МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
Мағжан Жұмабаев – педагог ретінде
Мағжан Жұмабаевтың педагогика ғылымының дамуына қосқан
Мағжан Жұмабаевтың өлеңдеріндегі ұстаздық – тәлімгерлік идеялары
1.3 «Педагогика» оқулығының қазақ педагогикасындағы орны
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақ халқының басына тәуелсіздік бақытын сыйлаған,
Тәуелсіздік қазақ халқының ғасырлар бойы аңсаған асыл мұраты
Мағжан Жұмабаевтың мұрасы – халқымыздың ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа
Мағжан Жұмабаев туралы Сасықкөл жағасындағы самал өзі естіген
Жалпы Мағжан Жұмабаевтың өлеңдерінің, шығармаларының философиялық, психологиялық, педагогикалық
Тек тәуелсіздік пен егемендік жағдайында ғана ғұлама ойшылдар
Қазақтың қоғамдық ой алыбы М.Жұмабаев өміріндегі сабақтастық туған
МАҒЖАН ЖҰМАБАЕВ – ПЕДАГОГ РЕТІНДЕ
Мағжан Жұмабаевтың педагогика ғылымының дамуына қосқан үлесі
Жұмабаев Мағжан Бекенұлы (1893-1938) – қазақ әдебиетінің көгіндегі
Болашақ ақынның зор дарынын таныған Ғалымжан Мағжанды қамқорлығына
Ұстаздарының өнегесі ақын жанының тебіреніс толқынындағы айшықты өрнегімен
“Бірлік” ұйымы жұмысына белсене араласып, “Балапан” қолжазба журналын
“Үш жүз” партиясы өкілдерінің жалған айыптауымен бір айға
Мәскеуде оқып жүргенде оның шығармалары орынсыз сынға ұшырады.1924
Ахмет Байтұрсынұлы мен Мағжан Жұмабаевтың мақсат – мұраттары
Ахмет Байтұрсынов өзінің ғылыми педогогика тәрбие процесінің ерекшеліктерін
Ғылыми философия құлықтық және эстетикалық тәрбиеге байланысты мәселелер
Ахметтің жастарға ұсынған адамгершілік жолы адалдық және ғылымды
Жөн көрсеттім қазақ деген намысқа,
Жол сілтедім, жақын емес алысқа.
Өзге жұрттар өрге қадам басқанда,
Дедім, - сен де қатарыннан қалыспа!- деп ащы
Ахмет Байтұрсынов та Мағжан Жұмабаев та Алашордашылар. Бар
Байтұрсынұлы қалдырған бай мұраның тағы бір саласы -
«Қазақ» газеті бетінде қазақ халқының қоғамдық және мәдени
«Қазақ» газеті бетінде басылған қоғамының әлеуметтік, саяси өміріне
А. Байтұрсынов басқаруымен шығып тұрған «Қазақ» газеті қазақ
1923 жылы Мұхтар Әуезов: «...Қазақтың еңкейген кәрі, еңбектеген
Бұл сөзді біреу алмас, біреу алар,
Құлағын біреу салмас, біреу салар.
Теп-тегіс көпке ұнау оңай емес,
Кейіне жарамаса, кейіне жарар.
Қайсысы ықыласын салып тыңдап,
Жаратпай қайсыбірі теріс қарар.
Дүниеде сүйгенім бар, күйгенім бар,
Солардан аз да болса белгі қалар, - дейді.
Ақынның өлеңдер топтамасы «Маса» деген атпен Орынборда 1911
Ызыңдап, ұшқан мынау біздің маса,
Сап-сары, аяқтары ұзын маса.
Өзіне біткен түсі өзгерілмес,
Дегенмен, қара яки қызыл маса.
Үстінде ұйықтағанның айнала ұшып,
Қаққы жеп қанаттары бұзылғанша.
Ұйқысын аз да болса бөлмес пе екен,
Қоймастан құлағына ызыңдаса?
