ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТІ МЕН ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ
ЖОСПАРЫ
КІРІСПЕ 3
1. Қазақ КСР-нің мемлекеттік егемендігі туралы Декларация 4
2. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік тәуелсіздігі туралы Конституциялық заңы
3. Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясы 9
4. Қазақстан Республикасының мемлекеттік құрылысы мен құқығының онан
ҚОРЫТЫНДЫ 19
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 20
КІРІСПЕ
1. Қазақ КСР-нің мемлекеттік егемендігі туралы Декларация
Қайта қүрудың соңьша кдрай Ксңсс Одағыньщ орталық органдарының
Декларация 17 баптан түрды Қазақ КСР-і сгемен мем-лекет,
КязКСР-нің территориясыньщ озгсрмсйтіндігі бскітілді.
Республиканың барлъгк, үлт азаматтары Казақстан халқын күрайды, орі
Азаматтардың тсңдігі атап отілді.
Қоғамдық, саяси, діни үііымдарға мсмлскст пен қогам омірінс
Мсмлсксттік окіліст бі-шігі заң шыгару, атвдру жоне сог
Заң шығару Жоғарғы Кеңсске берілді. Президент рсспубликанъщ басшысы
ҚгізКСР Бас прокурорының кандіідатурасын Республи-ка Лрсзиденті КСРО Бас
Алғаш рст ҚазКСР тсррлториясында, оның оз сркі-мсн одаққа
Меншіктің алуан түрлілігі жоне олардын. теңдігі кам-тамасыз етілді.
Рсспубликада ядролык, каруды сыначта, ол үшін полигондар салуға
ҚазКСР-нің өз ііякі әскерлерін, мсмлскет қауіпсіздігі және ішкі
ҚазКСР-і халыклралық катынастардьщ дербес субъек-тісі ретінде Біріккен Үлттар
Қазакстанньщ сгемендіх қүкықтаі)ьш ҚазКСР-і мен Одак жүзегс асырды.
Декларация Одақтық шарт жасау, ҚазКСР-нің жаңа Конституциясын, егсмендік
Егсмендік Декларациясын қабылдау шын мәнінде үлксн тарихи оқиға
2. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік тәуелсіздігі туралы Конституциялық заңы
1991 жылы 10 желтоксанда К^ізақ КСР-інің атауы Кдзақстан
Қазақ халқының ғасырлар бойы тынымсыз тоуелсіздік жолындағы жүргізгсн
Қазақсган Республикасы мемлекеттік өкімет орган-дарьша арналған 3-тарауда биліктін
Сот билігін Қазақстан Республикасының Жогарғы соты мен Жоғаргы
Осы заң бойынша мсмлекеттік окімет органдарының қүрылымьша слсулі
Қазақстан Республикасы мсмлскеттік тәуслсіздігінің экономикалых нсгіздсрінс арналган 4-тарауда
Занда тәуелсіздіхті қорғау үшін Қазақстан Республикасы-ның өз қарулы
Осылай Қазақстан Рсспубликасының түңғыш рст мсмлсксттік тоуслсіздігі туралы
Узамай 1992 жылы 3 наурызда Қазақсган Бірікксн Үлттар
Қазақстан демократиялық, күкықтық мсмлекст псн нарыктық к^ітынастар күруға
1991 жылы I желтоқсанда Н.Ә.Назарбаев
Тоуелсіз К^зақстаннъщ мемлекттік қүрылымьш жетілдіру мсн мүлдс жаңа
Жергілікті же})дегі билік кеңестердің қольшда қала берді. Москеудсгі
1992 жьшғы акданда жсргілікті жсрдс жаңа окімшілік
Мемлекеттің экономикадагы реттеушілік ролі өзгеріп, салык. жинау жоніндегі
КСРО-ның қүлауы, горизанталды экономикалык байла-ныстардың үзілуі, жскешсленген кәсіпорындардың,
3. Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясы
1993 жылы 28 каңтарда Қазақстан Республикасының бі-рінші конституциясы
Конституция преамбуладан, "Конституциялық қүрылыс негіздері" дсгсн арнайы болімнсн.
Конституциялық қүрылыс нсгіздсрі деп аталатын ар-найы болім Конституцияньщ
Болімдсгі ерсжелсрдің мазмүнына тоқталыл өтелік.
