Мазмұны:
КІРІСПЕ..................................................................................................................3
I - ТАРАУ. Оқыту процесіндегі қарым-қатынастың теориялық негіздері...................................................................................................................8
1.1. Қарым-қатынас туралы түсінік, мәні, түрлері, функциялары............…8
1.2. Педагогикалық қарым-қатынас стилі......................................................26
1.3. Педагог пен оқушы арасындағы қарым-қатынас...................................32
1.4. Педагогтар мен оқушылардың қарым-қатынасының мәдениетін қалыптастыру мәселелері.....................................................................................42
II – ТАРАУ. Оқыту процесіндегі педагог пен оқушының
2.1. Педагог пен оқушының қарым-қатынасы және педагогтің жеке
2.2. Мұғалім мен оқушы қарым-қатынасын жақсартуға арналған жаттығулары.....................................................................................................57
2.3. Педагог пен оқушының қарым-қатынасының психологиялық-педагогикалық ерекшеліктерін зерттеу
ҚОРЫТЫНДЫ....................................................................................................67
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ........................................................................................71
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. ХХІ ѓасыр табалдырыѓын аттаѓан шақта
Білім беру мекемелеріне негізгі психологиялық-педагогикалық дайындықты игерген, өз
Қазіргі педагог оқу процесінде тек қана ақыл-ой, эмоциялық,
Қоғамның даму тарихында қарым-қатынассыз адам әрекеттерінің
Ғалымдар мен білім беру үрдісінің қызметкерлерінің педагог пен
Педагогикалық қарым-қатынас мәселелерін теориялық және практикалық өңдеулердің маңыздылығы,
А.В.Киричуктың дәлелдеуі бойынша, қарым-қатынастың қоғамда тек ақпаратық
Н.Д.Хмельдің концепциясы құнды саналады, оның ойынша «педагогикалық процесс
Педагогикалық процестің кез келген актісі «педагог – тәрбиеленуші»
В.В.Кан-Калик педагогикалық қарым-қатынасқа толық анықтама береді. Автор педагогикалық
Жоғарыда айтылғандардан, қарым-қатынас мәселесінің тарихы бар екендігін аңғаруға
«Қарым -қатынас» әр алуан мағына беретін түсінік болып
Жоғары оқу орнының негізгі міндетінің бірі мемлекеттің жоғары
Негізінен кәсіби мүмкіншіліктің қалыптасуы бала мен тәрбиешінің, оқушы
Зерттеу мақсаты: оқыту процесіндегі педагог пен оқушының қарым-қатынасының
Зерттеу объектісі: педагог пен оқушы.
Зерттеу пәні: оқыту процесіндегі қарым-қатынас.
Зерттеу міндеттері:
Қарым-қатынасын түсінігіне теориялық талдау жасау;
Педагогтар мен оқушылардың қарым-қатынасының ерекшеліктерін көрсету;
Қарым-қатынасқа мазмұнды сипаттама беру;
Қарым-қатынастың психологиялық-педагогикалық жағын ашып, көрсету;
Қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру мәселесіне тоқталу;
Оқыту процесіндегі педагогтар мен оқушылардың қарым-қатынасының ерекшеліктерін зерттеу
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі: шетел зерттеушілері Дж.
Зерттеу көздері: зерттеу мәселесі бойынша педагогтардың және психологтардың
Зерттеу әдістері:
Педагогикалық, психологиялық, әдебиеттерді тақырып бойынша теориялық талдау;
сауалнама жүргізу;
психологиялық эксперимент;
эксперимент нәтижелерін сандық және сапалық тұрғыдан өндеу.
Зерттеудің негізгі кезеңдері: алғашқы кезеңде зерттеу мәселесі
бойынша материалдар жинақталып, жүйеге келтірілді, ғылыми зерттеу ақпараты
Дипломдық жұмыстың құрылымы:
Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, әдебиеттер тізімі
мен қосымшалардан тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің өзектілігі, обьектісі, пәні, мақсаты,
міндеттері зерттеудің ғылыми болжамы, зерттеу әдістері мен негізгі
Қарым-қатынастың теориялық негіздері атты бірінші тарауда қарым-қатынастың
Оқыту процесіндегі педагог пен оқушының қарым-қатынасының педагогикалық-психологиялық ерекшеліктерін
Қорытындыда жүргізілген жұмыстың теориялық және практикалық нәтижелеріне негізделген
I - ТАРАУ. Оқыту процесіндегі қарым-қатынастың теориялық негіздері.
1.1. Қарым-қатынас туралы түсінік, мәні, түрлері, функциялары.