Осы жолдардан «ызыңдап, ұшқан мынау біздің маса» -
«Масаның» негізгі идеялық қазығы – жұртшылықты оқуға, өнер-білімге,
Алдыңғы ағалар суреттеп кеткен қазақ қоғамының жалпы қалпында
А. Байтұрсыновтың «Жиған-терген» өлеңі Абайдың «Сегіз аяғы»
Үлгісімен, әсерімен жазылған шығарма. Осы өлеңде қазақ қоғамының
Әр жолды ойлап,
Ойыма бойлап,
Ұқтым тайыз, тереңді
Сайраған тілмен,
Зарлаған үнмен,
Құлағы жоқ кереңді –
Ұқтыра алмай сөз әуре,
Тек тұра алмай біз әуре, –
дейді де, сөз ұғар, көңіл көзі сергек қауым
Ұлғайып қайғы,
Уытын жайды,
Айтпасыма болмады.
Қабағын түйіп,
Қаһарын жиып,
Көкті бұлт торлады.
Жаңбыр жаумай, жауса қар,
Жұрт жұтайтын түрі бар, -
деген ойлы тұжырым жасайды.
А. Байтұрсынов қазақ ауылындағы әлеуметтік теңсіздіктің, таптық шиеленіс-қақтығыстардың
Елдің ауыр халін аз да болса жеңілдету жолдары
Оянған ерге
ұмтылған жерде
Еруші азда, серік кем.
Қас білген досты,
Дос білген қасты,
Мұндай елді көріп пе ең?
Қыс ішінде бірер қаз
Келгенменен, қайда жаз?! –
деген өлең жолдары ел ішіндегі азын-аулақ зиялы азаматтар
Бұлттар басып жасырған,
Жаңа түсіп басылған,
Таң шапағы сөніп тұр;
Жаңаланған өмірден
Жаңа шығып көрінген
Гүл қамауда семіп тұр, -
дейді. Мұндағы «жаңа түсіп басылған», «таң шапағы», «жаңа
Үміт сүрер жыраққа,
Жетесің деп мұратқа,
Талықсам да ізденіп,
Қашан көңіл жасарар?
Арқа басың босанар
Рахатты жаз келіп?
Қашан жанып шам-шырақ,
Сәуле беріп жарқырап,
Болар жарық төрт тарап?
Қашан маған іздеген
Күліп жылы жүзбенен
Болар серік бақ қарап? -
деп армандайды ол. Бұл тамаша өрнектер тек бір
«Маса» жинағының көркемдік арсеналында талай эпитеттер, теңеулер, шендестірулер,
Қырағы қия жазбас, сұңқарым-ай!
Қажымас қашық жолға, тұлпарым-ай!
Үйілген өлексені өрге сүйреп,
Шығармақ қыр басына, іңкәрім-ай!
Жарқырап жақсылықтың таңы атпай тұр,
Түнерген төбемізден бұлт арылмай.
Көк атты, көн терілі, көніп қалған,
Сықса да шыдай беру – жұрт жарылмай.
Бұл жолдарда қазақтың көркемдік ой жүйесінде қалыптасқан өрнектер
Қорыта айтқанда, Ахмет Байтұрсыновтың өлеңдер топтамасын -
Ахмет Байтұрсынов қылдырған бй мұраның тағы бір саласы
Ахмет Байтұрсынов алғаш рет аударма жинақ бастыру ісін
И. А. Крылов мысалдарының СССР халықтар тіліне аударылуының
Ахмет Байтұрсынов «Қырық мысал» жинағына жазған «Замандастарыма» деген
Орыстың тәржіме еттім мысалдарын,
Әзірге қолдан келген осы барым.
Қанағат азға деген, жоққа – сабыр,
Қомсынып қоңырайма, құрбыларым!
Бабы жоқ жұмыстағы мен бір арық,
Күй қайда үздік шығар топты жарып.
Ат тұрмас аяғында желі болса,
Дүсірлеп шапса біреу қиқу салып. Осыдан ұғатынымыз Ахметтің
Мағжан Жұмабаевтың « Педагогикасының» тағы бір ерекшелігі, онда
Мағжан Жұмабаев «Педагогика» оқулығын жазғанда, елдің сауатын ашу
Халықтық педагогиканы әлемдік педагогикамен ұштастыра отырып, қазақ педагогикасының
Адам баласымен бірге жасасып, бірге өмір сүріп келе
1.2 Мағжан Жұмабаевтың өлеңдеріндегі ұстаздық – тәлімгерлік идеялары
Ұлы ғұламалар қарапайым халықтың ауыр да қараңғы өміріне
Халқының тәуелсіз ел болғанын көруді аңсаған ол, өмірінің
ХХ ғасырдың басы еліміздің рухани-мәдени тарихындағы қиындығы мен
Басқа тәрбие тақырыптарында арналған мақалаларын есетпемегенде оның 1922-1924
«Педагогикадағы» қиын, күрделі мәселелердің бірі тәрбиенің мақсатын анықтау
Мағжан тәрбиенің мақсатын өте терең тұжырымдайды, ол: «баланы
Мағжанның 1913 жылы Қазан қаласында шыққан бірінші жинағы
«Ләззат қайда?» деген өлеңде ақын жас жанына тыншу
Айтар сөзім, мінекей,
Аласұрған көңілге:
Оқу оқы, өнер қу,
Басқалардан түңіл де!
