Кәсіпорынының өндірістік құрылымы

МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1. ӨНДІРІСТІ ҰЙЫМДАСТЫРУ ПРИНЦИПТЕРІ. ӨНДІРІСТІК БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ
1.1 Кәсіпорынды басқару жүйесі және оның құрылымы.
1.2 Өндірісті ұйымдастыру принциптері.
1.3 Басқару механизмі және өндірісті басқарудың жүйелік тәсілдемесі.
1.4 Өндіріс түрлері және өндірістік басқару жүйесіндегі басқарудың
2. КӘСІПОРНЫНЫҢ ӨНДІРІСТІК ҚҰРЫЛЫМЫ ЖӘНЕ БАСҚАРУДЫҢ ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫ.
2.1 Кәсіпорынының өндірістік құрылымы.
2.2 Басқарудың ұйымдастырушылық құрылымы.
3. ЖҮЙЕЛІ ТӘСІЛДЕМЕДЕ ӨНДІРІСТІ БАСҚАРУДЫҢ МАҚСАТТАРЫ ЖӘНЕ ҰЙЫМДЫҚ
3.1 Жүйелі тәсілдемеде өндірісті басқарудың мақсаттары.
3.2 Ұйымдық құрылымының жүйелі тәсілдемесі.
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Жүйенің жалпы теориясы - күрделі жүйенің іс-қимыл жасау
Профессор Людвиг фон Берталанфи жүйелі тәсілдеменің әдістемесін кеңінен
Жүйені біріктіруші қасиеттерге ие, өзара ықпалдасушы компоненттердің жиынтығы
Кез келген жүйенің ерекшеліктеріне жататындар:
- тұтастық (оның элементтерін құрайтын ерекшелікте жиынтығындағы жүйелердің
- құрылымды (жүйелерді оның құрылымын белгісі арқылы сипаттау
- иерархиялылығы (жүйенің әр бөлігі белгілі бір дәрежеде
Жүйе, ең алдымен, тұтас білім ретінде қарастырылады. Жүйе
Жүйе тұтастық тұрғысынан жеке пайда болатын элементтерддің құрамында
Тұтастық нэтижесінің, бірлескен жаңа қасиеттердің көз жеткізіп иландыратын
Барлық жүйелерді шартты түрде үш түрге бөлуге болады:
техникалық;
биологиялық;
әлеуметтік, оның ішінде әлеуметтік-экономикалық.
Бұл түрлердің өз заңдылықтары мен өзіндік ерекшеліктерін құрайтын
Менеджмент үшін әлеуметтік жүйенің маңызы аса зор. Кез
Әсіресе, үлкен айырмашылыкты элеуметтік-экономикалық жүйеден кездестіруге болады, оған
Бұлай болатын себебі (яғни, жүйелердің әркелкі болуы), адам
Әлеуметтік-экономикалық жүйенің басты ерекшелігі-оның басты компоненті адам болғандықтан
Мұндай жүйе дербестікке ие элементтерден тұрады. Бұл оның
Мәселен, кәсіпорын, бір жағынан, дербес жүйені білдіретін болса,
Жүйе теориясы, егер сақталмаса басқару ісінің жүзеге асуы
Бұл жағдай экономикалық жүйеге де қатысты:
1. Жүйелер арасында, ең алдымен, басқарушы және басқарылушы
2. Жүйелердің динамикалылығы. Жүйе бір сапалы жағдайдан екіншісіне
3. Үйеде процесс ағымына әсер ете отырып, оны
4. Жүйенің басқару ықпалын күшейте алатындай қабілеті
5.Басқару ақпаратын табыстау, жинақтау жэне жаңғырту мүмкіндіктерін қамтамасыз
6. Жүйелердің тұтастай сипаты. Онсыз бақылау мен
Жүйеде басқару барлық басқару жүйелеріне ортақ аты аталған
1. ӨНДІРІСТІ ҰЙЫМДАСТЫРУ ПРИНЦИПТЕРІ. ӨНДІРІСТІК БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ
1.1 Кәсіпорынды басқару жүйесі және оның құрылымы.