Бірінші срсжс. Қазақстан Республикасын сипаттауға арнаган. Қазақстан дсмократлялык,
Екінііхі срежс, біріншіні толықтырады. Ол республика-ның жсрінс арналган.
Үшінші ерсжс, адамға тоқталады. Адам, оның өмірі, бостандығы
Тортінші ерсжс халыққа арналған. Халық мемлекст-тік биліктің бірден-бірі
Бесінхиі ережсдс қогамдық бірлестіктер гуралы соз болады. Олар
Алтыншы ереже мемлекеттік биліхті бөлу мен бірікті-руге арналады.
Заң шыгарушы Жоғары Кеңестің окілсттіктсііі срскшс. Бірақ ол
Жетінші ережсдс К^зақстан Республикасы Конститушія-сының озіне жалпы сипаттама
Ссгізінші ережс аса күрделі мосслс — тілгс арналған.
Ссгізінші срежені Нсгізгі Заңның "Отпслі ксзең срс-жслсрі" атты
Тогызыншы срежс Қазақстан Республикасының мсмлс-кеттік нышандары — Елтаңба,
"Конститущіялык күрылыс негіздсрі" болімінің кдғи-далары мсн принциптері Ата
Конституцияның бірінші белімі (27-бап) азаматтар-дың қүқығы, бостандығы мсн
Рсспубликаның орбір адамының азаматтық алуға жәнс оны озгертуге
Қуғын-сургін жылдарында рсспубликадан лажсыз кст-кен клзақтардың тарихи қүқығын
Азаматтардың күқықгары мсн міндсттері мьшадай үлксн үш топкл
- азаматтық қүқықтар мсн бостандықтар;
- саяси құқықтар мсн бостандықтар;
- экономикалықжәнс шіеуметтік қуқықтар.
Бірінші топха: омір сүру қүқығы; соз, сснім бостанды-гы
Саяси бостандықтар мен қүқьщтар тобына: мсмлскст-160
гіх істерге араласу қүқығы; бейбіт шерулер, пикеттер мен
Экономикалық және әлеуметтік күқықтарга жаңа сипат берілді. Бүл
Сонымсн Конституция күқықтары мен бостандықтар-дың үлкен тобын жариялап,
Негізгі Занда жарияланган қүқьіқтар мен бостандықтар адам күқықгары
Азаматгы кемсітушіліктің кез-келген түріне тиым салынады.
Конституция азаматтың қүқығы мен бостандығының оньщ міндеттерінен бөліп
"Қоғам, оның қүрылыс негіздері" деп аталатьш екінші белім
Ата Занда мсншік түрлерілің сан-алуандығы бекітілген. Мемлекет меншіктің
18-бапта "Республика азаматьшьщ меншік иесі болуга күқысы бар"
46-бапта "Жер оның қойнауы, су, осімдіктср мен жануар-лар
Негізгі Заң тек жеке меншікке ерекше мәртебе берген.
Ата Заң жеке кәсіпкерлікті де қамқорга алған. Оның
Сондай-ақ конституцияда заңды бәсекелестікті шек-тсугс немесе жоюға, негізсіз
Осы "Меншік және кәсіпкерлік туралы" тараудың мөні зор.
Нарықтық қатынастар тсрен, белең алган ксзендс Ата Заңньщ
Қоғамдық бірлестіктердің қүқықтары мен заңды мүдде-лерін сақтауға мсмлекет
Мемлекет псн қоғамдық бірлестіктердің қызметі бір-бірінен белінген. Мемлекет
Саяси мақсат көздейтін бірлестіктердің негізгілері саяси партиялар. Ата
Қоғамдық бірлестіктердің ауқымды тобы діни бірлестік-тер. Олар мемлекеттен
Кез-келген қоғамдық бірлсстік бслгілі мемлекеттік органдарда тіркелген соң
Ата Заңцағы ең ірі және өзекті болім "Мсмлекет,
Мемлскеттік билік біртүтас. Заң шыгарушы, атқарушы және сот
Билікті дсрбес тармақтарға болу терең демократияға негіздслген. Жоғаргы
Бүрынғы конституцияларда Жоғаргы Кеңсс мемлексттік биліктің жалгыз жогарғы
Жаңа Конституцияда Жогарғы Ксңсстің сртаты озгерді. Ол бірдсн-бір
Ата Заңда Жоғарғы Ксңеске кептегсн өкілдіктер берілтсн. Оның
Түрақгы парламснт бес жылға сайланады. Жоғарғы Кеңес томенгі
Жоғаргы Кеңестің 21 пункттен түратьш окілеттігі 64-бапта жазылган.