Адам қоғамнан тыс өмір сүре алмайды. Өйткені оның
Адамдардың өзара қарым – қатынасы күнделікті өмірде қажетті
Ұжымдардың, әлеуметтік топтардың пайда болуы, олардың таптық табиғатың,
60-70 жылдардан бастап психологияның жаңа саласы әлеуметтік психология
Нақты топтарда олардың өмірдегі қызметіне қарай формальды (ресми),
Формальды емес (ресми емес) топ штат кестесінде де
Н.А Островский “Ұжым әрқашан адамды көтеріп, оны
Ұжым проблемасын әр түрлі ғылым саласының қайраткерлері және
А.В.Луначарский жеке кетіменк еадамды қалыптастырудың негізгі жағдайы ұжым
Н.К.Крупская тұлғаның дамуы мен қалыптасу ортасы ұжым деп
А.С.Макаренко ұжымда жеке адамды тәрбиелеудің бірізді педагогикалық теориясын
Қазіргі кезенде А.С.Макаренко идеясын дамытуда И.П.Ивановтың “Коммунар әдісі”
М.Горький: “Адамға осынын бойында жақсылығынан гөрі жамандығы көп
Дұрыс қарым – қатынас жасаудың қажетті бір шарты
Ұлы композитор Людвиг ван Бетховен құлағы естімей қалған
Өзара жеке басты қарым-қатынас дегеніміз – қарапайым да
Қарым-қатынас “ұжым” деген ұғыммен тікелей байланысты. Ұжым дегеніміз
В.С.Грехнев қарым-қатынас факторын екі топқа бөледі: жеке бастық
Жеке бастық – бұл адамның өзінің жеке басымен
Операциялық- қандай мақсатпен, ненің көмегі арқылы жүзеге асатындығына
Әрбір адам үшін педагогикалық әрекет бірлескен дамытушы роль
Жеке бастың жан-жақтылығы оның білімінен, бағалауынан, қарым-қатынасқа түсуінен
Тек кәсіптік-педагогикалық қарым-қатынаста, оған қоса балаларды шыңайы жақсы
Мұғалімнің қарым-қатынас жасау шығармашылығындағы тағы бір жағдай
Жас мұғалімдерде байқалатын ең көп тараған қателіктер
Оқытушы нәтижелі коммуникативті іс-әрекет үшін қарым-қатынастың әрбір микорэлементінің
Мұның барлығы оқытушыдан бір мезгілде екі мәселені
1.Тәрбиеленушілермен өзінің қатынасын, қарым-қатынас стилін, мінез-құлық ерекшеліктерін құрастыру;
2.Коммуникативтік ықпал етудің мәнерлі құралдарын құрастыру;
Оқу-тәрбие процесінде қолданылатын қазіргі білім жүйесі мазмұны және
Іс-әрекеттің субъектісі ретінде педагог оқу-тәрбие процесін басқарып, оның
Педагогикалық техникада қарым-қатынас техникасы негізгі орын алады. Педагог
Қарым-қатынас адам ақыл –ойын кеңейтуге, интеллектісін дамытуға, білімін,
Тек адамгершілікке негізделген қарым-қатынас формалары мен тәсілдері, адамдардың
Кәсіби қарым-қатынастың жалпы және жеке ерекшеліктерінің мәні педагог
Кәсіби педагогикалық қарым-қатынас – педагогикалық әрекеттің міндеттерін шешудегі
Педагогикалық қарым-қатынастың кәсіби мәдениеті- бұл оның іскерлігі мен
Педагогтың бұл қасиеті педагогикалық әрекетті іске асыру негізінде
Қарым-қатынас негізінде: міндет, қажеттілік, қызығушылық, әдет, сән және
Педагогтің кәсіби қарым-қатынасында түрткілер әруақытта да әлеуметтік мәнге
Қарым-қатынас мәдениетінің кәсіби жоғары дәрежесіне қарым-қатынасты екі жақты
Ал осындай тұлғаны қалыптастыру тек жалпы адамдық және
Қазіргі уақыттағы ғылыми – техникалық үрдіс, қоғам өміріндегі
Балалардың денсаулығына аңдамай сөйлеу арқылы әлеуметтік және адамгершілік
Жас педагогтар, жаңадан үйреніп жүрген
Балалармен педагогикалық өзара әрекетте
Көпшілік алдында сөйлеушіде байқалатын
Әңгімені қалай бастауды білмеушілік ;
Толық ұғынықты, әрі түсінікті айтып
Қарым – қатынас мақсатындағы еленбейтін
Бұрын пайдаланылған қарым – қатынас
Қарым – қатынас жүйесінде бір
жұрт алдында сөйлеуге дағдыланбағандық;
Бұрын табиғи болып келген
Қарым – қатынастың өзгерген формадағы, мәнерлі
Өзіңді дұрыс түсінуі үшін
Тыңдаушыны қызықтыруға тырысу;
Информацияны сұрыптауға, мазмұндауға және беру
Байқаған боларсыздар, көпшілік алдында
Барлық кездесетін қарым-қатынасты 3 түрге жатқызамыз:
Қажетті қарым-қатынастар;
Міндетті қарым-қатынастар;
Ынтамақты қарым-қатынастар;
Қарым-қатынастың бірінші түрі, мысалы туған-туыс арасында болады. Мұғалім
Қарым-қатынас мәнін анықтау үшін, соңғы он жылдарда дамытылған,
Қазіргі кезде кең таралған әдіс бойынша қарым –
Қарым- қатынас субъектілері өзіндік функционалды жүктемені алып жүреді
Қарым – қатынас функциясының неғұрлым жете талдауы контакттілік,
Эмотивті (экспрессивті, аффективті) – сөйлеушінің хабарлаушыға қатынасы («Қандай
Конативті – адресатты әрекетке итермелеу, өтініш, бұйрық.
Референциондық ( когнетивті, денотативті ) – ойды білдіру.
Поэтикалық – шынайы мен қияли демаркациясы.
Фатикалық – контактіні қолдау (мысалы, «Алло», «Сәлем», «Қалың
Метатілдік - өз айтуларын нақтылау, реттеу.
Тілдік функцияларды М. Холлидей біршама басқаша анықтады. Өз
Педагогикалық қарым – қатынастың екінші сапасы оның оқытушы
Сонымен қатар , педагогикалық қарым – қатынас, Е.А.
Өзара әрекеттесудің осы түрлері үшін ортақ болып табылатын
Осылайша, педагогикалық қарым – қатынас жайлы айта отырып,
Педагогикалық қарым – қатынас қандай
Практикадағы студенттерде және жас
Мәселен, оқыту процесін ұйымдастыру кезіндегі
Қарым – қатынасты оқытудың оқу
Мұғалімнің оқушылармен нағыз психологиялық
Мұғалімнің оқушылармен оқыту процесін
Оқытудың қолайлы жағдайларын қалыптастыру;
Коллективтік танымдық ізденіс пен
Оқу процесінде жеке адамның
Қарым – қатынасты оқытудың тәрбиелік
Оқу процесінде педагог пен
Оқу әрекетін ойдағыдай қамтамасыз
Оқу әрекеті процесінде (танымдық, жас
Оқушыларға тұтастай комплексті тәрбие
Оқушылар коллективіндегі өзара қарым –
Қарым – қатынасты оқытудың дамушы
Оқу әрекетінде жеке адамның
Жеке адамның дамуының қозғаушы
Жеке адамның өз ойын
Қарым – қатынас процесінде жеке
1.2. Педагогикалық қарым-қатынас стилі.
