Жоспар
Кіріспе .................................................................................................................... 3
І. Мемлекеттік бюджет пен мемлекеттік қарыздың теориялық негіздері
1. 1. Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мазмұны ...................................... 4
1. 2. Мемлекеттік қарыздың сипаты мен түрлері ...............................................
2. Қазақстан Республикасының бюджеті мен қарызының ерекшеліктері
2. 1. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі ........................................... 10
2. 2. Қазақстан Республикасы қарыздарының ішкі және сыртқы
2. 3. Қазақстан Республикасы бюджетінің кірістері мен шығыстары
3. Қазақстан Республикасындағы бюджет тапшылығын жою және мемлекеттік
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Кіріспе
Бұл курстық жұмыстың тақырыбы «Мемлекеттік қарыз және мемлекеттік
Қаржылық байланыстардың орасан зор әр алуандығында жеке ортақ
Мемлекеттік қарыз бюджеттің жеткіліксіз болуынан халықаралық қаржы ұйымдары
Курстық жұмыстың мақсаты: Мемлекеттік бюджет пен мемлекеттік қарыздың
Курстық жұмыстың құрылымы: Бұл курстық жұмыс кіріспеден, үш
1. Мемлекеттік бюджеттің және мемлекеттік қарыздың теориялық негіздері
1. 1. Мемлекеттік бюджеттің экономикалық мазмұны
Бюджет – ол жалпы қаржы категорияға қарағанда бөлек,
Қазақстан Республикасының Бюджеттік кодексінің 4-бабында бюджетке келсідей түсінік
Бюджет әр мемлекетте өзінің экономикалық, әлеуметтік және саясаттық
Бюджет қаржы жүйесінің орталық тізбегі болғандықтан, ол сол
Экономикалық әдебиет (заңдар, монографиялар, оқулықтар, ғылыми мақалалар) беттерінде
«Бюджет» деген көптеген ұғымға сүйене отырып, ол келесідей
ол өз алдында жеке бір экономикалық категория;
ол мемлекеттің ақша қаражаттарының орталықтандырылған қоры;
ол экономиканы реттеуге арналған құрал (бюджеттік механизм арқылы);
ол мемлекеттің негізгі қаржы жоспары;
ол барлық бюджеттік қарым-қатынасқа қатысушылар міндетті түрде орындайтын
Бюджет экономикалық қарым-қатынасқа негізделгендіктен объективтік түрде сипатталады. Өз
Сондықтан, Бюджет кодексінде мемлекеттік бюджетке мынадай түсінік берілген
Бүгінгі күні мемлекеттің бюджеті қаржылық қарым-қатынастағы әр түрлі
1. 2. Мемлекеттік қарыздың сипаты мен түрлері
Мемлекеттік кредиттің негізгі нысаны кредит қатынастары болып көрінетін
Мемлекеттік қарыздар – нәтижесінде мемлекет белгілі бір мерзімге
Қарыздардың салықтардан айырмашылығы:
Қарыздар Салықтар
1) ерікті сипаты;
2) мәжбүрлеудің бүркемелі нысаны 1) мәжбүрлеме сипаты;
2) мәжбүрлеудің анық нысаны
Мемлекеттік қарыздар туралы сұрақтарға, нақты қаржы категорияларын экономикада
Қарыздар өтеу мезгілі, орны, орналастыру әдістері, қарыз валютасы,
Эмитентке қарай қарыздар үкіметтің қарыздарына және биліктің жергілікті
Табыстылық түрлері бойынша қарыздар пайыздық (қарыз иелері жыл
«Мемлекеттік және мемлекет кепілдік берген қарыз алу және
Қазақстан Республикасында мемлекеттік қарыз алуды Қазақстан Рсепубликасының Үкіметі,
Үкіметтің қарыз алуы республикалық бюджеттің тапшылығын қаржыландыру мақсатында,
Мемлекеттік қарыздардың мынадай түрлері мен нысандары болады:
1. Қарызгерге қатысы бойынша:
- Қазақстан Республикасы Үкіметінің қарыздары;
- Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің қарыздары;
- Жергілікті атқарушы органдарының қарыздары болып бөлінеді.
2. Несие капиталының рыноктары бойынша:
- Сыртқы мемлекеттік қарыздар;
- Ішкі мемлекеттік қарыздар.
3. Қарыз алу нысаны бойынша:
- Мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздар шығару;
- Қарыз шарттарын (келісімдерін) жасасу болып бөлінеді.
