Жоспар
КІРІСПЕ
І. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ҚАЛЫПТАСУ ЖӘНЕ ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ
1.1 Қазақстанда кәсіпкерлікті қалыптастырудың объективті қажеттілігі
1.2 Кәсіпкерліктің Қазақстан Республикасында қалыптасу кезеңдері
1.3 Кәсіпкерлік қызметтің теориясы және кәсіпорынның ұйымдық
1.4 Кәсіпкерлік қызметтің негізі ұйымдық түрлерінің артықшылығы
ІІ ШАРУАШЫЛЫҚ ЖӘНЕ КОММЕРЦИЯЛЫҚ ЕСЕПТЕР КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТТІҢ
2.1 Кәсіпорын (фирма) табыстары және оларды бөлу
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Кәсіпкерлік – адам қызметінің ерекше саласы және ол
Экономикалық әдебиеттерде кәсіпкерлік пен бизнес ұғымын баламалап қарастыру
Бизнес пен кәсіпкерлік жақын ұғымдар болғанымен, оларды бір-бірімен
Кәсіпкерлік бизнес саласында жүзеге асады, сондықтанда экономикалық әдебиеттерде
Кәсіпорын кәсіпкерлік қызмет өндірістің звеносының негізі болып табылады.
азаматтар меншігіне негізделген жеке кәсіпорындар;
ұжым меншігіне негізделген кәсіпорындар.
І. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ҚАЛЫПТАСУ ЖӘНЕ ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ
1.1 Қазақстанда кәсіпкерлікті қалыптастырудың объективті қажеттілігі
Кәсіпкерлік дамуының әлеуметтік саладағы бағыттары халықтың тауарлар мен
Кәсіпкерлік бірнеше нышандардан тұрады, нақты айтсақ, тұлға кәсіпкерлігі
Кәсіпкерліктің тұлға кәсіпкерлігі нышанын жүзеге асырушы адам іскерлікті
Отбасы меншігіне негізделіп құрылған отбасы бизнесі қазіргі таңда,
Кәсіпкерліктің қайсы бір нышаны болмасын олардың қалыптасып дамуы
Әлеуметтік-экономикалық дамуды жетелдету қоғамдық өндірістің тиімді қызмет етіп,
Өркениетті елдердің дамуының негізгі осы кәсіпкерлік болып табылады.
Кәсіпкер – қоғамдағы әлеуметтік – экономикалық өмірдің негізгі
Жеке меншік қатынасының тиімді әрекет етіп дамуы осы
Тұрмыс жағдайларының жақсаруы мен төлем қабілеттерінің жоғарылауы кәсіпкерлердің
Осы тұрғыдан алғанда кәсіпкерліктің өндірістік қатынаста аймақтық ресурстарды
Демек, кәсіпкерлікті дамыту мынадай әлеуметтік-экономикалық мақсаттарға жетуге көмектеседі:
Өндіріске қосымша материалдық, еңбек және қаржы ресурстарын тартуға;
табиғатты ұтымды пайдалану мен қоршаған ортаны пайдалануға;
тұтыну тауарлары мен қызметтерінің сапасын жоғарылату және олардың
миграцияны азайтуға, адамдарды тұрғылықтандыруға.
Кәсіпкерлікті дамыту, түтеп келегнде, тұрғындардың табыстарын, өмір сүру
Қазақстанда кәсіпкерліктің әрекет етуінің қысқа мерзіміне қарамастан ол
Қорыта келе айтсақ, кәсіпкерліктің Қазақстан экономикасында қажеттігі, алатын
өндіріске, негізінен, жергілікті табиғи, материалдық, еңбек және қаржы
отандық тауарлар мен қызметтердің сапасын жоғарылатуға, түрлері және
адамдардың тіршілік ету жағдайларын жақсартып, кез келегн еңбекке
адамдардың белгілі бір орынға тұрғылықтануына өз әсерін тигізеді.
