Мазмұны
Кіріспе ..............................................................................................................................3
1.Мәселенің ғылыми педагогикалық, психологиялық әдебиеттерде қаралуы
1.1. Ес туралы ұғым ..........................................................................................7
1.2 Ес процестері ............................................................................................ 11
1.3 Ес жайындағы теориялар ......................................................................... 15
1.4 Естің түрлері .............................................................................................. 18
1.5 Ес саласындағы дара айырмашылықтар .................................................21
2 Оқушылар есінің даралық ерекшеліктері
2.1 Балалардың есте сақтай білуінің ерекшеліктері .....................................25
2.2Оқушылар есінің даралық ерекшеліктерінің зерттелуі ..........................27
2.3 Төменгі сынып оқушылар есі ..................................................................29
2.4 Оқушылардың есте сақтауын дамыту .....................................................32
Қорытынды ..................................................................................................... 35
Әдебиеттер тізімі ............................................................................................ 39
Кіріспе.
Тақырыптың өзектелігі: Адам өзінің өмірде көріп- естіп білгендерін, басынан
Адам өмірінде естің маңызы орасан зор, өйткені онсыз ешбір
80 жылдары неміс психологі Эбингауз ойлаумен байланысты болмаған таза
Алғашқы кездегі ес зерттеулері көбіне саналы іс-әрекетпен байланыстырылды, ал
Естің физиологиялық негізін бір кезде И.П.Павловтың жүйке жүйесінің
Бір нәрсені еске сақтау – оны байланыстыру деген сөз.Ес
Сонымен қатар, ол түрлі әрекеттерден, әсерлерден құралса да немесе
Кезінде Аристотель ойлап тапқан ассоциациялардың табиғатын былайша түсіндіруге болады:
Ілгерілік ассоциациясы бойынша бір зат жөніндегі елес сөзімен бірге
Ұқсастық ассоциациясынан нәрсенің, көріністің бейнелері өздеріне ұқсас образдарды еске
Қарама-қарсылық ассоциациялары бір зат туралы елес оған қарама-қарсы екінші
Ес процесінсіз адам баласы мәдениеттіңқандай саласы болмасын, қалағанынша меңгере
Ес адамның басқа жан құбылысы мен де (қабылдау, ойлау,
Баланың жеке басын қалыптастыруда оның есін тәрбиелеу айрықша орын
Зерттеудің мақсаты: Қазіргі кезеңде жалпы білім беретін мектептерде оқушылардың
Зерттеудің міндеті: 1. Оқушылардың даралық ерекшеліктерін қалыптастыруды ғылыми тұрғыда
2. Оқушылардың даралық ерекшеліктерінің моделін жасау
3. Тәжірибиеде осы модельді негізге ала отырып оқушылардың қазіргі
4. Бастауыш сынып оқушыларының естерінің даралық ерекшеліктерінің дамуына әр
Зерттеудің пәні: – Оқушылар есінің даралық ерекшеліктері.
Зерттеудің гипотизасы: Оқушыларының естерінің даралық ерекшеліктерінің даму жолдарын қарастыра
Зерттеудің әдістері: Зерттеу барысында алға қойған мақсаттарға
Жұмыстың құрылымы: Зерттенеу жұмысы кіріспе бөлімнен, негізгі және қорытынды
1 Мәселенің ғылыми педагогикалық әдебиеттерде қаралуы.
1.1. Ес туралы ұғым.
