ЖОСПАРЫ
Кіріспе 3
І Табиғат ресурстары және оларды тиімді пайдаланудың жалпы
1.1 Табиғат ресурстарының қазіргі жағдайы және олардың жіктелуі
1.2 Ресурстарды тиімді пайдалану және қоршаған ортаның ластануы
іі Қазақстанның қазба байлықтары 11
2.1 Қазақстан жерінде кездесетін сирек металдарды тиімді пайдалану
2.2 Оңтүстік Қазақстан облысының табиғат ресурстарын пайдалануды жақсарту
Қорытынды 24
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 24
Кіріспе
Табиғат ресурстарының сарқылу мәселесі жылдан-жылға өзекті мәселеге айналып
І Табиғат ресурстары және оларды тиімді пайдаланудың жалпы
1.1 Табиғат ресурстарының қазіргі жағдайы және олардың жіктелуі
Табиғат ресурстарына адам пайдаланылатын және материалдық игіліктерді жасау
Табиғат ресурстары мен табиғат жағдайларының арасындағы шекара нақты
1-сурет. Сарқылуына байланысты табиғат ресурстарының жіктелуі
Ресурстардың жіктелуі. Табиғат ресурстарын бірнеше белгілері бойынша жіктейді,
Ресурстардың сарқылуы бойынша жіктелуінің маңызы — ол адамды
Сарқылатын ресурстарға жақын кезеңде немесе болашақта қорының сарқылу
Сарқылмайтын ресурстарға шексіз ұзақ уақыт пайдалануға болатын ресурстар
Ресурстардың ішінен судың орны ерекше. Су ластану нәтижесінде
Табиғат ресурстарының сарқылу мәселесі жылдан-жылға өзекті мәселеге айналып
Б. Скиннердің (1989) мәліметтері бойынша халық санының қазіргі
Қазіргі кезде табиғатта миллиондаған жылдар барысында жиналған жанғыш
Ең көп пайдаланылатын металдарға қатысты (темір мен алюминий)
Алюминийді қорыту өндірістің энергия сыйымдылығының жоғары болуымен сипатталады.
1.2 Ресурстарды тиімді пайдалану және қоршаған ортаның ластануы
Қоршаған ортаның ластануы дегенде біз оған тән емес
Ластануды жүйенің тепе-теңдігін бұзатын кез-келген агент ретінде бағалауға
Ластану әр түрлі белгілері бойынша жіктеледі:
• шығу тегі бойынша:
• табиғи және жасанды (антропогенді);
• пайда болу көзіне байланысты:
а) өндірістік, ауыл шаруашылық, транспорттық және т.б.;
ә) нүктелік (өнеркәсіп орнының құбыры), объектілі (өнеркәсіп орны),
• әсер ететіп ауқымына байланысты: ғаламдық, аймақтық, жергілікті:
• қоршаған ортаның элементтері бойынша: атмосфера, топырақ, гидросфера
• әсер ететін жерге байланысты: қала ортасы, ауыл
• әсер ету сипатына байланысты: химиялық (химиялық заттар
• әсер етудің периодтылығына байланысты: бірінші ретті (өнеркәсіп
• тұрақтылық дәрежесі бойынша: өте тұрақты — жүз
Неғұрлым ластаушы зат тұрақты болса, оның қоршаған ортада
Өндірілетін ресурстардың тек 2—3%-ы ғана пайдалы өнім ретінде
Адам қызметінің көңіл аударарлық нәтижесіне қоршаған ортаға оған
Табиғат ресурстарын пайдалану жылулық ластанумен, яғни
Биосфераның жылулық балансының бұзылуын атмосфераның шаңдануының артуы, өсімдік
Табиғат қорғау дегеніміз табиғат ресурстарын пайдалану барысында
Әрбір мемлекеттің, ұлттың табиғат қорғау барысында ежелден қалыптасқан
Табиғат ресурстарын қорғаудың негізгі бағыттарын білу әрбір азаматтың
іі Қазақстанның қазба байлықтары
2.1 Қазақстан жерінде кездесетін сирек металдарды тиімді пайдалану
Қазақстан минералдық pecypcтapғa өте бай. Қазақстан дүние жүзінің
Қазақстанда барланған тас көмір және қоңыр көмірдің қоры
Қазір Қазақстан көмірсулардың қоры бойынша дүние жүзіндегі ірі
Қазақстанның жер қыртысы мұнай мен табиғи газдарға бай.
Хромит кендері Қостанайдағы Жетіқарада, Құндыбайда, Аққарғада, Ақтауда, Семейде
Ванадий кендері Қаратау мен Жабағылтауда табылған. Кендегі ванадийдің
Титан кендері Қостанайда, Көкшетауда, Ақмола мен Ақтөбе облыстарында
Қазақстан түсті, бағалы және сирек металдардың көптүрлілігімен, байлығымен
Алюминий кендерінің ішінде бокситтер ерекше орын алады. Келешегі
Алюминий шикізатының бокситтен басқа түрлері де барланған. Никель
Мыс кендері Қазақстанның көптеген территорияларында таралған. Кенді Алтай
Мысты кендерден, сонымен қатар, қорғасын, цинк, молибден, күкірт
Қорғасын-мырыш (полиметалл) кендері Кенді Алтайда, Сарыарқада, Қаратау мен
Полиметалл кендерінің құрамында қорғасын мен мырыш немесе мыс
Сарыарқада Атасу типіндегі полиметалл кендері Қарағанды және Жезқазған
Шу мен Іле тауында да полиметалл кен орындары
Алтын мен күміс ертеден Қазақстанның шығысы мен солтүстүгінде
Көкшетау жақын жылдары негізгі алтын өндіруші аймаққа айналады.