Кәсіпкерліктің қалыптасуы, экономикасы дамыған елдердің тәжірибесінен көріп отырғанымыздай,
1.2 Кәсіпкерліктің Қазақстан Республикасында қалыптасу кезеңдері
Кәсіпкерліктің қалыптасып дамуын дұрыс түсіну үшін алдымен оның
Бірінші кезең – алғашқы қауымдық құрылыс қалыптасқаннан бастап
Екінші кезең ел басына Октябрь революциясының келуімен 1986
Үшінші кезеңге 1986 жыл, яғни КСРО-ның «Жеке еңбек
Ал төртінші кезең 1991 жылдан бастап қазіргі уақытқа
Алдымен, алғашқы кезеңге толығырақ тоқталып өтелік. Адам баласы
Аймақтық табиғат климат жағдайы, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі
Алғашқы кезеңде адамдар, негізінен, мал өсіру мен егіншілік,
1917 жылдарға дейін елімізде өзінің ұлттық өндірістік қатынастарының
Кейінірек қазақ шаруаларының рынокпен байланысуының ұлғаюына Ресей патша
«Шаруашылықты қалпына келтіруге байланысты партияның кезекті мәселесі» атты
Өткен ғасырдың 20-жылдарында майдагерлік-қолөнершілер кәсіптері және сонымен қатар
Кәсіпорындар «жаңа экономикалық саясаттың» орнатылуына байланысты мемлекеттің қатаң
Капитал тауар айналымы тез қайталанып отыратын тұтынуды және
Меншіктен түсетін табыс «социализмге» қарама-қайшы болғандықтан оның қоғамға
В.И.Ленин өткен ғасырдың 20-жылдарының басында Кеңестік Одаққа шағын
Бірақ, одан кейінгі үкімет басына келген дамдардың саясаты
Демек, бұл жарлықта халық сұранымындағы еңбек арқылы өндірілетін
Екінші кезеңдегі кәсіпкерлік 1978 жылғы Қазақ КСР Конститутциясының
Елдің негізгі заңында «Майдагерлік-қолөнер кәсіпшілігі, ауыл шаруашылығы, халыққа
Және бір көңіл аударарлық жайт, шаруашылықта кездесетін күнделікті
Ал енді осы негізгі заңның 13-бабында «өзіндік меншікті
Кәсіпорынның табысы, оның мәні мен маңызы. Табыс —
Кәсіпорынның табыстарын қалыптастыру
=
=
=
=
Кәсіпорынның табысы олардың активтерінің артуы немесе капитал меншігінің
Кәсіпорынның жалпы табысына ақшалай түсім тауарларды сату және
Жиі колданылатын «таза табыс»
Экономикалық теорияда табыс деп тұрақты және нарықтық
- Жалпы табыс
- Орта табыс (ОТ)
ОТ = ЖТ / К
- Шекті табыс (ШТ)
ШТ = ЖТ / К
Шекті табыс шығарған әрбір қосымша өнім өлшемінің өтемділігін
Пайда — кәсіпорын қызметі тиімділігінің басты шарасы. Таза
Әрбір кәсіпорынның жиынтық көрсеткіші
Былайша айтқанда, пайда —
Шынында да, кәсіпорын қорлануының мөлшері неге байланысты? Егер
Пайда баланстық
• тауарлы өнімдерді
• тауарлы өнімнің
• сатылатыннан
айыппұлдар, сыйлықтар және т.б.
Есептеулік пайда — бұл негізгі өндірістік және айналмалы
Пайда жоспары бағалар мен келісім-шарттар, салыстырмалы және қазіргі
Пайда белгілі бір нысандарды
Біріншіден, кәсіпорын қызметінің нәтижесіне жетуде экономикалық тиімділікті
Екіншіден, пайда ынталандыру нысанына ие болады. Оның мазмұны,
Үшіншіден, пайда бюджеттің түрлі деңгейін қалыптастырудың бірден-бір көзі.
Нарықтық экономика жағдайында
Кәсіпорынның пайдасы әр түрлі қызмет есебінен алынуы мүмкін.