Адамның қабылдағандары ізсіз жоғалып кетпейді. Үлкен ми сыңарлары
Р.Қараева ес ұғымына мынандай анықтама береді: «Адамның бұрын қабылдаған
Ес қабылдау актісінің өзінде қатысады, өйткені танусыз қабылдау мүмкін
И.П.Павлов өз қызметшілерімен бірге естің мидың рефлекстік қызметінің нәтижесі
Естің негізінде ассоциациялр немесе байланыстар жатады.Ақиқат дүниедегі бір-бірімен байланысты
Физиологиялық жағынан алғанда ассоциация уақытша нервтік байланыс болып саналады.Ассоциыциялар
Аралас ассоциация уақыттық немесе кеңістік байланысы бар екі құбылысты
Ұқсастық жөніндегі ассоциация ұқсас сипатты екі құбылысты біріктіреді, оның
Қарама-қарсылық ассоциациясы қарама-қарсы екі құбылысты байланыстырады.Мәселен, шөлейт аймақ ерекшклігі
Бұл түрлерден басқа мағыналық күрделі ассоциациялар да болады. Олар
Ассоциация жасалуына қайталаудың қажеттілігі бар.Кейде үлкен ми сыңарлары қыртысында
Онтогеноз процесінде әр оргонизм сыртқы ортадан информация алады, ол
Мидың жұмыс жасауы үшін информацияның түсуі, өңделуі ғана емес,
Қазіргі кезде биология мен генетиканың жетістіктері индивидуалды естің ішкі
Ес механизмдерін электрофизиологияның көрсетулері мен түсіндіруге талпынушылық болды. Электронды
Ес механизмі жөнінде нейрофизиологиялық жорамал ми нейрондары бойларынан нервтік
Ес күрделі, психикалық процесс, ол бірнеше дара процесстерден тұрады.
Есте қалдыру дегеніміз – жаңадан қабылданған бейнелер мен материалдарды,
Есте қалдыру арнайы есте қалдыру, еріксіз есте қалдыру болып
1 Арнайы мақсат қою, оны меңгеруге ұмтылу.
2.Есте қалдырудың қоғамдық тәжірибиелік мәнінің адам қажетіне байланысты
3. Есте қалдыруды жоспарлап, оқыған материалдың жемісі мен оның
4. Сол мән-мағыналарды түсіну үшін олардың ойлау процесімен тығыз
5. Қабылданған нәәәәәрселердің байланыс жүйелерін, тірек боларлық желісін табу.
6. Қабылданған нәрселерді өз сөзімен құрастыру, сөйтіп қажетті материалды
7.Өз еңбегін оқуын дұрыс ұйымдастыра білу.
8. Сапалы түрде қайталап, пысықтап отыру.
Мұндай талаптарды орындау адамның ақыл –ой кені болып
Есте сақтайдың тиімді әдісі мен жемісті болуы қажетті материалдарды
1.2. Ес процестері.
Ес өте күрделі процесс, оның өзі бірнеше жеке процесстерден
Ол арнайы есте қалдыру және еріксізесте қалдыру болып екіге
Еріксіз есте қалдыруда адам алдына арнаулы тәсілдерін пайдаланбайды.Айналадағы өмірдің
Еске қалдыруда әркез мақсат қойып отыру зор маңызды.Оқу материалын
Есте қалдырудың қоғамдық, тәжірибелік мәні адамның қажетіне де байланысты
Оқылатын шығарманы жоспарлай алу – есте қалдыруға көп жеңілдік
Мағыналы есте қалдыру дегеніміз – нәрсенің мәніне түсіну. Сондықтан
Оқып отырған шығарманың байланысын, жүйелерін елестетуге, секе тірік боларлық
Есте қалдыруға тиіс шығарманы адам мүмкіндігінше өз сөзімен құрастырған
Оқылатын шығарманы жақсылап есте қалдыруы адамның өзін-өзі тәрбиелей алуына
Есте қалдырудың сапасы дұрыс қайталай алуға да байланысты.Әдетте оқу
Сондай-ақ жатталған нәрсені ұмытып кеткен соң қайталау пайдасыз, оны
Қайта жаңғырту және арнайы қайта жаңғырту деп екіге бөлінеді.Еріксіз
Арнайы қайта жаңғырту мақсат қоюмен, ерік күшін жұмсаумен, арнаулы
Көлемі үлкен шығармаларды қайта жаңғырту үшін жазбаша немесе ойшаоның
Қайта жаңғыртуда бұрын оқылған, қабылданған обьектілерді бір-бірімен салыстырып отыру
Қайта жаңғыртуда ассоциацияларды бұлардың мағыналы байланыстарынпайдаланған жөн. Мұндайда адам
Оқыған нәрсеге жауапкершілікпен қарау, мұнда табандылық, тұрақты қызығудың болуы
Қайта жаңғыртудан тану процесін ажырату керек.