Сирек металлдар Қазақстан жерінде кеңінен таралған Вольфрам мен
Тантал-ниобий кендері Қалба мен Мұғалжарда таралған. Комплексті ниобий
Цирконий Сарыарқаның батысы мен солтүстігінде, Торғай ойпатында, Арал
Висмут қорғасынды, мырышты және мыс кендерінде кездеседі. Сурьманың
Мышьяктың негізгі қоры алтын кен орындарында орналасқан.
Кадмий Кенді Алтайда, Сарыарқа мен Қаратауда таралған. Оның
Гелий Амангелді және Торғай бокситінде, Алтайдың полиметалл кендерінде
Индий Мырғалымсай, Текелі, Майқайыңның полиметалл кендерінен алынады.
Рений Жезқазғанның мыс кендерінен табылған.
Талий Алтай кендерінен (Лениногорск, Зыряновск, Ертіс маңы), Сарыарқа
Селен мен теллур Кенді Алтай, Майқайыңның, Шыңғыс тауының
Сирек металдардың қасиеттері мен алыну технологияларын меңгеруде үлкен
Қазақстанның үлесіне уранның дүниежүзілік қорының 25,7 проценті тиеді
Қазақстан рудалы емес пайдалы қазбаларға да бай. Калий
Полиметаллдық кендермен әдетте серіктес болатын барит қоры Жалайыр,
Фосфориттерге Қаратау баурайы (барланған 40 кен орны бар)
Күкірт темір және полиметалл кендерінде кездеседі. Шығыс Қазақстанда
Флюориттің айтарлықтай бай қоры Оңтүстік және Шығыс Тасқайнарда
Натрий сульфатының қорын өндірістік деңгейде игеру Балқаш, Қарашаған,
Ac тұзы 20 көл мен 2 кен орнында
Синтетикалық каучук, кальций карбидін өндіру әктастың есебінен жүзеге
Жетіқара асбест кен орны Қазақстандағы ірі кен орындарына
Каолин кен орындары Ақмолада, Қаражігіт, Қордай, Алексеевка, Елтай
Ыстыққа төзімді саз Амангелді, Арқалық, Май, Бірлік кен
Доломит Алексеев, Қарабауыр, Сарықұм кен орындарынан шығарылады.
Кварциттер Ерейментау, Тектұрмас, Мұғалжар, Жаңа Осакаровск кен орындарында
Цемент Шикізатының 37 ірі кен орны бар. Олардың
Керамикалық шикізат Ақмола, Капшағай, Көкшетау фарфор зауыттарының, Ақмола
Шыны өндірісіне жарамды құм Мұғалжар, Қалқаман, Қалқан және
Қазақстанда гипс қоры 11 кен орнында шоғырланған.
Қазақстанда мрамор мен гранит кездесетін мыңнан астам кен
Өскемен зауытында минералдық мақта өндірісінде порфирит,
Құрылыста пайдаланылатын құмның коры 88 кен орындарында шоғырланған.
Қазақстанда барлық өнеркәсіп салаларының жедел дамуына қажетті минералдық-шикізат
2.2 Оңтүстік Қазақстан облысының табиғат ресурстарын пайдалануды жақсарту
Пайдалы қазбалар. Оңтүстік Қазақстан облысы полиметаллдық кендердің, фосфаттардың
Қаратау тауындағы тау кен өндірісі ертеден белгілі. Қаратау
Қаратау тау жотасының кен орындары мен кен іздері
Ащысай кен орны Қаратаудың оңтүстік-батыс беткейінде Түркістан қаласынан
Мырғалымсай кен орнын 1930 жылы Қарасай геолог, тау-кен
Байжансайдың қорғасын және мырыш кендері жер бетіне жақын
Қаратаудың қорғасын-мырыш кен орындарының кендерінде индий элементі бар.