Егер кәсіпорынды басқару жүйесі көптеген факторлардың тигізілетін әсерінен
1 кесте
Үздіксіз және дискретті өндіріс сипаттамасы
Өндірістік процесс Ерекшелігі Басқару принципі Өнім
Үздіксіз уақытында үзіліс болмай жүре береді параметрлерін тұрақтандыру,
Дискретті (үзіліп тұратын) Сатылы түрде, операциялары бөлініп орындалады
Уақыт тұрғысында қаралып отырған өндіріс процесі үздіксіз жүре
Өндірістік процесс, әдеттер, бірнеше кезеңнен тұрады.
Егер өндірісте бірнеше технологиялық қайта құрулар енгізілетін болса
У-E.F. (A.C.X1 + B.Д.x2) (1)
Технологиялық процесті уақытына қарай диаграмма түрінде жайып беріп,
1.2 Өндірісті ұйымдастыру принциптері.
Технологиялық операцияларды орындауды ретке келтіру арқылы белгілі бір
техпроцестердің әрбір кезеңінде жабдықтар мен белгілі санда адамдар
өндірістік процесс үнемі, тоқтаусыз жүріп тұруы керек, бос
процесс бір қалыпты қарқында жүруі керек, яғни өндіріс
Мысалы, егер тапсырма мен оны орындау белгілі бір
2 кесте
Коэффициент шығару үшін өндіріс көрсеткіштері
Онкүндік Тапсырма n Нақтылы орындалғаны n1 Тапсырма көлемінде
1 120 118 118
2 120 122 120
3 130 128 128
4 120 115 115
Өндірісті ұйымдастырудың маңызды сипаттамасы болатыны негізгі tn және
1.3 Басқару механизмі және өндірісті басқарудың жүйелік тәсілдемесі.
Кәсіпорнын басқару механизмі оның іс - әрекетінің ұйымдастыруда
-қажетті құрал – жабдықтарды таңдау, кадрларды даярлау, технологияны
Соңғысы өндірісті басқару құрылымын жасаудың негізі болып табылады.
Бір түрдегі өнім көлемінің көптіліші жұмыс орындарын мамандандыруды
-ең жоғарғы әмбебап жабдықты, жоғарғы мамандықты еңбек етуді,
Жаппай
сұраным
төменгі дәрежелі
еңбек
аяқ киім
жоғары
сапалы
күрделі
аяқ киім
еңбек
Сондықтан өндіріс ерекшеліктеріне қарай, өндірісті ұйымдастырылуының төрт түрін
3 кесте
Бір ғана
өнім өндіріс көлемі
үлкен кіші (шағын)
Сериялық өндіру бір – ер (жобалық) өнім
Көп өнім Көп сериялы:
Жаппай өндіру Көп өнім, аз сериялы:
шағын түрде
Процестің түріне қарай, менеджердің шешетін–жабдықтардың мамандалуы, басқару құрылымы
4 кесте.
Өндіріс түрлерін ұйымдастыру ерекшеліктері.
Өндіріс
түрлері Технологиялық
ерекшеліктері Шығаратын
өнім
сипаты Қайталануы Процесті басқару міндеттері
Жаппай Өнім толық технологиялық циклден өтеді, жабдықтары азғана
және
үздіксіз шығару Қатаң түрдегі белгілі түрінде Өндірістік циклде
Сериялық Әрбір өнім технологиясының бөлектігі, өнімнің өзгеруінің жоғарылылығы,
өнімнің көп түрінің шығуы Тиянақты тағайындалған түрін үнемі
Дара (жобалы) Бірден–бір және қиын өнім, сұранымы аз,
Жүйелі тәсілдеме - экономикалық ғылымда қолданылатын ғылыми зерттеудің
Өзінің алғашқы мағынасында - грек тілінен аударғанда сөзі/көптеген
Жүйенің былайша ұғыңдырылуы экономикалық тұтастыққа да қатысты; өндіріс-пәңдердің,
Өндіріс - бұл әлеуметтік-экономикалық жүйе. Экономикалық деп
Әлеуметтік жүйе деп аталуы адамдар құратын ұйымға байланысты.