• өнімді
• негізгі
• өткізуден тыс
Кәсіпорынның пайдасы екі
өнім бағасы және оны өндіруге кететін шыгындар. Нарықтағы
Пайданың түрлері және оның есептеулер әдісі
Жалпы пайда = жалпы табыс - өндіріс шығындары
Экономикалық пайда = жалпы табыс – барлық ресурстардың
Бухгалтерлік пайда = жалпы табыс – оның шығындары
Таза экономикалық пайда = бухгалтерлік пайда - өндірістің
Таза пайда = жалпы пайда – салықтар, міндетті
Қалыпты пайда = капиталға нормативті қайтарым – кәсіпкерлік
Шаруашылық пайдасы = қалыпты пайда – экономикалық пайда
Шекті пайда = шекті табыс – шекті шығындар
Пайда
• өндірісті ұлғайтудың көзі болып табылады
• ресурстарды пайдалану деңгейін және оларды үлестірудің оңтайлығын
• инновациялық технологияларды инвестициялауды ынталандыру
Кәсіпорын пайдасының бөлінуі және пайдалануы. Пайданы
Пайданы үлестірудің принциптері:
• кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық және қаржы қызметі нәтижесінен алынған
• мемлекет алған пайданың бөлігі салық және алым
• салықтан кейінгі кәсіпорынның қарауында қалатын пайда мөлшері
• кәсіпорынның қарауында қалатын пайда әуелі кәсіпорынның одан
Кәсіпорынның қарауында қалатын барлық пайда екі бөлікке бөлінеді.
Бөлінбеген пайда кең
Кәсіпорындарда пайданы
1.3 Кәсіпкерлік қызметтің теориясы және кәсіпорынның ұйымдық
Кәсіпкерлік — адам қызметінін ерекше саласы және ол
«Кәсіпкерлік» терминін алғашқы рет ағылшын экономисі Ричард Кантильон
Экономикалық әдебиеттерде кәсіпкерлік пен бизнес ұғымдарын балама түрінде
Бизнес пен кәсіпкерлік жакын ұғымдар болғанымен, оларды бір-бірімен
Экономикалық ғылымда «кәсіпкерлік қабілеттілік» деген ұғымда бар. Кәсіпкерлік
Кәсіпкерлік бизнес саласында жүзеге асады, сондықтанда экономикалық әдебиеттерде
Қазақстан Республикасы Президентінің «Шаруашылық серіктесі жайлы» және «Мемлекеттік
— жай, ол бірлескен қызмет шартына негізделеді;
— толық, барлық мүлікке ынтымақтастық жауапкершілік жүктеледі;
— жауапкершілігі шектелген, салынған салым құны шеңберінің жауаикершілігі
— коммандитті — аралас жауапкершілік (біреудің толық мүлікімен
— қосымша жауапкершілікпен, өзінің салымдарымен және оған жататын
— өндіріс және тұтыну кооперативтері;
— консорциумдар;
— акционерлік қоғамдар.
Мемлекеттік және қазыналық кәсіпорындар. Біріншісі, шаруашылықты жүргізу құқығына
Кәсіпорын (фирма) кәсіпкерлік қызмет өндірістік звеносынын негізі болып
- азаматтар меншігіне негізделген жеке кәсіпорындар;
- ұжым меншігіне негізделген кәсіпорындар.
1.4 Кәсіпкерлік қызметтің негізі ұйымдық түрлерінің артықшылығы
1. Бір тұлғалы жекеленген шаруашылықтар артықшылығы
2. Серіктестіктер.
3. Акционерлік қоғамдар.
Ұйымдастырудағы қарапайымдылығы. Қызмет жасауының толық еркіндігі. Нарықтық саладағы
Болған зардаптарға жауапкершіліктің шексіздігі. Барлық ұйымдық және басқарушылық
Басқару бойынша міндеттерді бөлу. Қаржы тартудағы үлкен мүмкіндіктер.
Қосымша капиталды тезірек және кеңірек тарту мүмкіндігі. Корпорация
Әріптестердің өзара өнімсіздігінің ықтималдығы. Сенімсіздік аркасындағы әлеуметтік-психологиялық комфортсыздық.