Ленгір мен Келте Машатта қоңыр көмір кен орны
Оңтүстік Қазақстан облысында құрылыс материалдарының қоры көп. Карбонаттық
Сайрам, Төле би, Түркістан, Алғабас және Отырар аудандарында
Қазығұрт, Түлкібас аудандарында минералдық бояулар (сурик, охра, мумия)
Созақ және Отырар аудандарында уран кендері өндіріледі Кіші
Су ресурстары. Оңтүстік Қазақстан облысының территориясында су ресурстары
Ірі өзендерге: Арыс, Бөген, Келес, Бадам, Боралдай, Ақ
Оңтүстік Қазақстан облысындағы көлдер негізінен Сырдария, Шy, Талас
Ең ірі көлдерге Шошқакөл, Қызылкөл жатады. Облыстық гидрографиялық
Оңтүстік Қазақстан облысында жер асты суларының 25 кен
1) өзен аңғарларындағы жер асты сулары - Абай,
2) Артезиан бассейн іші жер асты сулары
3) Тау алдындағы шлейфтердің тауаралық ойпаңдарға шығу конусындағы
4) Тектоникалық бұзылулармен жарылған жыныстар белдеуіндегі жер асты
Топырақ ресурстары. Негізінен жазық дала әр түрлі типті
Тау етегінде табиғат жағдайлары суармалы, ал жоғары бөлігі
Тауға жақын белдеу салыстырмалы түрде жақсы ылғалданған. Бұл
Ылғалды белдеуден бір саты төменгі тау маңы белдеуінде
Ең оңтүстік бөлігін оазисті көпкарбонатты сұр топырақтар алып
1. Құрғақ ыстық шөл белдеуі. Облыс территориясының басым
2. Өте қуаң ыстық тау етегіндегі белдеу. Түркістанның,
3. Таулы белдеу. Қаратау тау жотасы мен Батыс
Табиғи шаруашылық жағынан облысты төмендегі белдеулерге бөледі:
1. Шөлді, қаракөл қой шаруашылығы дамыған мал шаруашылық
• Қаратау белдеу тармағы;
• Қызылқұм белдеу тармағы;
2. Мақта өсіру шаруашылығы дамыған суармалы егістік белдеуі:
• Келес-Сарыағаш белдеу тармағы;
• Арыс-Түркістан белдеу тармағы;
3. Суармалы егіншілік дамыған тәлімді егіншіліктің таулы-дала белдеуі:
• тұрақты тәлімді егіншілік белдеу тармағы;
• орташа тұрақты тәлімді егіншілік белдеу тармағы;
4. Шөлді дала — Шардара су қоймасы.
Өсімдік ресурстары. Шөлдің сұр қоңыр, сор және құмды
Жартылай бұталардан жусан, сораң таралған. Сексеуілден басқа фисташкалар,
Тақырлы топырақтарда қара сексеуіл, тамариск, сораң өседі.
Құмды дөңдерде ақ сексеуіл, қылша (эфедра), ақшатай (астрағал),
Шалғынды және шалғынды-батпақты территорияларда бұталар мен қамысты өсімдіктер
Тау етегінің өсімдік жабыны жусандардың эфемерлер мен эфемероидтармен
Биік таулы белдеулерде Тянь-Шань шыршасы мен майқарағай таралған.
Қаратау тау жотасының өсімдік жабынында 100-ден астам реликт
Фосфориттерді барлаудың карьерлік жұмыстары, өндіріс, орындары мен басқа
Жануарлар дүниесі. Құстар. Облыс территориясында жыл құстары мен
Жыл құстарына — қызғылт бірқазан жатады. Шошқакөл көлінде
Ақ дегелек негізінен Ордабасы ауданында кездеседі. Ұялары ірі,
Қаратау тауларында, оңтүстік беткейде 1982 жылдың маусым айында
Оңтүстік Қазақстан облысында Сырдария өзенінің бассейнінде қиқулағыш аққу
Қаржантау тау жоталарында, Ақсу-Жабағылы қорығында бүркіттер таралған.
Өгем тау жоталарында, Қызылқұмның шығыс бөлігінде көгілдір құс
Қызыл кітапқа енгізілген құстардан дуадақты атауға болады.
Сүтқоректілер. Кең тарағаны және көптүрлілігімен көзге түсетін топ
Қаратаудың оңтүстік-батыс бөлігінде Қошқарата өзенінің сағаларында үнді жайрасы
Оңтүстік Қазақстан облысының территориясында кемірушілер отряды кең таралған.
Бетпақ далада ең жылдам жүгіретін жануарлардың бірі —
Қаратау бөлігінде мынадай жануарлар мекендейді: қояндар, құлақты кірпі,
Қорытынды
Ресурстардың сарқылуы бойынша жіктелуінің маңызы -приоритет ресурстарды пайдалануға
Бұл курстық жұмыста ластанудың әртүрлі белгілері бойынша жіктелігі
Қазақстан минералдық pecypcтapғa өте бай екендігі нақты сандар
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Ж.Жатқанбаев. Экология негіздері. Оқулық – Алматы: “Зият”, 2003ж.-212б.
А.Көшербаев.Тау –кен және байыту өндіріс экологиясы. әдістемелік нұсқау.
Е.Шілдебаев. Қызық экология. Әдебиет
Оспанова. Экология негіздері. Алматы: 2002ж.
25
Басқа ресурстармен алмастыруға болатын (мысалы, металдарды пластамассалармен)
Алмастыруға болмайтын (мысалы, атмосфера, су)
Табиғи ресурстары
Сарқылатын
Сарқылмайтын
Қалпына келтірілетін
Салыстырмалы
қалпына келтірілетін
Қалпына келмейтін