ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Филология факультеті
Қазақ әдебиеті кафедрасы
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Ж. ЖАҚЫПБАЕВ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ
Жоспар.
Кіріспе.
І тарау
Ж.Жақыпбаевтың шығармашылық өмірбаяны.
ІІ тарау
Ж.Жақыпбаев поэзиясының идеялық-көркемдік ерекшелігі
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
І.Кіріспе
Кез- келген ақынның суреткерлік шеберлігін, тілін зерттеу түптеп
келгенде сол ақынның өз дәуірінде дарабоз дүлдүл қатарында болғаны
Қазақ халқы ықылым заманнан бері ақындық қасиетке бай келіп,
Ж.Жақыпбаевтың бүгінде қолымызда бары үш-ақ кітабы. Том- томдық кітаптары
Жұматай поэзиясының өне бойында сәби жүрегінен тарағандай шынайы сезім
Диплом жұмысымыздың тақырыбы: Ж.Жақыпбаевтың шығармашылығы.
Тақырыптың көкейтестігі: Қазақ әдебиетіндегі поэзия жанрының қарыштап дамып, өсуіне
Зерттеу объектісі – Ж.Жақыпбаев қаламынан туған лирикалық өлеңдері, поэмалары.
Диплом жұмысының теориялық және практикалық маңызы:Диплом жұмысында қамтылған материалдар
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеті: Ж.Жақыпбаевтың поэзиясының тілін, көркемдік
Ақын жары З.Елғондинованың «Менің ертегім» эссе- естелігіне сүйене отырып
Ақын шығармаларының идеялық-көркемдік ерекшелігіне талдау жүргізу.
Шығыстық поэзия үлгісі мен ақын поэзиясының үндестігін анықтау.
Ақын поэзиясындағы ұлттық рух, дәстүр сабақтастығын айқындау.
- Жұматаймен тұстас өзге ақындар шығармашылығымен салыстыру,
Зерттеудің әдіснамасы: жүйелеу, топтау, салыстыру, жинақтау талдау, бақылау.
Жұмыстың танылуы: Осы кезеңге дейін Ж.Жақыпбаевтың шығармашылығы әдебиетшілер
Жұмыстың зерттелуі: Диплом жұмысын жазу барысында негізгі теориялық әдебиеттерден
Жұмыстың құрылымы: жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер
І тарау
Ж.Жақыпбаевтың шығармашылық өмірбаяны
Жұматай (Жұмағұл –Шора) Сағадиұлы Жақыпбаев - қазақ
Қалмаймын деп мына өмір көшінен,
Жастай зерек ғажайып күй кешіп ем.
Жан адамнан жасқанбай һәм жасымай,
Құнанбаев Оспан құсап өсіп ем,-
деп өзі жырлағандай, өмірден өткенше «иттен де
Ж.Жақыпбаевтың шығармашылық өмірі жайындағы құнды деректерді талай жыл ыстық-суыққа
Жұматай – болмысы бөлек, ерекше ақын. Өлең өлкесі қаншалықты
Ақын сөзінен балалық шағының уайым-мұңсыз, таршылықсыз өткенін, белді, беделді
Бәлкім, сондықтан болар, уақыт тасқыны Жұматай мінезіне серілік қасиетті
Рас. Ақын жаны, жаратылысы тым нәзік келеді. Кейде, көптің
Жұматай поэзиясы жайында сөз қозғағанда, үкілеп, ғұмыр бойы әспеттеген
Аға, Ләйлә келді, Ләйлә,- деп.
- Балапанның қызы келіпті Мәскеуден,- деп көршідегі апам
сыбырлап жатыр. Сөйткенше болмай, қара Волга біздің үйдің жанынан
- Жұмеке, Талдықорғандағы мал дәрігерлік техникумға оқуға түссем деп
- Немене, Алешка, сенің орныңа кіріп, емтихан тапсырайын ба?
- Жоқ, Жұмеке. Менімен бірге техникумға оқуға түссеңші,- деді
Сөйтіп бір топ жігіт сол жылы күзде мал дәрігерлік
- Если он не будет моим, я не буду
Ертеңіне өзім жек көретін би кешіне тағы да бардым.
Қасы да керік, қара алмас көзді, ай қабақ,
Мойнына жұқа алқызыл шарф байлап ап.