Тану - қайта жаңғыртудың қарапайым түрі. Тану
1.3 Ес жайындағы теориялар.
Қазіргі кезде ес туралы түрлі анықтамалар мен теориялар бар.
Естің психологиялық теориясы ес механизмін зерттеудің ең бастапқы бағыты
Психологиялық тұрғыдан көзқарас тобы - ассоциациялық бағыт делінсе,оның
әсерленген обьектінің кеңістік пен уақытта орай араласып келуі;
өзара ұқсастығы;
бір-бірінен айырмашылығы мен қарама-қарсылығы.
Сыртқы дүние құбылыстарының өзара қатынасатын ассоциациялардың мынадай үш
-аралас не іргелес ассоциациялар
- ұқсастық ассоциациялар
- қарама-қарсылық ассоциациялар
Мұндай ассоциациялық принціптерді тұңғыш рет зерттеп, олрды тұжырымдаған
Естің биохимиялық теориясы Ес механизімін нейрофизиологиялық дәрежеде зерттеу
Мұндацй жорамалдың шындығын анықтау мақсатымен сабауқұйрық тышқандарға арнайы тәжірибе
Естің химиялық теориясын қолдаушылар есте сақтаудың физиологиялық негізі
Швеция биохимигі Хиденнің зерттеулері клеткаларда тітіркендіргіштерді күшейтудің РНК
1.4 Естің түрлері.
Ес адамның әр алуан іс-әрекетімен байланысты болып, тіршілікке аса
Психикалық белсенділік сипатына байланысты: қимыл-қозғалыс, эмоциялық-сезімдік, бейнелі-көрнекілік
Іс-әрекеттің мақсат сипатына қарай: ерікті, еріксіз ес
Адамның материалды қанша уақытқа дейін есте сақтай алатындығына қарай:
Естің кебір түрлері арнай асапап – мнометр арқылы
Қимыл –қозғалыс есі дегеніміз- ойын, спорт, еңбек, оқу әрекетіне
Эмоциялық ес бойынша адам басынан кешіргендерін еске түсіргендерде, бозарады,
Бейнелі-көрнекілік ес заттар мен құбылыстардың
Кейде эйдетикалық есі бар адамдар да кездеседі. Мұндай адамдар
Сөздік- мағыналық ес біздегі ой, ұғым, пікір,
Етікті және еріксіз естер Естерді ерікті және еріксіз
Қысқа мерзімді және түпкілікті ес.Оперативтік ес. Қажетті материалдар мен
Көркем әдебиет пен ауыз екі тілде қысқы мерзімді ес
1.5 Ес саласындағы дара айырмашылықтар.
Ес дәрежесі бірдей екі адамды табу қиын. Біреу өлеңді
Естің дәлдігі – ешбір жэаңылмай, ойдың тәртібін бұзбай, мағыналы
Есі дәл адамдар материалды игеріп алудың жылдамдығы жөнінде
Естің жақсы сапаларының бірі – даярлығы. Естің қорынан кез-келген
Есте қалдыруы шапшаң, қайта жаңғыртуы жақсы, есте қалдырғанын көпке
Есте баяу қалдырған ман, ұмытпайтын оқушылар;
Есінде қалдыруы тез болғанымен, тез ұмытатын оқушылар,
Есіне қиналып түсіретін және тез ұмытып қалатын оқушылар;
Бала есінің сапасы төмен болуы көптеген себептерге байланысты.Есте
Баланың есі туғаннан былай дами бастайды. Мәчелен, төрт-бес айлық
Мектепке түсу балалардың логикалық есін дамытуда үлкен рөл атқарады.