Мұғалімнің педагогикалық іс-әрекеті, кез келген басқа іс-әрекет сияқты,
Зерттеушілер стильдің инструменталды, компенсаторлық, жүйе құраушы және интегративті
Мінез-құлықтың жалпы стильдерін анықтай отырып, зерттеушілер адамдар қысылшаң,
Қорыта келе, мінез-құлыққа, қарым-қатынасқа қатысты неғұрлым ортақ стилі
Әрбір мұғалім балалармен өзара қатынасты түрліше ұйымдастырады. Бір
Қарым-қатынас стилі дегеніміз – педагог пен оқушылардың әлеуметтік-психологиялық
Педагогикалық қарым-қатынас түйіндеп айтқанда мұғалімнің өзіндік қол таңбасы.
Бірлескен шығармашылық іс-әрекетке әуестенуге байланысты;
Қарым-қатынас, шекаралық (дистанциялық) ыңғайластыққа;
Қорқытып-үркітуге негізделген қарым-қатынас;
Әзіл-қалжыңы араласқан қарым-қатынас.
Оларға жеке-жеке тоқталсақ:
1.Бірлескен шығармашылық іс-әрекетке әуестенуге байланысты қарым-қатынас – педагогикалық
2. Достық ықылас негізінде құрылған педагогикалық қарым-қатынас стилі
3. Шеңбер шекті аралық (дистанциялық) қарым-қатынас оқушының тәрбиеге
Мұғалімде болатын бедел дистанцияны механикалық жолмен орнату арқылы
Бұл стильдің мәнісі: педагог пен оқушылардың өзара қатынас
4. Қорқытып-үркітуге негізделген қарым-қатынас. Дистанциялық қарым-қатынасты шығармашылық нәтижесімен
Қорқыту арқылы қарым-қатынас орнату көбінесе істі дұрыс ұйымдастыра
Қорқыту арқылы қарым-қатына жасау шын мәнінде шығармашылық қызметті
5. Әзіл-қалжыңы аралас қарым-қатынас. Бұл қарым-қатынастың да көптеген
Балалармен қарым-қатынастағы қорқыту, әзіл-қалжың стильдерінің, әсіресе дистанциялық қарым-қатынастың
Әрбір педагогикалық ұжымда педагогтың балалармен қарым-қатынас жасаудың жалпы,
Кәсіптік-педагогикалық қарым-қатынас стильдері туралы қорытындылай келіп, педагогтардың балалармен
Педагогикалық өзіндік дербестігіне сәйкес келетін педагогикалық қарым-қатынас стилі
1.3. Педагог пен оқушы арасындағы қарым-қатынас
Оқу-тәрбие жұмысын күнбе-күн жедел жүзеге асыруға қарым-қатынас жасап
Мұғалім өзі оқытатын пәні бойынша материялдарды қаншама жақсы
Қазіргі күнде қоғам алдына қойылып отырған халыққа білім
Педагогикалық қарым- қатынас мұғалім мен оқушы арасындағы
Оқушылар мен мұғалім арасында мәдени қарым- қатынастың болуының
Мысалы, А.С.Макаренко оқушы мен мұғалім арасындағы қарым- қатынас
“Мектеп қабырғасында айтылған әрбір сөз – ойластырылған,
Оқушы мен мұғалім арасында дұрыс ұйымдаспаған педагогикалық қарым
Мұғалімдердің оқушылармен қарым-қатынас жасау әдісі бүтіндей творчество. Мысалы,
Мұғалім мен оқушы арасындағы мәдени қарым-қатынасты жасап, ынтымақтастық
Олардың “ынтымақтастық“ қарым-қатынас идеясының мәні бойынша мұғалім әрқашан
Педагогикалық қарым-қатынас мынадай функциялар атқарады: хабар-алмасу функциясы, жеке
Мұғалім мәселемен толық танысып, материалды сұрыптау, оқыту үстіндегі
Сыныптың алғашқы жұмыс істеуге кірісе бастағанда қарым-қатынасты ұйымдастыра
Сыныптағы бастапқы ұйымдастыру кезеңінен жедел нақты іспен жекел
Сыныптағы әлеуметтік-психологиялық бірлікті жедел қолға алу, жекеленген оқушылардың
Ұжымды жұмылдыруға ықпал ететін мәселелерді қою және жөн
Ұқыптылық, жинақылық, белсенділік, жарқын жүзділік сияқты сыртқы комуникативтік
Өзара әрекеттестікті қамтамасыз ететін сөз, оның жазбаша түрі,
Осылардың негізінде оқушылармен өзара түсінісуді, мұғалім мен жалпылама
Қарым-қатынасты меңгеру үшін мұғалім толып жатқан комуникативтік міндеттерді
Оқушы мен қарым-қатынас орнатқан уақытта оқушының темпераментін біліп,
Балалар мен өткенде жүзеге асырылған қарым-қатынас сипаттарын мұғалім
Оқушылар мен қарым-қатынас орнату процесінің тиімді болуы үшін
Балалармен ілтипатты сөйлесе білу және бүтіндей сыныппен қарым-қатынас
Балалармен қарым-қатынас жасағанда өз бақылауыңды дамыта отырып әңгімелесушілердің
әр лқушының мінез-құлқын, жүріс-тұрысын сйлеу мәнерін тани білу,
Педагогикалық қарым-қатынасты іс жүзінде ұйымдастыру үшін тікелей әрекеттің
Оқытушылардың жұмыстарын талдай келе және олардың сабақтан бір
Жоғары – қарым-қатынастың, өзара түсінісуді, сенімділікпен мінезделеді;
Орташа;
Төмен – алшақтау, түсінбеушілік, жақтырмау, суық көзқарас, өзара
Қарым-қатынастың дәрежесі педагогтың іс-әрекетімен байланысты, ол Б.Г.Ананьевтің қарастырғанымен,
Оң – мақұлдау, өз бетімен істеген істерді мадақтау,
Теріс – ескерту, мысқылдау, ирония, кіналау, қорқыту, ренжіту,
Коммуникативті қарым-қатынаста әртүрлі стильдер, оқытушының оқу барысындағы студенттермен
Диктаторлық модель («Монблан») – оқытушылар оқытып жүрген студенттерден