Ұстаз жыршы өзінің бүкіл шығармашылығын бала оқыту, тәрбиелеу
«Кітап әпер, оқысын балаң қолына,
Малды аяма оқу-білім жолына.
Өнер алып, басқалармен қатар бол,
Қосыл бірдей адамзаттың тобына!» -
деп, қазақты оқуға, білімге шақырады.
«Өнер-білім қайтсе табылар» атты өлеңінде Мағжан жастарды оқуға
Мағжан Жұмабаетың шығармасын, әсіресе, ағартушылық шығармасын әңгімелегенде оның
Ауылдағы ойын балаларына арналған «балалық шақ» деген тамаша
Жастық – алтын,
Құрып қал салтын.
Салты оның – үйрену!
Өнер қуып,
Бел бекем буып,
Надандықтан жирену!
Тұрма, қарғам, ұмтыл!
Аты өшкірден құтыл! –
«Аты өшкірден құтыл» деп отырғаны – надандық. Баланың
Осы өлеңге ұқсас «Қарағым» деген өлеңінде Мағжан:
Қарағым, оқу оқы, босқа жұрме!
Ойынға, құр қарасың, көңіл бөлме.
Оқымай, ойын қуған балаларға
Жолама, шақырса да, қасына ерме!
Кідірме, аялдама, алға ұмтыл,
Алам деп көктен жұлдыз қолың серме, -
деп, жас жеткіншектерді оқу-білімге шақырады.
«Әже» атты өлең - әже мен немересі арасындағы
Қоя қойды Кенжебай,
Жылаған жаңа нан сұрап,
Тындап отыр тентектер,
Алма беті албырап,
Ауыздары аңқиып,
Сілекейі салбырап…
Қандай ғажап көрініс! Осы күні немерелеріне ертек айтып
Осыған ұқсас Мағжанның тағы бір өлеңі «Немере мен
Осы тектесқай жырынан болсын Мағжанның биік парасаты, кемеңгер
Жалпы Мағжан еңбектерінің негізгі идеясы – ұстаздық бағытта
Мағжан Жұмабаев жазған “Бастауыш мектепте ана тiлi” (1925),
Автордың төрт тәрбиеге баса көңiл бөлуi сол заманның
Автордың туған халқының тәлiм-тәрбиелiк бай мұрасын игеру жөнiндегi
Мағжан сонымен бiрге ұлт тәрбиесiне сын көзiмен қарап,
«Тілсіз ұлт құриды – оның болашағы жоқ»,- деп,
-Ізгілікті педагогика; яғни баланың балалық қасиетін сыйлау, ұрыспау,
С.Сауытбеков бала тәрбиесінде балаға өтірік айтпау, алдамау; сабақ
М.Жұмабаевтың педагогика саласындағы жазған еңбектерінде оқытудың әртүрлі тәсілдері
«Өнер-білім – қарны ашқа ас, деп білсе,
Дүниенің теңізінде адасқанға,-
Түра жол көрсетейін – бас, деп білсе.
Өнер-білім жер астында болса дағы,
Іздесе оны талпынып, бос қалмаса», -деп, халықты өнер-білімге,
«Қарағым, оқу оқы босқа жүрме!
Ойынға құр қаларсың, көңіл бөлме.
Оқымай ойын қуған балаларға,
Жолама, шақырса да қасына ерме!»,- деп, балаларды оқуға
«Селеңдейсің көшеде,
Қайда сенің сабағың?
Үйреніп едің кеше не?
Қапы қалма қарағым!
Өсе берсін талабың,
Ұқ ақылын ағаның.