Алаулап жүзің аса бір асқақ нұрменен,
Алыстан тұрдың көзқарасыңмен аймалап.
Қарадың солай, қарадың солай, обал не,
Қарамадың ба, жоқ әлде?
(Осы өлеңді оқып болды да, Жұмекең терең күрсінді. Бір
Бір күні Ләйлә би кештеріне келмеді. Ай күттім, апта
Міне, осы мезеттен бастап, бір-біріне тіпті ұқсамайтын кесек-кесек шумақтар
Жұматай, сөз жоқ, тума талант. Ал талантты тынымсыз іздену
- «...философияны терең білмеген адам ақын болып жарытпайды.Жалпы, мені
- Сен өзіңді ұлылар қатарына жатқызасың ба?
- Иә,- деді ол ешбір қысылмастан.»
Рас, Жұматай ұлы. Жұматай өзінше ұлы. Оны Абай, Пушкин
«Мен таң-тамаша қалдым, оған бір, өзіме бір қараймын. Біздің
- Сен ұлымын дейсің, ә? Ұлы адамның тұрағы зәулім
- Айтқаныңа қосылмаймын, Зайда. Хан қайда отырса да, оның
Иә, тек өр ақынның маңдайына ғана біткен бір беткейлік
Жұматай Жақыпбаевтың қаламынан туған дүние аз
Отыз кітабы жарық көрсе де, отбасы,
Еліміздің ежелгі тарихын ерінбей- жалықпай
Бір ғажап сурет көрдім деп
Бөгеннің жері бөлектеп маған сақтаған.
Ер Қыпшақ Еділ Еуропада да
Жалаир Мұқылай Таңғұттардан да таппаған,-
тәрізді бірнеше мыңжылдықты қас-қағымда парақтап
″Ақын творчествосы жайлы түйінді пайымдаулар жасау, ой қорыту оңай
Ақынның «Ғұндардың жүрегі» атты өлеңі
Вокзалға қарай бұл елді кім
Көрікті елдің құшағын гүл көміп
Бақтияр, Еділ киетін сусар бөрікпен,
Күржістанға керік қас ғұн келіп
Бірақ теңдесі жоқ суреткерлікпен сомдалған
Жұматай жырын түсіну үшін Шыбыл
Екейде елу бақсы, сексен ақын,
Жаратып мінеді екен ерттеп атын.
Қобызы, домбырасы үнін қосып,
Гулейді жын ұрғандай кешке жақын,-
дейтін өлең жолдарын еске алып
Жұматайдың:
Арттыра берсін білгеннің қадірін өлең,
Марғұлан айтса, ақылы, сабырлы кенен,
Богдыхан қызын беретін Үйсіндер кеше
Едіге таң, ірі ұланын Тәңірі деген;
Немесе:
Ғашықтық тәмам, болды ма еркелік тәмам?
Қарардай әлем Сен құсап жиіркеніп маған.
Намыс пен мұңнан Мысырға халифа болған
Ұбақ Қыпшақтай ызадан өртеніп барам,-
дейтін өрнегі өзге шумақтары да таңғажайып
Ақын–Алланың ең нәзік жаратылысы. Өзгелер ұқпағанды түйсініп,
Сондықтан болар бәз біреулерден артық қайғырып
Бір күлермін ғарыш жаққа кетерде,
Көп кещеге қай бетіммен кектенем?
Бізге бақтың қолы бүгін жетер
Мұқағали, Төлегенге жетпеген?
Мұң. Ғасырлар толқыны тарқата алмаған-махаббат
«Махаббаты қыз жүрегін таппаса, жігітке одан
Өтіп бара жатты өмір
Өзендейін тасыған.
Өтіп бара жатты өмір
Өлексемнің қасынан,-
деп кей сәттерде ақын үміт
Іздеймін бір жоғымды
Іздеймін кеп сенделіп.
Қарманған сол қолымды
Алады бір қол келіп,-
деген нәзік үмітінің дәнекерленіп, бақыты
Табылған бұл жоғымнан
Төбем көкке жетеді.
Сол нәзік қол... қолымнан
Сусиды да кетеді.
Қуаныш қайта басылып, ақын жаны
Сап, сап, көңлім, сап, көңлім!...