Байланыс жоқ модель («Қытай дуалы») - өзінің психологиялық
Дифференциялық көңіл бөлу моделі («Локатор») – оқушыларға терімді
Гипорефлексті модель («Тетерев») – бұл оқытушы араласуда томаға-тұйық
Гиперрефлексті модель («Гамлет») – Айтылған жағдайлардың психологиясына қарама-қарсы
Аса жұмсақ емес модель («Робот») – оқытушылар мен
Авторитарлық модель («Я – сам») - оқу-тәрбиелеу
Белсенді қарым-қатынастың моделі («Одақ») – оқытушы үнемі оқушымен
Салдар: оқу, этикалық және ұйымдастырушылық проблемалар шыққанда, екі
Оқытушылардың студенттермен араласу процестерінің екі шеттегі варианттарынан құрылуы
Қарым-қатынас пен іс-әрекеттің оң нәтижесіне жету,ол бір-бірі
Оқу барысында оптималды педагогикалық қарым-қатынасты тұрақтандыру үшін, келесі
Профилактикалық және коммуникативті аффектілерді шешетін әдістер (комминикативті тежелу,
Оқушы мен оқытушы өзара қарым-қатынаста, сабақта
Жауап беруде бағалау арқылы қолдау, диалогқа қатысу фактіні
Оқушылардың, мұғалімдерден немесе достарынан көмек сұрауын мақұлдау;
Өз бетімен, ауызша жауап берген оқушыларды мадақтау;
Коммуникативті тежелуі айқын көрініп тұрған оқушыларды жауап
Сабақ үстінде, жекелеген оқушылардың шығармашылықта
Қарым-қатынас процесінде коммуникативті комек көрсету әдістері:
адекватты лексика таңдауда, өз пікірін білдіруде уақытылы көмек
нақты бір қарым-қатынас жасауда, коммуникативті нормалардың мағынасын түсіндіру;
коммуникативті әдістерге (тікелей немесе жанама), араласу техникасына үйрету;
Оқушылардың оқытушылармен диалогындағы іс-әрекетіне позитивті сын айтылуы керек
Оқущыларға вербальды және вербальды емес тәсілдерді көрсету, оқытушымен
«қол көтеріп, тез жауап беруге шыдамауды ақтау» студенттерге
студенттерге, «ойларын түйіндеуге» кез-келген ситуацияларда дұрыс бағыт алуға
Оқушылардың оқу-таным белсенділіктерінің әдісін инициаландыру:
сабақ үстінде студенттердің оқытушымен белсенді тікелей қарым-қатынас жасауға
Оқушылардың инициативаларын топ алдында мотивті қолдау көрсету;
Қарым-қатынас эталондарына жіберген өзінің қателіктеріне сын айту;
«ойын түріндегі провокация» («Сен жауап бергенде Иван Иванов
Оқудың дамуы, әдеттегідей оқу типі схемасынан «естіді
Педагогикалық процесстің, педагогикалық қарым-қатынастың алты негізгі функциялары
конструктивті – пән бойынша практикалық мәнділігі мен білім
ұйымдастырушылық – оқытушы мен студенттің арасындағы бірігіп ұйымдастырған
коммуникативті-стимулдық – оқу-таным іскерлігінің әртүрлі формаларының ұйқасымы (жеке
ақпаратты-оқытушылық – студенттерге түсінігі мен ориентациясы, оқу процесі
эмоционалды-корригирді (корригирующий) – оқу процесінде «ашық принцип» және
бақылау-бағалау – оқушы мен оқытушының арасында өзара бақылау
1.4. Педагогтар мен оқушылардың қарым-қатынасының мәдениетін қалыптастыру мәселелері
Оқытуда тәрбиеде және бала тұлғасын қалыптастырудағы тұлғалық бағдардың
Мектептің педагогикалық үрдісінде бұл көзқарасты іске асыру осы
-тұлғалық мінез-құлық пен іс-әрекетті бағыттайтын және іске асыратын
-рухани және материалдық құндылықтар ретінде (В.П.Тугаринов, Ю.И.Ефимов және
-іс-рекет жасау әдіс-тәсілдері ретінде (М.С.Коган, В.Е.Давыдов және т.б.)
-тұлғаның қоғам өмірінің түрлі әлеуметтік, рухани салаларында өзін
-адам өзінің биологиялық табиғатынан жоғарылау дәрежесі, онда рухани
Сыпайылық – бұл мінез сипатының негізгі мазмұнын адамдар
Әдептілік – көрегенділік талаптарын білу мен сақтауға қоса
Педагогтар мен оқушылардың өзара қарым-қатынас жасау мәдениеті олардың
Жалпы алғанда қарым-қатынас адамдар арасында байланыстарды жасаудағы және
Педагогикалық қарым-қатынас мұғалім мен оқушылардың бірлескен іс-әрекетінің өзегі
Бірлескен іс-әрекет барысында қарым-қатынас оқушымен мұғалімдерге қандай ықпал
Педагогтардың оқушылармен қарым-қатынастары балаларды дамыту құралы және өзіндік
Педагогикалық қарым-қатынастың нәтижелілігі мұғалімнің қаншалықты тәрбиелік, білім беру
Мұғалімнің өзін оқушылардың орнына қоя алу қабілеті оған
Оқушылармен қарым-қатынас жасау барысында әрбір педагогикалық жағдайларға сәйкес
Сонымен қатар мұғалімдер оқушылардың өз бойындағы жағымды жақтарын
Мұғалімнің оқушыға сенім артуы, оларды оқу үрдісінде де
Қарым-қатынас оқушының рухани дамуындағы ең маңызды құралы ретінде
Басқа адамдармен бөтен пиғылсыз араласа бастай білу, мәдениетінің
Қатынас мәдениеті қалыптасқан адам өзінің талғамын, әдет-дағдыларын,
Оларды өмірге және басқалармен араласқанда сақтау қажет-ақ.