Әдепті бол әрқашан,
Әкем десең қарағым»,- деп, ұстаз жас жеткіншектерді білімге
Қос ұстаздың тағы бір үндестігі, олардың патриоттық, батылдық
Мәселен, «Батыр Баянда»:
«Жас Баян жауды талай көрген еді,
Майданда жолбарыстай жалғыз ойнап,
Сан қолға аш бөрідей кірген еді»,- деп, батырлықты
«Айдын көл, ата қоныс, құт болған көл,
Сусын боп, сусағанға, от болған көл.
Кеше бірлік ынтымақ түгел шақта,
Бейне бір сенің басың сүт болған көл»,- деп,
Байтұрсынұлы Еуропа жұртындағы сындар әдебиетінің бай тәжірибесін меңгеруге
М.Жұмабаев: “Адамның әдемiлiктi сүю сезiмiн тереңдететiн де осы
Мағжан ой-қиялдың өрiстеудегi тiлдiң рөлiне тоқтала келе “Бiр
Ол тек тәрбиеге көңіл бөлген жоқ. Аса ерекше
Бізде көп адамдар оқып жүр, бірақ ел қамын
Таласып өнер – білім алып жатыр,
Күнбе – кұн алға қарай барып жатыр.
От жегіп, көкте ұшып, суда жүзіп,
Тәңірімнің рахметіне жарып жатыр.
Біреулер оқып төре болып жатыр,
Шен алып, бақыт құсы қонып жатыр.
Ұмытылып өзін – өзі бұл сарбаздар,
Жұртына қарсы таяқ соғып жатыр, - деп налиды.
Арыстандай айбатты,
Жолбарыстай қайратты –
Қырандай күштi қанатты.
Мен жастарға сенемiн!
Көздерiнде от ойнар,
Сөздерiнде жалын бар,
Жаннан қымбат оларға ар,
Мен жастарға сенемiн!
Жас қырандар – балапан,
Жайып қанат ұмтылған.
Көздегенi көк аспан.
Мен жастарға сенемiн!
Жұмсақ мiнез жiбектер.
Сүттей таза жүректер.
Қасиеттi тiлектер –
Мен жастарға сенемiн!
Тау суындай гүрiлдер,
Айбынды алаш елiм дер,
Алтын Арқа жерiм дер,
Мен жастарға сенемiн!
Қажу бар ма тұлпарға,
Талу бар ма сұңқарға,
Иман күштi оларда,
Мен жастарға сенемiн!...
Алаш айбынды ұраны,
Қасиеттi құраны,
Алаштың олар құрбаны,
Мен жастарға сенемiн!
Мен сенемiн жастарға.
Алаш атын аспанға
Шығарар олар бiр таңда,
Мен жастарға сенемiн!
Міне, Мағжан Жұмабаев надандықтан арылар бір кезді аңсап
1.3 «Педагогика» оқулығының қазақ педагогикасындағы орны
Адам баласымен бірге жасасып, бірге өмір сүріп келеміз.
Олай болса тәрбие – мәңгілік категория. Соған қарамастан
«Педагогикадағы» қиын, күрлелі мәселелердің бірі тәрбиенің мақсатын анықтау.
Мағжан ұстаздық етумен шұғылданған, оның үстіне оқу-әдістемелік құралдарын
Мағжан Жұмабаевтың ''Педагогика'' оқулығы – әрі оқулық, әрі
Мағжанның ''Педагогика'' кітабы онбес бөлімнен тұрады. Онда рухани
М. Жұмабаев балалар әдебиетінің классигі мысалы әртүрлі эпостар,
«Педагогика» оқулығының алғаш басылымы 1922 жылы 15 қырқүйегінде
Мағжан өзінің осы педагогикасын 14 ірі бөлімнен құрып,
тағы бір ерекшелік Мағжан дене тәрбиесін бірінші
Адамның дені сау, мықты болып өсуі үшін дене
Мағжан Жұмабаевтың медицина саласынан да құр алақан емес.
Екінші бөлімге Мағжан жалпы педагогика ғылымын қояды.
Педагогика пәнін М.Жұмабаев 5-ке бөледі: 1. Жалпы педагогика
Әлемдік педагогиканы меңзей отырып, Мағжан халықтық педагогиканы есінен
Әрине, егеменді елдің мектебі, педагогикасы, ұлттық тәрбие, ұлттық
Мағжан тек қана педагог емес. Адамның көңіл күйін,
Шайқап, шайқап баланың басын айналдыру, баланы есінен тандыру.