Экономикалық жүйе элеуметтік сипаттағы адам-машинасы ретінде қарастырылады. Ондағы
Экономикалық жүйе кең мағынасындағы ұғымында қоғамдық өндістің жүйесі
Экономикалық қатынас, байланыс (салааралық байланыстар жүйесі), заңдылықтар (техникалық
Жүйелі тәсілдеме арнайы ғылыми пәндердің мазмұнына жалпы теория
Жүйелі тәсілдеме XX жүз жылдықта пайда болды деуге
Жүйелі тәсілдемені қолданудың негізінде тізбекті кезеңді қамтиды:
- екінші кезеңде қажетті зерттеулер (жүйелі талдау) жүзеге
- үшінші кезеңде белгілі мәселелерді нұсқалары жасалып, әрбір
Жүйелі тәсілдеменің негізінде басқару ісі жүйелердің құрылымдық және
Басқару процестері пайда болғалы бері жүйелі талдау кеңінен
Экономикадағы жүйелі тәсілдеме - басқару саласындағы ірі, кешенді
Жүйелі тәсілдеменің философиялық негізі оның негізгі принциптерін айқындап
Процестер мен құбылыстардағы жүйелі тәсілдеме өзара байланыстардағы зерделеудің
1) жай кездері, қосалқы жүйелер немесе жүйе элементтерінің
2) әлдеқайда күрделі жағдайда көп аспектілі тәсілдеме қолданылады.
1.4 Өндіріс түрлері және өндірістік басқару жүйесіндегі басқарудың
Өндіріс түрлері жоспарлау процесін, жұмысшы орындарын мамандандыруды, басқару
(f) - өндіріс түрі (өндіріс көлемі, шығарылатын өнімдер,
Жеке даралық өндіріс бірегей заттарды азғана санды шығаруға
Сериялық өндіріс–бұл көп номенклатуралы өнімдер шығаратын (көбінесе үлкен–үлкен
Жаппай өндіріс болуы–бұл ұнемі және үздіксіз түрде шектеулі
Жаппай өндіруде толассыз түрде өндірістік процесс ұйымдастырылады, техпроцестердің
Әдетте, тасқынды өндіріс–бұл техникалық құралдар бірінен соң бірі
Осының негізінде жаңа типті технология “кан бан” (“тура
Өндірісті басқаруға басқарудың өз объектісі мен субъектісі тән.
Басқару процесінде объективті мен субъективтінің арақатынасы «анықтаушы» және
Ықпал етудің тиімділігі адамдардың басқару объектісін объективті жағдайын,
Объективті мен субъективтінің өзара ықпалын талдау тек жалпы
Өндірісті басқару объектісінің жалпы түріне оның салалары мен
Мұнда басқару өндірістік күш пен өндірістік қатынастарды бірлігі
Қоғамдық өндірістің басқару объектісіне барлық халық шаруашылығының кооперация
Халық шаруашылығының басқару объектісіне саналы түрде қолдау көрсетілетін
Басқару ұлғайтылған ұдайы өндіру процесінің объектісіне ие.
Өндірістің басқару объектісі - бұл ел территориясына өндірістік
Өндірісті басқаруда объекті ретінде маңызды орынды бейөндірістік салалар
Түпкі негізінде кез келген басқару объектісінің орталық буынына
Осылайша, кең мағынасында барлық өндіріс басқару объектілері деп
Басқарудың субъектілеріне мемлекет, қоғамдық ұйым және елдің әр
Бұл жүйенің негізгі элементіне мемлекетгік органдар жатады.
Барлық мемлекеттік органдарды бір-бірінен ажыратып көрсету қажет.
Cот өкілдікті органдар; атқарушы және билеуші органдар;
Сот органдары; өндірістің басқару функцияларын орындаушы және тікелей
Өндірістің басқару мәселелерін мына органдар шешеді:
-билік органдары (өкілдікті органдар);
-мемлекеттік басқару органдары-мемлекеттік комитеттер, министрліктер.
КӘСІПОРНЫНЫҢ ӨНДІРІСТІК ҚҰРЫЛЫМЫ ЖӘНЕ БАСҚАРУДЫҢ ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫ.
2.1 Кәсіпорынының өндірістік құрылымы.
Өндірістік процестердің ерекшеліктері кәсіпорынның өндірістік құрылымында көрінеді, олар
көпдеңгейлі, бұл цехтық принцип бойынша ұйымдастырылады (цех -
цехтан бөлек, мұндағы бөлек өндірістер тікелей кәсіпорын директорына
Осыдан барып, әртүрлі кәсіпорындар әртүрлі басқару құрылымынан болатыны.