Нақты қоғамда қолданғанына сәйкес, белгілі бір түрде сезімді
Жеке адамдар арасындағы қарым-қатынастың ерекше сипатын айта келе
Адамдардың бойында өте әдептілік белгінің болуы да қатынасу
Мұғалім оқушылармен кезінде А.П.Чехов ұсынған кезекті бір
Мәселен, сенің көңіл-күйің бүгін нашарлап тұр делік,
Сендерге келесі бір сауал мәселен, сенің басқа
Сөйтіп, басқалармен қарым-қатынаста өздеріңді қолайсыз сезініп, тумысынан
Адамның өзара қатынасы күнделікті өмірде қажетті болып тұратын
Желігу бір адамнан басқа адамдарға жұғысты іспетті.
Жалпы халықтық педагогика идеялары негізінде оқушылардың
Тұлғалық бағыт принципі
Жеке тұлғалық және қоғамдық бағыттардың бірлігі
өмірмен, еңбекпен байланыс принципі
өнеге – үлгіні сүйеніш ету принципі
тәрбиелік ықпалдар бірлігі принципі.
Болашақ мұғалімдердің қарым – қатынас мәдениетін
Оқушылардың қарым – қатынас мәдениетін қалыптастыруда
Сананы қалыптастыру әдістері. Оқушының
Этикалық тақырыптағы әңгіме моральдік
1) халықтық педагогика туралы білімін
2) тұлғаның адамгершілік сапаларына негізделген
3) тәрбиелік ұнамды үлгі - өнеге,
Әдептілік - сұқбатқа студенттердің
Сондай – ақ алдын – ала
Айтыс- сананы, сенімді, мақсат-мұраттарды, құндылық
Тәрбиенің адамгершілік мақсаттарына бағытталған рухани бай қарым-қатынас қазіргі
Қорыта айтқанда қарым-қатынастар мен іс-әрекеттерді рухани байыту оқушылардың
II – ТАРАУ. Оқыту процесіндегі педагог пен оқушының
2.1. Педагог пен оқушының қарым-қатынасы және педагогтің жеке
Жоғарыдағы теориялық жұмысты тәжірибеде түрлі зерттеу әдістерін пайдалану
Күнделікті оқу процесінде мұғалім мен оқушының қарым-қатынасын анықтап
1. а) Кей кездері бәсеке сұрақтардың шешімін оқушылардың
б) Менің тапсырысыма оқушылар наралылықпен қараған жағдайда, менің
2. а) Мен компромис шешімді табуға тырысамын.
б) Мен бәсеке сұрақтарды оқушылардың қызығушылығының негізінде шешемін.
3. а) Мен оқушылардың сезіміне жеке басына тиіспеймін.
б) Мен артық күш жұмсамау үшін, бәрін істеуге
4. а) Мен өзімнің қолайсыз жағдайымнан қашуға тырысамын.
б) Мен өзімнің айтқанымды орындатамын.
5. а) Мен орташа позицияны ұстанамын.
б) Мен айтқандарымның орындалуын қалаймын.
6. а) Мен оқушының көз қарасымен есептесемін.
б) Мен оқушылармен алшақтық қарым-қатынасты ұстанғанды жөн көремін.
7. а) Мен өз дегеніме жетемін.
б) Оқушылармен санасамын.
8. а) Мен тез арада келісім табуға тырысамын.
б) Мен оқушылардан сабақты қалай өткізгенім оларға қызықты
9. а) Мен оқушылармен пікір алмасқанды жөн көрмеймін.
б) Мен “алтын ортаны“ табуға тырысамын.
10. а) Мен әрқайсымыздың мақсатымыздың қанағаттануын ойлаймын.
б) Егер оқушының позициясы маңызды болып көрінсе, мен
11. а) Оқушылармен әңгіме жүргізе отырып, мен олардың
12. а) Мен оқушылардың жеке басын сыйлаймын.
б) Мен оқушылармен адамгершілік қарым-қатынасты ұстанғанды жөн көремін.
13. а) Мен оқушылардың сабақта өздерін еркін сезінгенін
б) Пәнге деген қызығушылықтары артуы үшін қолымнан келгеннің
14. а) Сабаққа тыс қалған оқушылармен жеке жұмыстар
б) сабақтан тыс жұмыстарға үлкен көңіл бөлемін.
15. а) Оқушыны өзіммен тең көремін.
б) Мен өз жұмысымды оқушының қызығушылығы негізінде іске
Қызметтестігіңізге рахмет.
Төмендегі әдістеменің көмегімен мұғалімнің келесі сапалар деңгейін анықтаймыз:
*Әлеуметтік- адамгершілік деңгейі;
* Рухани жан дүниесі деңгейі;
* Эмоциональды деңгейі;
*Әлеуметтік ақыл- ой деңгейі;
* Көшбасшының топтық деңгейі;
Сұрақтар:
Зандылықтарды сөзсіз орындау қажет.
Ұжымның қызығушылықтары жеке бас қызығушылықтарынан басым.
Жастардың ортасында фармальды емес әрекеттердің
Білім үшін мемлекетке қатаң тәртіп қажет.
Барлығын өзің жасауға тырысу қажет.