Қазақ әйелі! Балаңда қасың болмаса, тербетпе. Бесік баланың
Сондай-ақ адам өмірі үшін ұйқының, қозғалыстың, серуеннің мәнінің
Алайда діндарлыққа салынып, «жанды» әлдебір құдыреттің, құдайдың ісі
«Педагогика» кітабындағы үлкен бөлімнің бірі «Суреттеу» деп аталады.
«Бір нәрсені балаға ашық ұқтырмақшы болсаң, сол нәрсенің
Мұндай сөздерді айтатын мұғалім әлсіз, дәрменсіз. Өйткені, мұғалімнің
Пәнді оқытуда жаңалық болмаса, ғылым болмаса сабақ оқушыға
Мағжанның тағы бір тоқтаған тақырыбы «Ес» туралы. Есті
1.Көру есі. 2. Есту есі. 3. Қозғалу есі.
М.Жұмабаевтың «Педагогика» еңбегінде көптеген тәрбие беру білім, және
ЕС (ЗЕЙІН)
Ес һәм еске түсіру. Суреттеулерді жаның жоғалтпай сақтай
Әр адамның есі әр түрлі. Кейбіреулер тез жаттап
1.Көру есі. Көру есі күшті адам нәрсесінің сыртқы
2.Есту есі. Есту есі күшті адам заттың дыбысын
3.Қозғалу есі яки мотор есі. Қозғалу есі күшті
Адам өмірі үшін естің керектігі. Ес өмір үшін
Баланың есі. Ересек адамның есіне қарағанда, баланың есі
Есті өркендету жолдары. Естің өркендеуі үшін төмендегі шарттар
1.Әсердің күштілігі. Әсер күшті болса, есте ұзақ ұсталады.
2.Сыртқы сезімдердің көбінің қатынасуы. Бір затпен танысқанда сыртқы
3.Жаңа білімді бұрыңғы біліммен байлау. Бір нәрсенің еске
4.Пысықтау. Бала жаңа білімді неғұрлым көп пысықтаса, есінде
Осы жоғарыда айтқан шарттар табылмаса, адам ессіз ұмытшақ
Жігіттіктен соң соңғы кекселік шағында адам, ойын белгілібір
Әсер күшті болу қажет. Сыртқы сезімдерді көбінің қатынауы.
Жаңа білімді бұрынғы біліммен байлау. Пысықтау.
Қарап отырсақ бүгінгі сабақтың талаптарына сәйкес емес пе?
Мағжанның ендігі бір ерекше сипаттаған бөлімі қиял туралы.
Егер, сен балаға өтірікші туралы ертегі айтсаң, сол
Мағжан Жұмабаевтың адам жанын терең сезінетін психолог-ұстаз екендігінің
Педагог-ғалым бала тәрбиесіндегі, әсіресе қыз баланы тәрбиелеуде әйелдің,
«Баланың маңдайындағы адамдарының жүріс-тұрыстары да әдепті, сұлу болуға
«Педагогика» кітабының соңғы бөлімі «Баланың жалпы жаратылысына» арналған.
Педагог, зерттеуші Алма Қыраубаева: «Болашақ мұғалімдерді қазақ баласының
Бастауыш мектепте ана тілін оқыту, тіл дамыту әдістемесін
І-сыныпта: а) жандағы әсерді қысылмай сөзбен жарыққа шығару;
ІІ-сыныпта: а) естігені я көргені туралы толығырақ әңгіме
ІІІ-сыныпта : а) бастан кешкен оқиғалар бойынша ойдан
ІY-сыныпта : а) белгілі бір пікірдің жобасымен толық
Сондай-ақ М.Жұмабаев ана тілінің мектептің дәл төрінен орын
Мектептің міндеті – бір жақтан, хат таныту болса,
оқу, жазуға үйрету; емлеге дағдыландыру; жазбаша сөзді өркендету;
баланың ұғымына лайық ауызша һәм жазба әдебиет түрлерімен
ұғып оқуға дағдыландыру.