Төменгі сынып оқушылары (әсіресе бірінші, екінші сыныптағылар) материалды
Шығарманың мәніне қарай бөліктерге бөлу төменгі сынып
Бала есінің дамуы – мұқғалімнің жұмыс әдісіне, әсіресе психологиялық
2. Оқушылар есінің даралық рекшеліктері
2.1 Балалардың есте сақтай білуінің ерекшеліктері.
Өткен ғасырымыздың 20-жылдарында, балалрдың психикалық даму ерекшеліктерін
Бірақ балалардың есте сақтау қызыметін көңіл қоя зерттегенде,
Есте ұстаудың беріктілігі, яғни қабылданған нәрсенің сақталу мерзімінің ұзақтығы,
Мысалы, жекелеген заттардың бейнелері кез келген мазмұндағы сөздерді есте
Есте сақтаудың өнімділігіне алға қойған мақсатты жете түсіну, сол
Қимылдық ес барлық қабілет пен дағдыланудың қалыптасып дамуына, ең
Дағдыларды қалыптастыру мектптің ортаңғы және жоғарғы сыныптарында жалғастырылады. Бұның
Баланың есте сақтауы әсресе олардың бір кезде көріп, қабылданған
2.2 Оқушылар есінің даралық ерекшеліктерінің зерттелуі
Қазіргі кезде көптегн педагогтар мен психологтар бала дамуының
Мәселен бала салған суреттер олардың жасына байланысты өзгеріп отырады:
3-8 жастағы балалардан өздеріне жақсы таныс заттарды, мысалы,
Балалардың заттарды бейнелеудегі тұрақты процесті бацқап отырып, балалар
Заттарды бейнелеудегі әрбір жаңа кезеңнің тууы және олардың өмір
Бірақ көптеген мектеп жасына дейінгі балалар педагогтары мен төменгі
Бала өмірінің уақыты – бұл оның үлкедерге үйретуге кеткен
Бала елесінің үзінді түрінде болатындығы – олардың қабылдауындағы бөлшектенушіліктің,
Есте сақтаудағы қателіктер – балалар қабылдауының пісіп жетілмегендігінің және
2.3 Төменгі сынып оқушыларының есі.
Балалардың есі көп жағдайда үлкендердің есінен бөлек. Балалардың миы
3-5 жастағы балалардың бір беттен екінші бетке тез ауысып
Көптеген материалды ырықсыз есте сақтау қабілеті жыл өткен
7-8 жасар оқушылар (кейде одан да ересектер) өз сөзімен
Мектептегі төмен сынып жасындағы балалардың образды есі жақсырақ дамып,
Мектепте белгілі бір оқу материалын игеру міндеті қойылады, бұл
Көрсетілген жалпы заңдылықтан басқа, балалрдың есте индивидуалдық өзгешеліктері байқалады.
Сәбилер мен балдырғандардың есінің дамуы жалпы психикалық қызметінің өзгерісі
Бірінші, балалардың ұғымды анықтау әрекетіне қатысты. Баланың ойлауындағы мұндай
Сөйтіп баланың ойлау әрекетінде ұғымдарды анықтау оның нәрселердің бейнесін
Екінші мысал. Еске түсіру балалардың кез келген ойлау әрекетінде
Үшінші мысал. Бұл жайында Штерн зерттеулері бар. Ол бала
Балалардың ес процесінің дамуы естің өзіндік өзгеруі
2 .4 Оқушылардың есте сақтауын дамыту.