Егер тиімді нұсқа ұсынатын болсаң
Мен өзімнің қағидаларыма қарсы келетін
Мен қатал мұғалімдікті қолдаймын бұл өмірдегі өз идеяларының
Мен әрқашанда дұрыс шешім қабылдаймын.
Балалар әлбетте бейімделе білу қажет.
Ұжымның қызығушылығы үшін жеке оқушылардың берекесіне
Мен әрқашанда маған не істеу керек екендігін көрсеткенін
Балалар педагогтың іс- әрекетін сынауына болмайды.
Барлық жағдайға рұхсат беру маған ұнамайды.
Біреуге қарсы шығу өзіңе қосымша
Өзің білмейтін түсінігің жоқ жай туралы ешқашанда
Мені оқушылардың ақымақтылығы тітіркендіреді.
Мен оқушылар үшін жауапкершілік алғанды
Мен әрқашанда айналама тез бейімделемін.
Жалқауларды қоғамнан жекешелеу керек.
Оқу орындары оқушыларға тыңдауды үйрету
Маған кейде өз ойым
Мұғалім мен оқушының арасындағы достық қарым- қатынас тәрбиеге
Интерпритация: тест нәтижелерін төмендегілер бойынша анықтаймыз.
1-20 пункті бойынша ұпайлардың жиынтығын санамыз. Бұл сіздің
21-30 пункті бойынша ұпайлардың жиынтығын санаймыз. Бұл сіздің
31-40 пункті бойынша ұпайлар жиынтығын санаймыз. Бұл сіздің
21-40 пункті бойынша ұпайлар жиынтығын санаймыз. Бұл сіздің
1-40 пункті бойынша ұпайлардың жалпы жиынтығын санаңыз.Ол сіздің
*Әлеуметтік- адамгершілік деңгейі;
* Рухани жан дүниесі деңгейі;
* Эмоциональды деңгейі;
*Әлеуметтік ақыл- ой деңгейі;
* Көшбасшының топтық деңгейі;
Сапалардың интегралды бағалау деңгейі көшбасшы сапалар деңгейімен анықталады.(1-40)
71-80 ұпай-сіз қоршаған адамдардың жағымды көзқарасына ие бола
Қорытындылай келе жасанды жетекші интервалы 15-45 ұпайда қалады,
Педагогикалық процестегі оқушы мен мұғалім қарым-қатынасын зерттеп, анықтау
Атап айтқанда, мектеп бойынша «Мұғалімнің оқушыға әсері және
Тақырыбы: «Мұғалімнің оқушыға әсері және қарым-қатынасы»
Р/С Пән Мұғалімнің аты-жөні 1 2 3
1 Қазақ тілі Бектұрғанова Н. 79% 14%
2 Қазақ әдебиеті Бектұрғанова Н. 57% 29% 7%
3 Тарих Арғынғазин С. 50% 36% 14% -
4 Алгебра Қапасова Г. 36% 29% 29%
5 Геометрия Қапасова Г. 36% 29% 29% 7%
6 Орыс тілі Тынышпаева Г. 43% 43% 7%
7 Орыс әдебиеті Тынышпаева Г. 43% 43% 7%
8 Ағылшын тілі Тенишева М.
Сарсенбаева А. 36% 29% 7% 14% 7%
9 Сызу Абдимова А. 14% 29% 50% 7%
10 Информатика Алтыбаев Ш. 58% 42% - -
11 География Керімова Ж. 14% 36% 36% 14%
12 Биология Керімова Ж. 7% 46% 15% 31%
13 Химия Сыдықбекова Т. 17% 47% - 20%
14 Дене шынықт. Нұрғалиев Ж. 50% 41%
15 ӨҚН Омарғазинов Д. 66% 33% - -
16 Валеология Әжібаева Ж. 66% 33% -
17 Еңбек Ботаева Ф. 16% 16% 33% 33%
18 Физика Манкеева Ж. 29% 57% 7% 7%
Жалпы 40% 36,3% 14% 8,2% 1,5%
Ескерту: 1.Құрметтеймін, 2.Сыйлаймын, 3.Әсер етпейді, 4.Ұнатпаймын, 5.Қорқамын.
Сонымен қатар жаңа технология элементтерін өз пәнінде қолданып
Жалпы пән бойынша:
Пән қызық, бірақ қиын деп жауап бергендері –
Пән қызық - 50%
Пән қызық емес, себебі түсінбеймін – 7,8%
Түсінемін, бірақ көңілсіз – 6,7%
Егер ұрыспаса қатыспас едім – 0,5% жауап берді.
Мектеп өмірінде ата-ана, оқушы, мұғалім, мектеп әкімшілігінің арасындағы
Мұғалім мен оқушы қарым-қатынасын жақсартуға арналған психологиялық-педагогикалық тренингтар
Оқушының жеке басын танып білуде, оның оқу әрекеті
Қазіргі қоғамда қарым-қатынас сауаттылығы маңызды сипат алып отыр.
Бұл тренингтер кезінде оқушылар мұғалім роліне енеді. Тренингтің
-өзін-өзі тану, түсіну, тұлғалық даму тәсілдерін таба білу;
-ойдың икемділігін, тапқырлығын талап ету;
-ойлаудың дәлдәгә мен жылдамдығын жақсарту;
-өзінің және өзгенің даралығын дамыту.
Мұғалім мінез-құлқының әр түрлі түрі бар. Американдық психотерапевт
Екінші рөл ол мұғалім-компьютер. Оның беделі белгілі бір
Үшінші түрі ол мұғалім-қиналушы. Оның беделі қақтығысқа түспеушілік.