Педагогикалық психология – ғылымда ерекше орын алатын саланың
Баланың ана құрсағынан бастап есеіп ер жеткенге дейінгі
Америка, Ресей психологтары осы мәселелерге үлкен үлес қосып,
Қазақстанда сауатсыздықты жоюда Мағжан жазған, әлденеше рет ондаған
Ғылыми тілі – абстрактылы, Мағжанша айтқанда, жалаңаш тіл.
М.Жұмабаев қазақ баласының бесікке салып, бөленуінен бастап есейгенге
Көрнекті педагог ақын өз еңбегінде психологияға ерекше мән
Дарынды ұстаз «психология – адам жанының жайын, жан
М.Жұмабаев «психология» деген сөзді «жан тілі» деп аударып,
Қарымды қалагер қазақ арасында бұрыннан терең тағылымды аңыздар,
Оның еңбектерінен біз бірқатар маңызды, құнды, нұсқалы психологиялық
«Адам – жаңашыл: жаңа үстіне жаңа тілейді, жаңадан
Адамзат көшінің бір орында қалып қоймай, топтаурын сүрлеуде
М.Жұмабаев жалпы психология мәселелері жөнінде айтқан.
Мағжан өзінің еңбегінің бір бөлігін психологияға арнауы тектен-тек
ХХ ғасырдың 20-30 жылдарында қазақ даласында бой көрсеткен,
қазіргі кезеңнің өзінде психология ғылымы жаңа дамып, елімізде
Ш.Елеукенов М.Жұмабаевтың «Педагогика» кітабы жайлы былай дейді:
«Даналық ешқашан көнермейді. Қайда апарып көмсең де, бір
Осы себептерден де Мағжан Жұмабаевтың «Педагогика» кітабы
Сәбит Мұқанов 1932 жылы: «Мағжан, әрине, қазақтың күшті
«Қазақ жазушыларынан, әрине, Абайды сүйемін… бұдан соң Мағжанды
«Мағжан – алдымен сыршыл ақын.Бүгінгі және болашақтың ұрпаған
еврей, жапон т.б. ұлттардың жас буынды сәби күнінен
Біздің қазақта да ертеде осындай тәрбиенің болғаны белгілі.
Мағжан өз «Педагогикасында» «Баланы ешбір уақыт қорқытпау керек»
Қорытынды
Еліміздің келешекте үлкен бір жетістікке жетіп, бәсекеге қабілетті
Халқымыздың рухани көсемі әрі ұстаздары Ахаң мен Мағжан
Өзімнің зерттеу жұмысымды Мағжан Жұмабаевтың «Мен жастарға сенемін»
Арыстандай айбатты,
Жолбарыстай қайратты –
Қырандай күштi қанатты.
Мен жастарға сенемiн!
Қорытындылай келгенде мына рухани азғындаған заманда Алашордашылардың еңбектері
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Қалиев Қ. Этнопедагогика. Астана. 2003
«М.Жұмабаев педагогикалық көзқарастар».
2. Жұмабаев М. Педагогика. Алматы. 1992
«Мағжанның педагогикалық мұрасы жайында».
3. Әбиев. Педагогика. Алматы. 2004
4. Қоянбаев.Педагогика. Алматы.
5. С.Сеңкібаев. М.Жұмабаевтың тәрбиелік ілімі – ғасырлар тоғысында
6. С.Сеңкібаев. Мағжанның тәрбиелік идеялары – тәуелсіз ел
7. Б.Байменова. М.Жұмабайұлының педагогикалық мұрасы // Ұлт тағылымы.
8. Б.Базарбаева, О.Бөдесова. М.Жұмабаев атындағы педагогикалық бағдарлы мектебінің
9 М.Бағыбаева. М.Жұмабаевтың психологиялық мұрасы // Ұлағат. 2003.
10. Б.Бекматова. Мағжанның «педагогикасы // Ұлағат. 2003. №5
11. М.Бағыбаева. М.Жұмабаев және ұлттық тәлім-тәрбие // Ұлағат.
12. С.Сеңкібаев. Мағжанның ұстаздық-тәлімгерлік идеялары және олардың дамуы
13. Қ.Сұлтанов. Халықтың кіршіксіз махаббаты // Қазақстан мектебі.1993.
14. К.Құнантаева, И.Халитова. Қазақ мектебіне негіз іздегенде //
15. Б.Дәрімбетов. Мағжанның бір мақаласы // Қазақстан мектебі.
16. М. Жұмабаевтың «Педагогика» кітабыныңбөлімдері.
2