтарды сол периодтық формасын сақтап
«... Дождавшись начала мазурочного мотива, он бойко
«Мазурка күйінің басы бастала бергенде, ол бір
Бір сөйлемнен үш сөйлем шығарған. Бірақ, соңғы
Байқап тұрғанымыздай, бұл тәсілде де стиль басты
Өйткені тыныс белгілері автордың өзіндік стиліне, сөз
Аударуда грамматикалық вариантты таңдап алу. Қай тілді
Грамматикалық варианттардың синонимдігі көбінесе конструкцияны тұтас алғанда
Грамматикалық синонимдер бірыңғай мағына-мазмұн береді дегенімізбен, олар
Алтын қылыштан құраған үйеңкі артық —
Алтын қылышпен солыстырғанда құраған үйеңкі артық;
Қағазыңыз бар ма? – Қағазыңыз бар, ә?
Бұл сөйлемдердегі бірінші вариант жазба тіл стиліне
Кейбір қорытындылар:
Түпнұсқа тіл мен аударма тілдің грамматикалық жүйелерінің
Екіншіден, аударуда екі тілдің тұтас грамматикалық жүйесін
Келесі бір әрқашан есте ұстар мәселе, грамматикалық
1.2 Қазақ тіліндегі аударма саласының тарихы
Жер шарындағы алуан түрлі халықтардың сеніміне, тілі
Қазақ тіліндегі аударма саласы — қоғамдық ғылымдар
Әлемдік аударма саласында тәжірибе алмасудың алуан түрлі
Мысал жанрының қазақ. әдебиетіне бойлап ену құбылысы
ХҮШ-ХІХ ғасырдағы сыншыл-реалистік демократиялық бағыттағы орыс ақын-жазушыларының
ІІ. АУДАРМАДАҒЫ ГРАММАТИКАЛЫҚ ТРАНСФОРМАЦИЯНЫҢ РӨЛІ
2.1 Аудармадағы трансформациялық үрдістер мәселесі
Көбіне түпнұсқа тілі мен аударма тіліндегі айырмашылықтарға
Аудармада бара-барлыққа жету аудармашыдан әр қилы тіларалық
Аудару процесінде кездесетін бұндай әрекеттер, ғалымдардың көрсетуінше
1. Орын алмастыру (перестановки);
2. Ауыстыру (замены);
3. Қосу (добавления);
4. Түсіріп тастау (опушения).
Бұлай бөлу, айта кету керек, шартты бөлу,
1. Орын алмастыру. Бұл - аудару үстінде
Аудару үстінде неғұрлым көп кездесетін жайт -
Кейде түпнұсқада белгілі бір сөйлемде тұрған сөзді
Мен базардан сатып алған телпекті кидім.
Бір ұзын құнқағары бар аңшының қызыл телпегі
Я надел красную шапку, которую утром купил
Это была охоничья шапка, с очень-очень длинным
Бұл аударуда орын ауыстыруға мүмкіндік берін тұрған
Құрмаластың компоненттерінің аударуда орын өзгертуі – заңды
Я в отчаянье, если бы Вы на
Егер сіз бұған келіспесеңіз, мен өкініп қалар
Түпнұсқа текст құрамындағы аяқталған сөйлемдердің аударма тексте
- Қасқыр ! Қасқыр! Қасқыр! - деп,
Ирвин екі саусағын аузына сұғып тұрып, қатты
- Волк! Волк Сюда! - позвала
Ирвин сунул себе в род оба мизица,
Бір қараған адамға бұл ауыстыруда мән жоқ
2. Ауыстыру. Бұл - түпнұсқа текстегі сөз
Кейде түпнұсқаның сөйлеміндегі нақты атаулар аудармада есімдік
Түпнұсқадағы зат есім аудармада етістік түрінде беріле
Орыс тілінен қазақ тіліне аударуда сын есімдердің
Английское правительство – Ағылшын үкіметі, серебряная ложка
Кейде орыс тіліндегі предлогты зат есімдер қазақ
Сөйлем мүшелерін ауыстыру. Ауыстырудың бұл түрі орыс
Орыс сөйлеміндегі пысықтауыш қазақ тіліне бастауыш түрінде
Сөйлем мүшелерін ауыстыруда сөйлемдегі коммуникативтілік мүддені еске
1. Олар ұзақ, шын жүректен әңгімелесті;
2. Олардың әңгімесі ашық та ұзақ болды.