Басқару құрылымы дегеніміз–бұл басқару қызметтерін тиімді жүзеге асыруын
Тиісті өндірістік бөлімшелердің орындайтын қызметтеріне қарай, бөлімдер мен
Өндірістік құрылымдар технологиялық біркелкі участкелерден құралады (құю, фрезерлік,
5 кесте
Басқару объектілерінің технологиялық сипаттамасы.
Басқару объектісі Қызмет көрсету
мақсаты Басқару принципі Талдау әдістері
Жұмыс орны Берілген жұмыс көлемін орындауға тапсырма Графиктен
Участке Берілген жұмыс қарқынын ұстау Сан және сапа
Өндіріс Керекті санды нәрселерді уақытында дайындау Тапсырмамен салыстыру
Цех Дайын өнімдерді беру немесе жартылай фабрикаттарды
Кәсіпорны Пайда алу, тұтынуды (сұранымды) қамтамасыз ету Пайданы
Кәсіпорынды “кіретін” және “шығатын” жері бар, технологиялық қайта
Қайта өзгертулер жүргізу үшін ресурстардың үш түрін пайдаланады:
Құрал–жабдықтар, еңбек ресурстары және өндірістік запастарды. Ресурстардың барлық
Кэ = Wp/Wm I,
Мұндағы Wp, Wm – нағыз және есептеуші өндірістік
“Қайта жөңдеу” арқылы құрал жабдықтардың әмбебаптығының деңгейін анықтайды,
Жұмыскерлердің мамандығы білімдік және жұмыс істеу деңгейлерімен анықталады,
Еңбек өнімділігін басқару тәсілі септікті құралдарды жыйнау “септікті
Қорларды дұрыс басқару арқылы өндірістік процестерді үздіксіз жүргізіп,
2.2 Басқарудың ұйымдастырушылық құрылымы.
Басқарудың ұйымдастырушылық құрылымының міндеттері болатыны – тұтынушылар рыноктағы
Өндірісті ұйымдастырудың басты принципі:
-құн жасау болады да, оның мөлшері оны жасауға
Бұл принципті жүзеге асыру үшін тұтынушыларға ғана бет
Маркетинг болады. Тұтынушы тек бес жағдайды ғана қалайды:
өнімнің сапалылығы (пайдалылығы), сатуға тиімді баға өнімнің қолайлы,
Сондықтан кәсіпорын басшылары сырттағы болып жатқан өзгерістерге көңіл
Қарап өткен өндірісті ұйымдастыру типтерін басқару құрылымы сипаттамалары
6 кесте
Әртүрлі типтегі өндірісті басқару сипаттамасы.
Ұйымдастырушылық сипаттамасы Жеке Сериялы Жаппай
1. Белгілі (типичный) диапазондық бақылау 20-23 40-45 15
2. Басқарудың сандық деңгейі 3 4 6
3. Маңызды функцияларын жоба жасау керек өндіріс маркетинг
4. Линиялық – штабтық басқару босаң
Өндірісті басқаруды ұйымдастыруда маңызды ролде болатыны бақылау. Бақылаудың
Дербес бақылау (жұмыс істеуші ғана бақыланады) және жесізденген
Белгілі өндіріс типінде де, бақылаудың ұйымдастырылуының әр түрлерінен
Өндірісті ұйымдастырудың түрлері дегеніміз–осы өндіріс процесінің басқадай процестермен
Ұйымдастыру түрлерінің төртеуін бөліп алады:
- өндірісті мамандыру: іс - әрекеттердің белгілі бір
- өндірісті қиынтыру (комбинирование): бір кәсіпорында, кобинатта, бірлестікте)
- өндірісті бірлестіру: мамандандырылған кәсіпорындары мен оның бөлімшелері
- өндіріс диверсификациясы: көптеген, бір – бірімен байланысты
Бұл барады да жеке заттық мамандандыруға (белгілі бір
Нақтылы мамандық саналуан технологиялық операциялар санын қысқартады, өндірістік
Мамандыру шығынды азайтқанымен, жаппай өндірісте қайшылықтар туып отырады:
Қалдықсыз өндірісті дамыту үрдісі қиыстыру өндірісін (комбинаттарды) жасауға
Қиыстырылған технолгиямен “тігінен” (бірінен–кейін бірі жүретін процестерді (өндеулерді)
Бірлесу – бұл кәсіпорынның өндірістік байланысындағы күрделі өнімдерді
Кәсіпорынның экономикалық тұрақтылығының сақталуы, егер ол белгілі бір
Бірақ рыноққа басқадай да бәсекелес осындай өнім шығаратын,
7 кесте
Рыноктағы кәсіпорын стратегиясының түрлері
ескі рынок жаңа рынок
Ескі өнім рынокты ұстай тұру Рынокты дамыту
Жаңа өнім Өнімнің жаңа түрін жасау Диверсификация:
Рыноктік дәуірде кәсіпорынның тұрақтылық запасын рынок пен шығарылатын
Диверсификациялаудың күш әсерін жәй ғана мысалмен қарап көрейік.