4. Қолданылу мерзімі бойынша мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздар:
- Айналыс мерзімі 1 жылға дейін, қысқа мерзімді;
- Айналыс мерзімі 1 жылдан 5 жылға дейін,
- Айналыс мерзімі 5 жылдан астам, ұзық мерзімді
Мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздар құжаттық және құжатысыз нысанда
Қарыз туралы келіссөздер жүргізу, шарттарға қол қою тәртібін,
Мемлекеттік қарыздың әдістері әр түрлі және баяндалған нысандарға
2. Қазақстан Республикасының бюджеті мен қарызының ерекшеліктері
2. 1. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі
Бюджет құрылысында басты орынды бюджет жүйесі алады, ол
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі бюджет құрылымының унитарлық типімен
Қазақстан Республикасында жиынтығында мемлекеттік бюджетті құрайтын бекітілетін, атқарылатын
республикалық бюджет;
облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қаланың, астаның бюджеті;
ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) бюджеті.
Қазақстанда төтенше немесе соғыс жағдайында төтенше мемлекеттік бюджеттің
1991 жылы Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі түбірлі өзгерістерге
1 – сызба
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі
Мемлекеттік (республикалық) және жергілікті (муниципалдық) бюджеттер кез-келген басқа
Республикалық бюджет – бұл салықтық және басқа да
Жергілікті бюджет (әкімшілік-аймақтық бірліктердің бюджеттері) – облыстық бюджет,
Бюджет кодексімен айқындалған салықтық және басқа да түсімдер
Бюджет заңнамасымен айқындалған салықтық және басқа да түсімдер
Тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет Қазақстан Республикасының
Төтенше мемлекеттік бюджет республикалық және Қазақстан Республикасындағы төтенше
Төтенше мемлекеттік бюджет төтенше немесе соғыс жағдайы енгізілген
Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры – Үкіметтің Ұлттық банктегі
2. 2. Қазақстан Республикасы қарыздарының ішкі және сыртқы
Мемлекеттік қарыз бюджеттің жеткіліксіз болуынан халықаралық қаржы ұйымдары
Мемлекеттік сыртқы қарыз – бұл шетел мемлекеттеріне, мекемелеріне,
Мемлекеттік ішкі қарыз – бұл осы мемлекеттің халқына
Ең алдымен мемлекеттік ішкі қарыздарға тоқталайық. Дербестікке ие
1996 жылы Қазақстан Республикасында резидент және бейрезидент-заңи және
Мемлекеттің ішкі қарыздарының бүгінгі күнгі көлемі жөнінде аз
Енді Қазақстанның сыртқы қарызы жайлы тоқталайық, бұл туралы
Батыстың арнайы мамандандырылған қаржылық құрылымдары 1999-2003 жылдар аралығындағы
Қазақстан сыртқы қарызды жалдан-жылға көбейтіп барады, бұның түбі
Кез келген мемлекет сырттан қарыз алуға мәжбүр болған
Бүгін Қазақстанда сыртқы қарыз ел экономикасына қауіп төндіретін
Бүгінде Қазақстанның барлық сыртқы қарызы 111 миллиард
Мұнан 10-11 жыл бұрын 7-8 миллиардтан басталған қарызымыз
Қазақстанның ең көп қарыз алған салалары қаржылық қызмет,
2010 жылы ғана бұрынғы қарыздың үстіне 25 миллиард
Әлі де түсініксіз бір жәйт, бұл алынып жатқан
Алайда Қытайдан алынған қарыз бізге аса қымбатқа түсті.