Басқарудың тым күрделілігі және оның оперативтілігінің төменділігі. Акционерлердің
Ұжымдық кәсіпорындар кооперативтік. немесе акционерлік түрде болуы мүмкін.
акционерлік қоғам түрінін негізіндегі кәсіпорын, акционер меіншігініің негізінде
мемлекеттік және қазыналық кәсіпорындар жалпы мемлекеттік міндеттерді иелену
құрылтайшылар мүлігінің қосылуы негізінде біріккен кәсіпорындар құрылады яғни
Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексімен, «Шаруашылық қызметінің еркіндігі және
Қазіргі кезде нарықтық экономикасы дамыған елдерде бірнеше миллиондаған
Кесте -2
Кәсіпкерлік қызметті белгісіне қарай нысаны мен түріне классификациялау
Ұйымдық-құқықтық нысаны бойынша Шаруашылық
қызметінің
сипатына қарай Салалық
қызметі
бойынша Меншік
нысаны
бойынша
Картелдер Өндірістік Өнеркәсіп Мемлекеттік
Синдикаттар
(консорциумдар) Саудалық Ауыл шаруа-
шылығы Қазыналық
Делдалдық
Ұжымдық
Трестер Концерндер Банктік Сауда Жалгерлік
Концерн-
конгломераттар Сақтандырулық Байланыс Кооперативтік
Инвестициялық Көлік
Холлинг-
компаниялар Инновациялық Қаржы-
несиелік Акционерлік
Инжинирингтік
(тәуекелділік)
Жекелеген
Акиионерлік
қоғамдар
(копорациялар)
Мәдениет Аралас
(біріккен)
Өнер
Консалтингтік Білім Мемлекеттік
кооперативтік пен бірге
Кооперативтер Аудиторлық Ғылым
Серіктестіктер Трастолық Денсаулық
сақтау
Ұжымдық
Тұрғын үй
шаруашылық Жекеменшік
Мемлекет
аралық
(біріккен
кәсіпорын)
Бір қолға біріккен фирмалар саны мейлінше көп. Тек
ІІ ШАРУАШЫЛЫҚ ЖӘНЕ КОММЕРЦИЯЛЫҚ ЕСЕПТЕР КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТТІҢ
Нарықтық экономиканың аралас әлеуметтік-бағытталған екі секторлық ортасы -
Шаруашылық есептің принціптері.
Біріншіден, шаруашылық есептің бөлінбейтін бөлшегіне шаруашылықтың өз бетінше
Екіншіден, кәсіпорын өзін-өзі сақтау принципін жүзеге асырады.
Үшіншіден, қазіргі кезде мемлекет меншігіндегі кәсіпорын өзін-өзі қаржыландыру
Төртіншіден, өндірістегі оңды нәтижелер үшін мемлекетгік марапаттауды күтпей-ақ
Жедел басқару құқығы арқасында құрылатын қазыналық кәсіпорындар (мемлекеітіктің
Қазақстан экономикасының әкімшілдік-әміршілдік модельден нарықтық қатынасқа көшуі шаруашылық
Коммерциялық есеп жағдайында кәсіпорын қызметінің құрылымы түбегейлі түрде
2.1 Кәсіпорын (фирма) табыстары және оларды бөлу
Батыстың экономикалық теория мектептерінде кәсіпорын табыстарын талдағанда мынадай
- жалпы (жиынтық) табыс, өзінің өнімін
- орташа табыс, өткерілген өнім бірлігіне
- шектелген табыс, қосымша өнімді сату арқылы жалпы
Қазақстан Республикасында аралас әлеуметтік-бағытталған нарықтық экономика жағдайында бұрынғы
Ұжымдық пен жеке кәсіпорындағы пайда меншіккерге жатады және
Кәсіпорын шығындары өнімнің өзіндік құны түрінде болып келеді.