Фирма алғашқы кездері рыноктағы 10% үлеске ие бола
Рп – Рө = 10000 теңге /шт
және толық пайдасы: П – (Рп-Рө) * Q
болды.
Бірақ бәсекелестік саясаттың нәтижесінде рынок үлесі 0,5 дейін
П = (0.5*10000 шт) * 6000 теңге/шт.=30 млн.
Диверсификациялау стратегиясын қабылдаған соң, кәсіпорын (m) өнімдерін шығарады
Фирма үш түрлі нәрсені шығарады делік:
бұрынғы тәптіппен өткзіледі: 5% рынок үлесі, пайдаланып төмендеуі
6% рынок үлесі, сатылатыны 30 мың. дана, нәрсенің
5% рынок үлесі, сатылатыны 20 мың дана, 3-түрдегі
Осы көрсетілген мысал арқылы диверсификациялаудың жөндегіштік әрекетін және
ЖҮЙЕЛІ ТӘСІЛДЕМЕДЕ ӨНДІРІСТІ БАСҚАРУДЫҢ МАҚСАТТАРЫ ЖӘНЕ ҰЙЫМДЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ
3.1 Жүйелі тәсілдемеде өндірісті басқарудың мақсаттары.
Барлық басқару процесінің бастапқы кезінде оның мақсаттары анықталады.
Басқару мақсаттары әрдайым саналы түрде болады әрі оны
Кезінде Ф. Энгельс әлемде мақсаттарсыз ештеңе істелмейді, деп
«Өмірдегі мақсат адам қадірі мен бақытының жүрек қағысы
Мақсаттар өз мазмұндары, басқарудың деңгейлері бойынша және уақыт
Экономикалық мақсаттар ең алдымен елдің халық шаруашылығының дамуымен,
Саяси мақсаттар: оны кез келген мақсаттың құрамдық бөлігі
Бұл мақсаттар қоғам дамуының барлық мақсаттарын бір біріне
Ғылыми-техникалық мақсаттар - ғылыми-техникалық прогрес қоғамдық өндірісті дамытудың
Мақсаттардың уақытша аспектілері бөліп көрсетіледі: ұзақ мерзімді (перспективалық),
Нақты өмірде мақсаттар белгілі бір ережеге сәйкес бір
Мақсаттардың жіктеліміне сэйкес басқарудың тиісті функциялары бөліп көрсетіледі.
Мақсатты тұжырымдаудың салыстырмалы түрдегі жаңа түрдегі тәсілдемелері мен
Ақиқатты таба білу өнері» - амалдардың логикалық жүйесі
Зерттеу әдістері басқару мақсаттарын анықтаудың экстрапонциялық тәсілдемесін; мақсатты
Білімнің үш сатысы - нақты білім, тұрлаусыз білім
Эвристикалық әдістер - онда міндетті түрде сарапшылар қатысады.
«Дельфи» әдісі - сарапшылар үлкен ұжымға топтасады әрі
Пікірлерін сауалға жауап қайтару түрінде білдіреді; тіпті сауал
Түпкілікті сараптық шешімді шығару бірнеше кезеңдермен жүзеге асырлады:
жеке сұрау салу (сауалнама);
анықтамаларды жасау (әр қилы пікірлер турасында);
жүйе бойынша пікірлердің бар болуы туралы сарапшылардың ақпараты.
Сараптық нүұқаларды түзету процедурасы пікірдің бір-буынды болуына қол
Операциялық ойын. Сарапшылар белгілі бір сценарий бойынша мақсаттарды
«Мақсаттар ағашы» эдісі. Мақсатгарды рет-тәртіпке келтіріп ұсыну
«Мақсаттар ағашы» - бұл мақсаттардың арасындағы байланыстардың
3.2 Ұйымдық құрылымының жүйелі тәсілдемесі.