Қазiрдiң өзiнде Қытай энергетика мен минералды ресурстарды иелене
2. 3. Қазақстан Республикасы бюджетінің кірістері мен шығыстары
Мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен және пайдаланумен байланысты
Бюджеттің кірістері — бюджетке қайтарылмайтын негізде салықтардан, алымдардан
"Қазақстан Республикасының Бюджет кодексіне" сәйкес республикалық бюджетке түсетін
1) салықтық түсімдер, алымдар және басқа да міндетті
2) салықтық емес түсімдер республикалық меншіктен алынатын кірістер
3) негізгі капиталды сатудан түсетін түсімдер (республикалық бюджеттен
4) ресми трансферттердің түсімдері (облыстық бюджеттерден,
Республикалық бюджетке республикалық бюджеттен кредиттерді өтеуден, республикалық меншіктегі
Қазақстан Республикасының 2003 жылғы республикалық бюджет кірістерінің құрамы
Кестеден көрініп тұрғандай, кірістердің негізін салықтық түсімдер құрайды,
Бюджеттің шығыстары — бұл бектілген бюджет шегінде қайтарылмайтын
Республикалық бюджеттің шығыстары мына бағыттар бойынша жұмсалады:
1) жалпы сипаттағы мемлекеттік қызметтер көрсету: Қазақстан Республикасы
2) қорғаныс, қоғамдық тәртіп, қауіпсіздік: мемлекеттің қорғанысын ұйымдастыру
3) құқық, сот, қылмыстық-атқару қызметі: әділет сферасындағы қызмет,
4) білім беру: білім берудің республикалық ұйымдарында дарынды
5) денсаулық сақтау: жоғары мамандандырылған медициналық көмек көрсету,
6) әлеуметтік көмек және әлеуметтік қамсыздандыру: бюджет қаражаттары
7) мәдениет, спорт, туризм және ақпараттық кеңістік:
8) ауыл, су, орман, балық шаруашылығы және қоршаған
9) өнеркәсіп, жер қойнауын пайдалану, сәулет, қала құрылысы
10) көлік және коммуникациялар:
11) экономикалық қызметті реттеу: стандарттау, метреология және сертификаттау,
12) басқа да бағыттар: облыстық бюджеттерге, республикалық маңызы
Республикалық бюджеттен сонымен бірге барлық мемлекеттік органдардың және
Орталық мемлекеттік органдарды және олардың аумақтық бөлімшелерін ұстауға
Мемлекеттік бюджеттің тұрақтылығын қамтамасыз етуге бағытталған орта мерзімді
Мемлекеттік қарызды басқару мемлекеттік займ алуды реттеуші орган
Мемлекеттік және мемлекет кепіл берген займдар мен қарыздардың
Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі Қазақстан Республикасы Үкіметінің займ
Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің
Басқару шеңберінде қарыз құрылымын оптималдау жөнінде шараларды өткізу
3. Қазақстан Республикасындағы бюджет тапшылығын жою және мемлекеттік
Шығыстардың кірістерден асып түсуі мемлекеттік бюджеттің тапшылығын тудырады.
Бюджет тапшылығы экономиканың жай-күйін қамтып көрсетеді, ал оның
1) елдің экономикасында өндірістің жалпы құлдырауы;
2) қоғамдық өндіріс шығындарының өсуі;
3) айналысқа тауар жиынымен жабылмайтын ақшаны шектен тыс
4) бюджеттің шығыстарында экономиканың даму деңгейіне сәйкес келмейтін
5) әскери-өнеркәсіп кешенін ұстауға жұмсалатын әскери шығыстарды, басқару
6) «көлеңкелі» экономиканың ірі ауқымды айналымы;
7) ұлттық шаруашылықтағы өнімсіз щығыстар мен ысыраптар.
Бюджет тапшылығын төмендетудің мынадай әдістері болады:
1) шығыстар тұрақты, кірістер өседі;
2) кірістер тұрақты, ал шығыстар азаяды;
3) кірістер өседі, ал шығыстар азаяды (тапшылық 2
Тапшылықты қаржыландыру – оны жабу үшін қосымша ақша
Бюджет тапшылығын қаржыландырудың жолдары:
1) Ақша белгілерін шығару. Бұл жол теріс әлеметтік-экономикалық
2) Мемлекеттік қарыздар. Бұл жағдайда қаржыландыруға бос ақша
3) Шетелдік қарыздар. Оларды Дүниежүзілік валюта қоры, басқа
4) Ұлттық байлықты пайдалану. Бұл орайда мемлекет басқа
Салықтардың мөлшерлемелерін көбейту бюджет тапшылығын қаржыландырудың әдісі емес,
Бюджеттің кірістерін көбейтуге және шығыстарын қысқартуға, бюджет тапшылығын
Бюджеттік тапшылықты жабу үшін табыс бөлігін толтыру немесе
- мемлекеттік несие;
- салық салу жүйесін қатайтады;
- мемлекетті басқару шығындарын қысқартады.
Бюджет тапшылығын ақша эмиссиясы есебінен жабуға болмайтындығы заңмен
-мемлекеттік қарыздар шығару;
-кредит ресурстарын пайдалану.