Өз өнімінің құны мен шығындар (өзіндік құн) арасындағы
Жіберілу мөлшері бекітілген заңдылықтар нормасымен негізі және қосымша
Енді мемлекеттік шаруашылық есептегі кәсіпорын — мысалында пайданың
Кесте-4
Өткерілу көлемі
Материалдық шығындар Жалпы өнім
Еңбек ақы Пайда
Кәсіпорын шығындары
(өзіндік құн)
Таза табыс
Шаруашылық есептің бірінші моделінде — шаруашылық есеп табысы
Шаруашылық есептің екінші моделі біркелкі ақы төлеу қоры
Кесте -5
Табыс
салығы Қосалқы
салынған
құнға
салық
(ҚКС) Жер
қойна-
уын
пайда-
латын-
дарға
салық Несие
үшін
пайыз Экономикалық
ынталандыру
қоры Резсрв-
тік
(сақтық)
қоры
Өнді
рісті
дамыту Әлеу-
меттік
мәдени
шара-
лар Мате-
риалдық
сыйақы
Шаруашылық есептің бірінші
моделінде шаруашылық есеп
табысы қалыптасады Шаруашылық есептің екінші
моделінде біркелкі еңбек ақы қоры
қалыптасады
Еңбек
ақы қоры Экономикалық
ынталандыру
қоры Еңбек
ақы қоры Материалдық
сыйақы қоры
Коммерциялық шаруашылық есепке көшкен мемлекеттік емес кәсіпорындарда табысты
Мысалы, коммерциялық есептеу жағдайында тарифтік ставка мен тарифтік
Кәсіпорынның (фирма) рентабельділігі - бұл жұмыстың
Пайда (жалпы)Р, =?100
Өндіріс қорлары мен айналмалы қаржының құны
Өнім рентабельділігі пайда мөлшерінің өткерілген өнім өзіндік құнының
ҚОРЫТЫНДЫ
Қазіргі таңда кәсіпкерлік, бизнес түрі жоғары қарқында дамуда.
Қазақстан Республикасы Президентінің «Шаруашылық серіктесі жайлы» және «Мемлекеттік
жай, ол бірлескен қызмет шартына негізделген;
толық, барлық мүлікке ынтымақтастық жауапкершілік жүктелген;
жауапкершілігі шектелген, салынған салым құны шеңберінің жауапкершілігі жүктелген;
коммандиттық – аралас жауапкершілік (біреудің толық мүлікімен және
қосымша жауапкершілікпен, өзінің салымдарымен және оған жататын мүлікпен
өндіріс және тұтыну кооперативтері;
консорциумдар;
акционерлік қоғамдар.
Мемлекеттің және қазыналық кәсіпорындар. Біріншісі, шаруашылықты жүргізу құқығына
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Н.Қ. Мамыров, М.Ә. Тілеужанов “Макроэкономика” Алматы, 2003
Сахариев С.С , Сахариева А.С. “Әлем экономикасы” І,ІІ
Алматы, 2003
Сахариев С.С., Сахариева А.С. “Жаңа кезең экономикалық
4. Тарасевич Л.С. В.М., Гребенников П.И., Леусский
Шеденов Ө.Қ., Жүнісов Б.А., Байжомартов Ү.С., Комягин Б.И.
Я. Әубәкіров, Нәрібаев К., М.Есқалиев, Е.Жатқанбаев “Экономикалық
Кәсіпорын
ның табысы
Басқадай өткізуден алынған табыс
Өткізуден тыс операциялардан алынған табыс ( шығыстарды алып
Өнімді сатудан түскен табыс
Өнімді сатудан түскен табыс
Қосылған құн салығы
Өнімнің өзіндік құны
Акциз
дер
Өнімдерді сатудан түскен ақшалай түсім
Басқадай өткізуден алынған табыс
Негізгі қорларды және басқа да мүліктерді, қалдықтарды, т.б.
Өткізуден тыс операциялардан алынған табыс
Өсімақы, тұрақсыздық ақы, айыппұл т.б
Жалға алғаны үшін төлем
Құнды қағаздар дивиденттері