Басқарудың ұйымдық құрылымын ғылыми негізде құру барлық уақытта
Жүйелі тәсілдеме сандардың нормативтерін жэне басқарудың міндетті істерін
Жүйелі тәсілдеме ең алдымен ұйым мақсаттарының жүйелерін бірінші
Басқарудың ұйымдық құрылымын қалыптастыратын түрлі әдістер біртұтас
Бұрындары басқару іс-тәжірибесінде ұйымдық құрылымды қалыптастыратын негізгі төрт
1. Мақсатnарды құрылымдау;
2. Сараптық-талдамалық;
3. Ұйымдық үлгілеу (организационного моделирования);
4. Ұқсастықтар (аналогии).
Бұлардың әрбіреуі ұйымдық жобалау міндетін шешуде әр түрлі
Басқарудың ұйымдық құрылымын қалыптастырушы барлық процесті үш сатыға
1. Басқару аппаратының жалпы құрылымдық схемаларын қалыптастыру («композиция»
2. Негізгі бөлімшелердің құрамы мен олардың арасындағы байланыстарды
Осы сатылардың әрқайсысының мазмұны басқару объектісінің ерекшеліктері мен
«Композиция» сатысының бастапқы сәтіне басқарудың ұйымдық құрылымының мақсаттары
Ұйымдық құрылымның бұл сатысында басқару жүйесіндегі деңгейлердің қанша
Басқарудың ұйымдық құрылымының жобалаудың екінші сатысының («құрылымдау») негізгі
Басқару аппаратының «құрылымдау» сатысы жалпы құралымдағы жекелеген
«Құрылымдау» сатысын жүзеге асырудың нәтижесінде басқару аппараты қосалқы
Үшінші саты - ұйымдық құрылымды «реттемелеу» - басқару
Мұнда екі негізгі реттемелеуші құжат бекітіледі - бөлімшелердің
ҚОРЫТЫНДЫ
Басқару жүйесі мен оның ұйымдық құрылымының тиімділігі былайша
Басқару жүйесінің тиімділік критерийлерінің (өлшемдерінің кешенді жиыны оның
1) өндірістік-шаруашылық ұйымның белгіленген мақсаттарына қол жеткен нәтижелердің
2) жүйенің іс-әрекет жасау процесінің өз мазмұнына қоятын
Ұйымдық құрылымның әр түрлі нұсқаларын салыстыруда қолданылатын тиімділік
Басқару процесінің тиімділігін бағалауда сандық және сапалық тұрғыдан
өндіріушілігі;
үнемшілдігі;
бейімділігі;
икемділігі;
оперативтілігі;
сенімділігі.
Басқару аппаратының өндірушілігі басқару аппаратында істейтін бір қызметкерлерге
Басқару аппаратының үнемшілдігі–объектімен немесе өндірістік қызметтің нәтижелерімен өлшенетін
Басқару жүйесінің бейімділігі өзгермелі жағдайлардың белгілі бір
Басқару құрылымының икемділігі басқару аппараты органдарының шешім қабылдау
Басқарушылық шешімдерді қабылдаудың оперативтілігі басқарудағы мәселелерді уақытлы анықтауды,
Басқару аппаратының сенімділігі тұтастай алғанда оны алға қойған
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР.
1. Есімжанова С.Р. Маркетинг.Оқу құралы. Алматы Экономика
2. Ассель Г. Маркетинг: принципы и стратегия: Учебник
3. Багиев Г.Л. и др. Маркетинг: Учебник для
4. Голубков Е. П. Маркетинговые исследования: теория, методология
5. Голубков Е. П. Основы маркетинга. - М.:
6.Ілиясов Д.Қ. Маркетинг: теориясы мен практикасы: Оқу кұралы:
7.Котлер Ф. Маркетинг негіздері.
8.Ламбен Жан-Жак. Стратегический маркетинг. Европейская перспектива / Пер.
Маркетинг: Учебник / Под ред. Э.А. Уткина. -
Маркетинг: Учебное пособие /Под ред. Н.К. Мамырова. -
Нысанбаев С.Н, Садыханова Г.А., Маркетинг негіздері, А.: Қазақ
Фатхудинов Р.А. Стратегический маркетинг: Учебник. - М.: ЗАО
13.Мамыров Н.К. Маркетинг. Алматы, Экономика, 1999
3