Тапшылықты азайту немесе жою мақсатымен секвестрлеу — ағымдағы
Кез келген мемлекеттің сыртқы қарызы бар және ол
Жалпы, ресми деректерге сүйенсек, Үкіметтің алған қаржысы инфрақұрылымды
Мемлекеттің сыртқы қарыздарын өтеу өте ұзақ және күрделі
Менің қарызды өтеу үшін ұсынатын тиімді жолым келесі:
Тағы да бір ұсынатын жолым, 2006 жылы елімізде
Қорытынды
Қорыта айтқанда, бюджет тапшылығы да, мемлекеттік қарыз да
Бюджет тапшылығы мен мемлекеттік қарыз тығыз байланысты.
Мемлекеттік сыртқы қарыз – бұл
Мемлекеттік ішкі қарыз – бұл
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасының алдында тұрған басты мақсат
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Қ.Қ. Ілиясов, С.Құлпыбаев, «Қаржы» Алматы 2005
2. Н.Қ.Мамыров, М.Ә.Тілеужанова «Макроэкономика», Алматы, 2003ж.;
3. В. Д. Мельников, Д. Ли «Қаржының жалпы
4. Б. С. Өтебаев «Мемлекеттік бюджет»;
5. С.Құлпыбаев, В. Д. Мельников «Қаржы негіздері», Алматы
6. Қазақстан Республикасының «Мемлекеттік және кепілденген мемлекеттік займдар
7. «Республикалық және жергілікті бюджеттердің атқарылу ережесі», 2005
8. «Егеменді Қазақстан» газеті 2003 жыл 7 шілде,
9. «Егеменді Қазақстан» газеті 2004 жыл 3 қаңтар,
10. «Егеменді Қазақстан» газеті 2004 жыл 3 ақпан,
11. «Егеменді Қазақстан» газеті 2006 жыл 23 маусым,
12. «Экономика» журналы 2010 жыл 24-30 маусым, 1-бет;
13. «Заман Қазақстан» газеті 2009 жыл 28 мамыр,
14. «DAT» бағдарламасы №37 2010 жыл 20
15. «Қазақстан бүгін» 2 ақпан 2010 жыл, Астана;
16. «Айқын» газеті 3 маусым 2009 жыл;
17. Интернет сайты www. kazgazeta. kz;
18. Қазақстан Республикасының статистика агенттігінің сайты
www. stat. kz.
Қосымша – 1
Республикалық бюджет кірістерінің
көлемі мен құрылымы.
Түсімдердің атауы млн.теңге %
ТҮСІМДЕР 722034 100,0
1. КІРІСТЕР 649000 89,9
Салықтық түсімдер 603396 93,0
соның ішінде:
корпоративтік табыс салығы 272632 45,2
қосылған құнға салынатын салық 222161 36,8
акциздер 6019 1,0
Салықтық емес түсімдер 39348 6,1
Капиталмен жасалған операциялардан алынатын кірістер 6256 0,9
II. АЛЫНҒАН РЕСМИ ТРАНСФЕРТТЕР 57630 8,0
III. КРЕДИТТЕРДІ ҚАЙТАРУ 15404 2,1
Дерек көзі: Қаржы Министрлігінің статистикалық бюллетені № 6,
Қосымша – 2
Республикалық бюджет шығыстарының
көлемі мен құрылымы (2003ж.)
млн.теңге %
ШЫҒЫСТАР 773893 100,0
ШЫҒЫНДАР 734809 94,9
1. Жалпы сипаттағы мемлекеттік қызмет көрсетулер 44066 5,7
2. Қорғаныс 40435 5,2
3. Қоғамдық тәртіп және кауіпсіздіқ 73822 9,6
4. Білім беру 23241 3,0
5. Денсаулық сақтау 19105 2,5
6. Әлеуметтік қамтамасыз ету және әлеуметтік көмек 202043
7. Тұрғын ұй-коммуналдық шаруашылығы 10321 1,3
8. Мәдениет, спорт, туризм және ақпараттық кеңістік 12879
9. Отын-энергетика кешені және жер қойнауын пайдалану 8486
10. Ауыл, су, орман, балық шаруашылығы және қоршаған
11. Өнеркәсіп және құрылыс 1395 0,2
12. Көлік және байланыс 59663 7,7
13. Басқалар 68345 8,8
14. Борышқа қызмет көрсету 34338 4,4
15. Ресми трансферттер 93630 12,1
КРЕДИТТЕР 39085 5,0
Дерек көзі: Қаржы Министрлігінің статистикалық бюллетені № 6,
Қосымша – 3
Мемлекеттік бюджет шығыстарының 2009-2010 жылдарға арналған болжамы.