Мектепке келген жеті жасар бала көбінесе сырттай ашық және
Алғашында балалар ең қарапайым тәсілдерді қолданады – материалды имағыналық
Арнайы жұмыс жүргізу кіші мектеп оқушыларының еске түсіру
Материалды мағынанлық жағынан топтау, оның жеклген бөлімдерін салыстыру, жоспар
Еріксіз және ерікті есте сақтаудың арқатынасы оқу іс-әрекеті ішіндегі
Түсініп есте сақтау және өзін-өзі тексеру тәсілдерінің қалыптасуына қарайекінші
Есте сақтаудың екі формасы да ерікті және еріксіз –
I-ден III сыныпқа қарай оқушылардың көрнекі мәліметтерді есте
Қорытынды
Есте сақтаудың адам өмірінде орасан зор мәні бар. Ол
Жоғарыда айтылғанғандарды қорытындылай келе, біз жаңа программа бойынша оқушылардың
Көптеген тәжірибиелер барысында мағыналық жағынан байланыстыру қалыптастырған жағдайда, материалды
- Баларға көлемі жағынан айтарлықтай үлкен материалды барынша қысқа
- төменгі сынып оқушыларының барынша күрделі оқу материалдарын игерудегі
- логикалық есте ұстау баланың жас шамасына қараай пісіп-жетілудің
Материалды ұғынып жинақтаудың тиімді тәсілдерін үйренуге баланың үнемі, мектеп
Адам өзінің есте сақтау қабілетіндегі төл мүмкіндіктерінің он
Есте қалдыруда әр кез алдыңа нақты мақсат қойып отыру
Есте қалдыру материалдың мәні мен адамның қажетіне де тәуелді
Оқылатын материалды жоспарлай білу де есте қалдыруға көп жеңілдік
Есте қалдырған материалды адам мүмкіндігінше өз сөзімен, өзі құрастырған
Қандай обьектіні болмасын әдейілеп еске қалдыру үшін мына төмендегі
Еске қалдыруда әркез мақсат қойып отыру зор маңызды.Оқу материалын
Есте қалдырудың қоғамдық, тәжірибелік мәні адамның қажетіне де байланысты
Оқылатын шығарманы жоспарлай алу – есте қалдыруға көп жеңілдік
Мағыналы есте қалдыру дегеніміз – нәрсенің мәніне түсіну. Сондықтан
Оқып отырған шығарманың байланысын, жүйелерін елестетуге, секе тірік боларлық
Есте қалдыруға тиіс шығарманы адам мүмкіндігінше өз сөзімен құрастырған
Оқылатын шығарманы жақсылап есте қалдыруы адамның өзін-өзі тәрбиелей алуына
Есте қалдырудың сапасы дұрыс қайталай алуға да байланысты.Әдетте оқу
Сондай-ақ жатталған нәрсені ұмытып кеткен соң қайталау пайдасыз, оны
Әдебиеттер тізімі.
1. Ахмарова М. Ес жайындағы теориялар . Қазақстан мектебі
2. Баб-Баба С.Б. Жалпы психология, Жантану негіздері 2002 ж.
3.Баб-Баба С.Б. Жантану негіздері, Алматы заң әдебиеті, 2004 ж.
4.Выготский Л.С. Баланың жас ерекшеліктері және кемтар бала психологиясы
5. Жарықбаев Қ.Б. Жалпы психология 2004 ж.
6. Жарықбаев Қ.Б. Психология 1993 ж.
7 Керімбаева Р., Керімбаева Т. Дидактикалық ойынның түрлері. Бастауыш
8.Қалиев С.,Иманбекова Б., Жұмабаева Ж. Тәрбие хрестаматиясы, Алматы-
9.Қоянбаев Ж.Б. Педагогика
10. Қараева Р Жалпы психология
11.Нұрмұхаметова Р., Үрбісінова А Тәрбие тетігінің бірі –ойын, Қазақстан
12. Рысқұлова А Есті жетілдіру мемкіндіктері Қазақстан мектебі.№4
13.Рубинштейн С.Л. Основы общей психологии. – М., 1946
14.Сабиева Г Балалардың есте сақтай білу ерекшеліктері Педагогикалық
15. Өсербаева С. Оқушылар есінің даралық ерекшелктері Бастауыш
16.Немов Р.С. Психология.– 4-е изд. – М.: Владос, 2000.
17.Страхов И.В Психология характера. М., 1999.
18.Гиппенрейтер Ю.Б. Введение в общию психологию. М., 1997.