Жоғарғы Кеңсс Президенттің үеынуымен рсспублика Прсмьер-Министрін, оньщ орьтбасарларын,
Жоғаргы Ксңес Бас прокурорды, Үлгтық банктің төрага-сын, мемлекеттік
Жоғарғы Кеңес халықаралық шарттарды бскітсді жонс күшін жояды,
Жогаргы Кеңсстс зандар үсьшу қүқыгы Жоғаргы Ксңсс дспутаггарына,
Жогарғы Кеңестен озгеше Президентке жоғарыдан то-мснге дейінгі аткарушы
17 пункттен түратын Презвденттің окілеттіктері 78-бапта корсетілген. Республика
Прсзидент қауіпсіздік Ксңесін, тағы басқа кеңесші-ақылдастық алкалалар қүрады,
Президснт Қазақстан халкына, Жогарғы Кеңеске үндеу жолдаіады, Жоғарғы
Мемлекеттік наградалармен марапаттау, жоғаргы дипло-матиялық атақтарды, әскери, арнайы
Президент тс, Жогарғы Ксңсс те отс ауқымды мсмле-кеттік
Окімет билігін тармақгарға болу бір жүйснің органдарында қызмст
Вице-президент Президснтпен біргс сайланады жоне Прези-денттің уәкілдік беруімен
Егер Жоғаргы Кеңсс дспутаттарьшьщ жалпы санының кемінде үштен
Президенттің өкілеттіктері оған басқа мемлекеттік органдардьщ кдндайьшан болсада
Сот билігі Конституциялық Сотка, Жоғарғы Сотка, Жоғарғы Төрелік
Конституциялық сот Кдзақстан Республикасы Консти-туциясьш қоргау жөніндегі сот
Жоғаргы Сот, Жоғаргы Торслік сот өз күзіретіндегі мосе-лслер
Судьялардың өкілсгтік Mep3LMi он жыл болып бекітілген, олар
Сот билігі баска биліктсрдсн болінгсндіктен судья саяси мақсат
Бү|іынғы қогамда Констигуциялықсот болмаған. Ол Конс-титуцияны қорғайды жоне
Конститущшга сай емес деп тапкдн кез келген заңнъщ
Конституцияны озгсрту мсн толыхтырулар қиьшдатылган. Өзгерту мсн толықтыруларды
Конституциялық күрылыс нсгіздсрін озгсрту бұдан да қиындатылған. Оған
1993 жылгы Қазақстан Республикасьгнъщ Конституциясы тәуелсіздік алғаннан кейінгі
4. Қазақстан Республикасының мемлекеттік құрылысы мен құқығының онан
1993 жылғы Конституция кэйшылықты, отпелі ксзенде қабылданды. Әлі
Н.Ә.Назарбаевтьщ 1992 жылы жарықкөрген "Казақстанның егсменді мемлекет рстінде
Кдзақстан Ресггубликасыньщ "Азаматтық туралы" заңы кдбылданып (1991 жылы
1993 жъиіы жергіліхті кеңестср мсн әкімдср, Үкімет
Жоғарғы Ксңсс соңғы ссссиясында Қазақстан Респу-бликасы Президенті мен
1994 жылы 7 наурызда сайлау болып XIII сайланған
Парламент болды. Жоғарғы Кеңесте 176 дспутат болды. Жоғарғы
Конституциялық реформаньщ жаңа кезеңі басталды. Күн тәртібінде Кдзақстан
1995 жылы 29 сәуірде бүкілхалықтық референдумда Қазақстан Республикасы
Жаңа Конституцияны озірлеу және оны кабылдаған соңғы кезде
енгізу туральг', "Кдзақстан Республикасьшьщ Үкіметі ту-ралы", "К^зақстан Республикасьшьщ
Мсмлсксгтік басқарудың орталық органдарының жүмысы бірнсшс озгсрістерге үшырады.