Атауы 2009 жыл 2010 жыл
ІЖӨ-ге
%-бен үлесі,% ІЖӨ-ге %-бен үлесі,%
ШЫҒЫСТАР 23,7 100,0 23,4 100,0
Жалпы сипаттағы мемлекеттік қызметтер 1,2 5,0 1,2 5,0
Қорғаныс 1,1 4,4 1,1 4,8
Қоғамдық тәртіп, қаіпсіздік, құқық, сот, қылмыстық – атқару
Білім беру 3,6 15,1 3,6 15,5
Денсаулық сақтау 2,6 10,9 2,7 11,4
Әлеуметтік көмек және әлеуметтік қамсыздандыру 4,1 17,3 4,2
Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығы 1,9 8,0 1,9 8,0
Мәдениет, спорт, туризм және ақпараттық кеңістік 0,9 3,9
Отын-энергетика кешені және жер қойнауын пайдалану 0,5 1,9
Ауыл, су, орман, балық шаруашылығы, ерекше қорғалатын табиғи
Өнеркәсіп, сәулет, қала құрылысы және құрылыс қызметі 0,05
Көлік және коммуникация 2,0 8,5 2,0 8,7
Басқадай шығыстар 2,8 11,8 2,3 9,7
Борышқа қызмет көрсету 0,4 1,6 0,3 1,4
Қосымша – 4
2003-2007 жылдардағы ҚР-ның жалпы сыртқы қарызының серпіні
(млн. АҚШ долл.)
Көрсеткіштері 4 тоқ.
2003 4 тоқ.
2004 4 тоқ.
2005 4 тоқ.
2006 1 тоқ.
2007 2 тоқ.
2007
Мемлекеттік және мемлекет
кепілдік берген сыртқы қарыз 3 622,6 3
Қарыздың жалпы сомасындағы
үлесі, %-бен 15,8 9,6 5,0
Мемлекет кепілдік бермеген
сыртқы қарыз 19297,6 29580,3 41253,5
Қарыздың жалпы сомасындағы
үлесі, %-бен 84,2 90,4 95,0
Қортындысы: 22920,2 32 713,2 43 428,5
ҚР-ның Ұлттық Банкінің деректері бойынша
Қосымша – 5
ҚР-ның жалпы сыртқы қарызының құрылымы
ҚР-ның Ұлттық Банкінің деректері бойынша
Қосымша – 6
Жан басына шаққандағы жалпы сыртқы қарыз (фирмааралық берешекті
ҚР-ның Қаржы Министрлігі, Қазақстанның Ұлттық Банкінің деректері бойынша
Қосымша – 7
Банктердің кредитор елдер бойынша сыртқы
қарызы, 2007 жылдың 2 тоқсаны
Қазақстанның Ұлттық Банкінің деректері бойынша
Қосымша – 8
2003-2007 жылдардағы ҚР-ның ұзақ мерзімді сыртқы қарызына қызмет
(млн. АҚШ долл)
Көрсеткіштері 4 тоқ.
2003 4 тоқ.
2004 4 тоқ.
2005 4 тоқ.
2006 1 тоқ.
2007 2 тоқ.
2007
1. Негізгі қарызды өтеу және қайта ұйымдастыру 4539,6
Мемлекеттік және мемлекет кепілдік берген қарыз 280,1
Мемлекет кепілдік бермеген қарыз 4 259,5 6
2. Сыйақыны (мүдені төлеу және комиссиондық төлемдер) 719,1
Мемлекеттік және мемлекет кепілдік берген қарыз 186,8
Мемлекет кепілдік бермеген қарыз 532,3 751,0
Барлығы 5 258,7 8 185,3 11
Қосымша – 9
Жұмсалымдардын негізгі салалары бойынша
жалпы сыртқы қарыз, 01. 01. 2007 жыл
ҚР-ның Ұлттық Банкінің деректері бойынша
4
Республикалық маңызы бар қала ауданының бюджеті
Астана ауданының бюджеті
Ауылдық окруктердің және кенттердің бюджеті
Ауданның бюджеті
Республикалық маңызы бар қала бюджеті
Астана бюджеті
Облыстық бюджет
Жергілікті бюджет
Республикалық бюджет
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі
Ұлттық қор
Мемлекеттік (төтенше мемлекеттік бюджет)