Ал келесі түрі бұл таныс (дос). Оның беделі
Әдеттегідей сабақ жүріп жатыр. Оқушы Такенов С. хат
Осы жағдайдағы әрекеттерді екі топқа бөлініп рольде ойнау:
Мектеп директоры
Сынып жетекшісі
Тәрбие ісін меңгерушісі
Психолог
Ата-ана
II. Тренинг "Болжау"
Өзіне жұп таңдау
Қандай адам екенін суреттеу
Маман ретінде бағалау
III. Осы семинарды қорыта келе мұғалім мен оқушы
Ашық бағалау. Мысалы: "Сен сондайсың" сөзінің орнына "Менің
Сапалы түрде баға беру. Мысалы: "Сен менің ойымша
Оқушыларды бір-бірімен салыстырмау керек. Іштей салыстырып, жауапты басқаша
Оқушылармен қарым-қатынас кезінде мұғалім өзін жоғары ұстамау керек.
Оқушылармен қарым-қатынас үстінде тілектестік білдіріп, құптап қолдап отыру
Жай тыңдап қана қоймай, байыппен тыңдау керек.
Көріп қана қоймай, дұрыс көре білу керек.
Қарым-қатынас кезінде ашық-жарқын, жылы жүзді болу керек.
Сынамау керек, өз ойын ашық айту керек. Дәлелді
Әр баланың ерекшеліктерін ескере отырып, әртүрлі әдіс-тәсілді орынды
Қорыта айтқанда, әрбір жеке тұлға мұғалімнің оны жан-жақты
2.3. Педагог пен оқушының қарым-қатынасының психологиялық-педагогикалық ерекшеліктерін зерттеу
Тақырыпқа байланысты жүргізілген зерттеу 2007-2008 оқу жылында жүргізілді.
Кезеңдері Өткізілген уақыты Өткізілген жері,тобы Қолданылатын әдістер
1. Анықтау 09.10.2007-23.12.2007 жж Қарағанды қаласының №39 орта
2.Қалыптастыру 26.02.2008-26.05.2008 жж Қарағанды қаласының №39 орта мектептегі
1 - кезең анықтаушы. Зерттеу кезеңінде жалпы орта
Мақсаты: оқыту процесіндегі педагог пен оқушылардық өзара қарым-қатынасының
Анықтау кезінде Қарағанды қаласының №39 орта мектептегі мұғалімдер
Кесте 1.
Анықтаушы экспериментінің нәтижесі
Р/С Параметрлер "Иә" "Жоқ"
1 Мектепке қуанышпен келемін 71% 29%
2 Мектептегі тәртіп ұнайды 38% 64%
3 Мұғалімдерге ризамын 43% 57%
4 Пән мұғалімдерінің көңіл-күйі маған қатты әсер етеді
5 Сынып жетекшіме сенемін 66% 34%
6 Мектепте, сабақта өзімді еркін сезінемін 71% 29%
Сурет 1
2 - кезең қалыптастырушы. Қалыптастырушы зерттеуінің мақсаты: оқыту
Теориялық және практикалық талдау негізінде мынадай ұсыныстар беруге
Педагогикалық қарым-қатынаста 3 негізгі қызметті басшылыққа алған жөн:
Оқушының қарым-қатынасқа «ашылуы»-сыныпта, мектепте, сыныптан тыс іс шараларда,
Педагогикалық қарым-қатынаста оқушымен «бірге болу»-мұғалім мен оқушылардың өзара
3. Педагогиалық қарым-қатынастағы баланы «жоғарылату»-жоғары бағалау ретінде түсіндіріледі.
Осыдан кейін қалыптастыру экспериментінің нәтижесін кесте-2 және сурет-2
Кесте 2.
Қалыптастырушы экспериментінің нәтижесі
Р/С Параметрлер "Иә" "Жоқ"
1 Мектепке қуанышпен келемін 80% 20%
2 Мектептегі тәртіп ұнайды 68% 32%
3 Мұғалімдерге ризамын 63% 37%
4 Пән мұғалімдерінің көңіл-күйі маған қатты әсер етеді
5 Сынып жетекшіме сенемін 76% 24%
6 Мектепте, сабақта өзімді еркін сезінемін 81% 19%
Сурет – 2
Өткізілген анықтаушы және қалыптастырушы эксперименттерінің жалпы қорытынды нәтижесін
Кесте 3.
Анықтаушы және қалыптастырушы эксперименттерінің нәтижелері
№ Критерий Анықтаушы экспериментінің жауаптар нәтижесі Қалыптастырушы экспериментінің
"Иә" "Жоқ" "Иә" "Жоқ"
1. Мектепке қуанышпен келемін 71% 29% 80% 20%
2. Мектептегі тәртіп ұнайды 38% 64% 68% 32%
3. Мұғалімдерге ризамын 43% 57% 63% 37%
4. Пән мұғалімдерінің көңіл-күйі маған қатты әсер етеді
5. Сынып жетекшіме сенемін 66% 34% 76% 24%
6. Мектепте, сабақта өзімді еркін сезінемін 71% 29%
Қорытынды
Заманымыздың заңғар жазушысы Мұхтар Әуезов «Адам баласы жан
Мұғалімдердің республикалық II құрылтайында Н.Ә.Назарбаев еліміздің ертеңі бүгінгі
Ал бүгінгі күнгі мұғалімнің басты мақсаты - өзіндік
Жеке тұлғаның қалыптасуында оқушы мен мұғалім арасындағы қарым-қатынастың
Белгілі Қазақстан ғалымы, профессор Н.Д.Хмель «Мұғалімнің қаншалықты іс-әрекеті
Ғалым-педагогтардың пікірінше, жеке тұлға іс-әрекет негізінде қалыптасады.
Іс-әрекет бұл қарым-қатынас, ұжымның өздігінен істеушілік және ішкі
Мұғалім мен оқушы қарым-қатынасы ғылыми тұрғыдан қаралатын күрделі
Қарым-қатынас дегеніміз – мұғалім мен оқушының рухани баюы.