Егер түпнұсқа авторы әңгіменің «өткендігіне» ден қойып
Құрмалас сөйлем көлеміндегі ауыстырулар. Құрмалас сөйлем құрылысына
1. Жай сөйлемді құрмалас сөйлем
2. Құрмалас сөйлемді жай сөйлем
3. Басыңқы сөйлемді бағынышты етіп немесе бағыныңқыны
4. Сабақтастың байланысты салалас етіп немесе салалас
5. Жалғаулықты байланысты жалғаулықсыз етіп не, керісінше,
Бұл трансформациялардың бірінші түрі орыс тілінен қазақ
Құрмалас сөйлемді жай сөйлем етіп аудару орыс
Сөз қылып отырған трансформациямыздың ерекше бір түріне
Басыңқы тұрғының бағыныңқыға ауысуы. Бірден мысалдан бастайық:
Отряд қалашық орталығына келіп орналасқаннан соң үйді-үйлеріне
Сабақтастық байланысты салаластық байланысқа ауыстыру. Қазақ тілінде
Она была настолько красива, что никто не
Оның сұлу болғандығы сондай, оған қырындауға ешкім
2.2 Аудармадағы грамматикалық және лексикалық трансформацияның
Жалғаулықты байланысты жалғаулықсыз байланысқа ауыстыру. Қазақ тілінде
Жалғаулықтар қатыспай тұрып-ақ құрмалас сөйлемнің компоненттері арасындағы
Лексикалық аударулар. Бұл туралы негізгі мәселелер аударманың
Екі тілдегі сөздердің мағыналық ауқымы әр түрлі
Себеп пен салдарға байланысты ауыстыруларды Л.С. Бархударов
Шендестіре аудару. (Антонимический перевод), шендестіре аудару дегеніміз
Компенсация (орын толтыру). Бұл тәсіл түпнұсқа тілдегі
Қосу. Кейде түпнұсқа тілдегі құрылымда белгілі бір
Слава народам Казахстана! — Қазақстан халықтарының даңқы
Решения сессии — в жизнь. - Сессия
Қосуға байланысты тағы бір байқағанымыз аударма текстің
Түсіріп тастау. Бұл – мәні жағынан қосуға
Мұндай басы артық сөздер плеоназм құбылысына байланысты
Келесі бір кездесетін құбылыс, орыс тілінің сөйлеміндегі
Солдаты остановились у дома, хозяин встретил их.
Солдаттар үй жанына келіп тоқтады. Үй иесі
Қазақ тілі синтаксистік құрылысының бір ерекшелігі сол,
Пошла бы и она в лес, но
Ол да орманға барар еді, балаларды қалдырып
ҚОРЫТЫНДЫ
Аударма — әдебиеттің кең арналы, мол саласының
Зерттеліп отырған курстық жұмыстың І- тарауында мынадай
Қазақ тіліндегі аударма саласы — қоғамдық ғылымдар
Аудару деген сөзді әркім-ақ оп-оңай түсінгенмен, оның
Көркем аударма жасау үшін аудармашының кем дегенде
ІІ-тарауында: Көбіне түпнұсқа тілі мен аударма тіліндегі
Аудармада бара-барлыққа жету аудармашыдан әр қилы тіларалық
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:
1. Аудармашыға көмек// Астана – 2005, 63-69
2. Ж.А. Жақыпов Аударматануды аңдату//Астана- 200479-83 бб.
3. М. Әлімбаевтің аудармасы
4. Теория перевода//Алматы, 1998
5. Бұл фактілер Алматы, «Жалын»
6. Алдашев А. Аударматану: лингвистикалық және лингвомәдени
7. Байтұрсынов А. Ақ жол: Өлеңдер
8. Сэмюэл Н. Крамер.
9. Ақыпбекұлы Ө. Тіл – мемлекет тірегі-
10. Терминологиялық хабаршы, № 7- Астана –
11. Терминологиялық хабаршы, №9 - Астана –
12. Терминологиялық хабаршы, №11 - Астана –
13. Алдашева А. «Ресми іс – қағаздары»//
14. «Тіл және қоғам» альманах6 №16 2004
15. К. Юсупов. Толғауы тоқсан қызыл тіл-
16. Сыздық Р. Қазақ тілінің анықтағышы- Астана,
Әуезов М. Уақыт және әдебиет. - Қазақтың
Бурхударов Л. С. - Язык и перевод.-М.:
М. Әуезов. Л. Толстойдың «Думаннан соң»
Сатыбалдиев Ә. - Рухани қазына. А. Жазушы,
Сатыбалдиев Ә. - Көрсетілген еңбек. Б. 142-149.
Аудармашыға көмек// Астана – 2005, 63-69 бб.
Ж.А. Жақыпов Аударматануды аңдату//Астана- 200479-83 бб.
М. Әлімбаевтің аудармасы
Бұл фактілер Алматы, «Жалын» баспасынан 1991 жылы
28