1994 жылы 16 сәуірде Қазақстан Республикасы Пре-зидентінің
1995 жылы Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан Республикасы
Бүл күжаттар Қазақстанның орталық мемлекеттік. бас-қару органдарының қүрыпымын,
1997-1998 жылдары біркатар министрліктер біріктіріліп, адйта қүрылды. Мүлде
1995 жылы 30 тамызда бүкілхалықтык, референдум ар-кылы Қазақстан
Қазақстан Республитсасының жаңа Конституциясынын, толык ерекшсліктсрі Ғ.Сапарғалиснтің "Қазақстан
Зандар кабылдау жолъшда Қазақстан Республикасы қос палаталы Парламенті
Кдзақстан Республикасынъщ Президенті Н.Ә.Назарбасв 1997 жылдың қазан айында
Можілісіне қосымша он дспутагтық орьш бсрілді. Қазақстан Республикасы
"Кдзақстан-2030'' стратсгиялық бағдарламасы нсгізіндсгі дсмократияландыру процссі жалғаса бсрсді.
1999 жылы 10 қаңтарда Қазақстан Рсспубликасы П])сзидснті Н.Ә.Назарбаев
1999 жылдың 10 қазанына Парламснт мәжілісі жоне жергілікті
Осылай Кэзакстан Респ>'бликасы XXI гасырга, "Казақстан-2030" страгегиялъгх бағдарламасьш
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
VIII тарауда пайлаланылған әдебиеттер мен деректерге сілтеме:
1. Кэзақ Советтік Социалистік Республикасының Мемлекеттік егемендігі
2. Бүл да сонда. 107-108 б.б.
3. К^зақстан Республикасының мемлеюгггіктәуеясіздігі туралы. Қазақстан Республикасының Конституциялықзаңы.
4. Бүл да сонда. 133-6.
5. Бүл да сонда. 133-6.
6. Кдзақстан Республикасынын Констит)'циясы. Алматы. 1993ж.
7. Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның егеменді мемлекст ретінде
8. Назарбаев Н.Ә. К^зақстаннын болашағы
9. Қараңыз: Зиманов С. Конституция и Парламент
10. Бүл да сонда. с. 124.
11. Шепель В.Н., Касымбеков М.Б. Первый Президент Республики
12. Егемен Кэзақстан. 1999. 14 тамыз.
17!ҚОРЫТЫНДЫ
Кдзақхалқы, Қазақстан халқы бүгінгі тәуелсіз Қазақстан Республикасы деп
Осы жолда қазіргі Қазақстанның территориясы қалыптасты, қазақтар халық
Қазақстан Республикасының мемлекеті мен қүқьгғының тарихи терең тамыры
МАЗМҮНЫ
КІРІСПЕ...........................................3
I ТАРАУ
К^зақстан территориясындағы кззақ хандығына дейінгі мемлекеттік курылымдар мен
1.1. Кдзакстан тсрриториясындағы алғашқы кзуымдық к^фьыыс жоне
Сактайпаіарының коғамдык-саяси к.үрылысы...........5
1.2. Ежелгі гундардың мемлекеті.........................9
1.3. Үйсіндер мен қаңлылардың мемлскеті..................12
1.4. Түрік қағанаттары доуіріндегі саяси-қүқықтық катынастар......................................16
1.5. Қарлүқ, Оғыз, Қимақ, Қыпшақ, Кэрахан мемлекеттерінің,
күрылысы........................................22
1.6. Монғол шапқыншылығынан кейінгі Қазақстан территориясындағы мемлекеттердің
1.7. Моғолстан, Әбілхайыр хандығы және Ноғай ордасының
II ТАРАУ
К^зақ хандығы кезеңіндегі саяси-кұқыічгықжағдай........44
2.1. Қоғамдық-саяси қүрьшысы..........................45
2.2. Қазақ хандығының элеуметтік топтары................47
2.3. Қазак хандығының мелмлексттік күрылысының ерек-шсліктері........................................53
III ТАРАУ
К^заққоғамының әдет-ғүрып кук^іғы..................58
3.1. К^зақтың одст-ғүрып қүқығының бастаулары............59
3.2. Мсншік қүкығы..................................64
3.3. Міндстксрлік күкығы..............................66
3.4. Отбасы-неке күкығы..............................67
І73
3