Біріншіден, оқушының рухани дүниесіне үлкен құрметпен қарап, оның
Екіншіден, оқушының дүниеге деген көзқарасын түсініп, оның қайғысы
Үшіншіден, оның өзіне тән жеке қасиеттері мен ерекшеліктерін
Сондықтан да қарым-қатынасты ұйымдастыруда субъектінің психологиялық жағдайын ескеруі
Бұл оңай емес, өйткені өзіне ұқсамайтын басқаның жан
Сонымен бірге қарым-қатынастың әртүрлі типтері болады. Олар: авторитарлық,
Авторитарлық қарым-қатынаста оқушылар бойында қорқыныш, үрей сезімдері басым
Либералдық қарым-қатынаста оқушылар істері мен қылықтары ойластырылмаған, санасыз
Гумандық қарым-қатынас туралы профессор А.А.Бейсенбаеваның айтқан идеяларына сүйене
Гумандық қарым-қатынаста оқушылар өз пікірлерін ашық айтуға, ынта-жігерін
Әдебиеттер тізімі:
Кан-Калик В.А. Педагогическое общение.-М., 1987
Леонтьев А.А. Педагогическое общение.-М., 1997
Вестник КазНПУ им.абая, серия «Педагогические науки», №2(10), 2005г.
Хмель Н.Д. Жалбы білім беретін мектептегі педагогикалық процесс.-Алматы,
Итбаев Н. “Жалпы психология” Ақмола 1992 ж.
Сәбет Бап-Баба “Жалпы психология” Алматы Дарын 2003 ж.
Жарықбаев Қ. “Жалпы психология” Алматы 2004 ж.
“Әдеп және жантану” Хрестоматиясы “Атамұра” 1999 ж.
Макаренко А.С. “Таңдамалы педагогикалық шығармалары” Алматы 1950ж.
“Отбасы өміріндегі әдеп және психология” редакциясын басқарған Гребенников
Қоянбаев Р.Б., Қоянбаев Ж.Б. “Педагогика” Алматы -2000 ж.
Макаренко А.С. “О воспитании в семье” Москва -1989
Жарықбаев Қ. “Психология” Алматы “Білім” 1993 ж.
Алдамұратов А. “Психология” 1992 ж.
Рубинштейн С.Л. “Основы общей психологий”
“Психологический словарь” под. ред. Зинченко 1999 ж.
Әубәкірқызы Б. “Психологиялық терминнің орысша-қазақша сөздігі” 1998 ж.
Еникеев Е. “Общая психология” 2000 ж.
Құдияров Ғ. Ортақтасу психологиясы.
Зимняя И.А. Педагогикалық психология. Алматы -2005
Қазақстан мектебі. 2006ж. №5
Рувинский Л.И. Мамандыққа кіріспе.Алматы-1991
Т.С.Сағынтаев Педагогикалық шеберлік негіздері Алматы,
Журнал: Мектептегі психология-психология в школе. №1(7), 2007
«Бастауыш мектеп», №1, 2006
Амонашвили Ш.А.Здравствуйте, дети.-М., 1998
Психология: Словарь/Под.ред. А.В.Петровского, М.Г.Ярошевского.-М., 1990
«Сынып жетекшісі», №1, 2004
«Қазақстан мектебі», №2. 2008
Хмель Н.Д. Жалпы білім беретін мектептегі педагогикалық процесс.
Бейсенбаева А.А. Пәнаралық байланыс негізінде оқу процесін ұйымдастыру.
Педагогика. – 2002. -№2, №6, №8, №9.
Журавлев Е.М. Педагогика в системе наук о человеке.
Рейс Фил. 500 советов студентам. М.1996 г.
Смирнов С.Д. Педагогика и психология высшего
Нонан Э. Студент как личность //Высшее образование в
Абдуллина О.А. Личность студента в процессе профессиональной подготовки
Вербицкий А.А. Активное обучение в высшей школе. М.1991
Соколов В.Н.Педагогическая эвристика. М.1995
Буланова-Топоркова М.В. Педагогика и психология высшей школы. М.2002
Пионова Н.Р. Педагогика высшей школы. Минск.2002
Пидкасистый П.И. Психолого-дидактический справочник преподавателя высшей школы. М.1999
Сабыров Т. Болашақ мұғалімдердің дидактикалық дайындығын жетілдіру. А.1999.
Психологические основы формирования профессионального интереса к педагогической деятельности/
Крутецкий В.А. Очерки психологии старшего школьника/ Крутецкий В.А.,
Общение и формирование личности школьника: Опыт эксперим.психолог.исслед./ ред.Бодалев
Немов Р. СПсихология: В 3 кн.: Учебник для
Қосымшалар
Қосымша№1:
Қосымша№2: Мұғалім оқушылармен дұрыс қарым-қатынаста болу үшін
Қосымша№3: Оқушылардың мұғалімдермен қарым-қатынасының сипаты.
Ықпал Жоғары орташа Төмен
күтулі нақты күтулі нақты Күтулі Нақты
Оң - барлығы 264 284 220 142 172
Мақұлдау 65 83 62 37 29 15
Дербестікті мадақтау 41 44 33 24 68 39
Мақтау 68 78 51 26 14 9
Әзіл 5 7 4 - 2 2
Өтініш 29 46 20 19 18 29
Ақыл және ақыл беру 56 26 50 26
Теріс - барлығы 39 28 91 69 344
Ескерту 7 14 19 11 68 54
Мысқылдау және ирония 9 2 14 2 71
Кіналау және мораль 3 2 11 16 73
Дауыс көтеру, интонация жоғарылату 18 10 34 24
Қорқыту - - 2 - 26 24
Зәбірлеу - - 3 5 10 13
Байланысу 2 - 8 11 15 20
48
Жеке тұлғаның іскерлік сапалары
Фамилия аты, әкесінің аты
Ақыл мен дарындылық құрылымы
Жанұясы туралы мағлұмат
Оқуға әртүрлі міндеттерді орындауға қатынасы
адамдармен қатынасының сипаты
Өзі-өзіне қатынасы
Сыртқы келбеті
Сөйлеу ерекшелелігі