...Өртенесің, жанасың,
Өз-өзіңнен бейнетке
Өз басыңды саласың,-
деген аталы нақылын көңіліне қондырмаса
Әрине, Жұматай - ерекше жаратылысымен дараланған
Ой кешсем де мұншама күн;
Емтиханнан бекер құлап.
Табиғаттың бір сабағын
Оқымаған екем бірақ.
Оқырмын мен өзге әлібін,
Ал мынаны ұғу бөлек.
Адам жаны өз мамырын,
Қайта оралтып тұру керек.
Шоқтығы биік оптимизм. Өмірдің сан-салалы
«Ақын- өз елінің жыршысы». Қай ақын
Аршалыдан алты қанат үйлер кеп,
Бас үйткен де, шақырған ба
Үнді үйреткен әбжыландай иреңдеп,
Ақ түтіндер көк түбіне жөнелді.
Ғажайып сурет! Ақын жүрегі туған
Туған жерім, әлемдегі ел түрлі
Таңдай қаға қарауы үшін мың
Әспеттеуге, бейнелеуге көркіңді
Тілімнің бар акварелін жұмсарын,-
деп перзенттік парызына адал екендігін
Өзені өлең айтқан таныс үнмен,
Бабамның тері тамып, қаны сіңген.
Түбінде әр тасының айқас өткен,
Өлкемнің шығарсам-ау дыбысын мен.
Сонымен қатар, осы тақырыпқа арналған
Шыңдарында шынар да, қыран да
Жер жүзінде көркі бар тұрар
Аристотель: «Адам да, табиғат та,-
Айтып кеткен,-көркем бір шығарма»,-деп.
Жоғарыдағы шумақ қарапайым ғана мысал.
«Өзі өлсе де, аты өлмеген» дарабоздарды ардақтап,
Жұматайдың бабалар даңқын дәріптеп, сағынышпен жырлаған бірнеше
«Тобықтының езінен» әбден қалжырап , «Қайран
Сыр жайлы, басқа жайлы өзіңізбен
Келіп ем сұхбаттасып кетуге бір.
Абай –ұлы. Тарихта қайталанбас тума талант. Ақын
Өттіңіз, жаныңызды өрт кеулеген
Әр биікті Абайша ерттеуменен
Ал мұнда ғалым болып жатырмыз
Сіздің басқан әр ізді зерттеуменен
Абай жөнінде мыңдаған ғылыми еңбектер, жүздеген кандидаттық,
Қабанбай батыр Қожағұлұлы (1691–1769ж.ж.) Абылай ханның бас батыры.
Тынығып тұлпар, таң атып, таза суысын,
Таңертең қылыш сабына толып уысым.
Тағы да шығам тарылған қазақ жерінің
Бір уыс көде, бір ұрттам жалтыр суы үшін.
Бұл тек бір батырдың күйінен шыққан сөз
Жекпе-жек – жеңіс я жеңіліс. Сондықтан күллі ел үмітін
Бозамық көкке бозторғай шығар шырылдап,
Мойнында бұршақ молдалар жылар ыңылдап.
Желп етпей тулар, жер жүзі тынар сілтідей,
Тізгінін сүзбей тұлпарлар тұрар шыбындап.
Дүние бір сәтке тоқтап қалғандай. «Бәледен аулақ»,-
Әрине, Қабанбай - әруақты батыр. Дегенмен, жоңғар батыры да
Ескі тақ мінсе – есірік, басы айналар,
Қонтайшыға қылыштай өткір қайда бар?
Төрде емес көрде хор қызының төсегі,
Жамбасы жерге тиген соң көңілі жайланар.
Соған қарамастан намыс отын алаулатып, «алты алаштың әруағы»
«Махамбет әні» өлеңі де монолог түрінде жазылған. Жауынгер
Қайран басым қайғысы, сесі де ерен,
Өзгелерден өзіңді есі көрем.
Қолға түссең, ең биік дарға асылып,
Қыл мойнынан қиялай кесілер ең.
Яғни ақын көңілін жалғыздық тұманы басқан. «Әркім басын
Қорыта айтқанда, Жұматай поэзиясы - өмірінің айнасы іспетті. Тағдырынан
ІІ тарау
Ж.Жақыпбаев поэзиясының идеялық-көркемдік ерекшелігі.
Жұматай лирикасы сан қырлы. Бірде ақын мұң, қайғының жетегінде
Қайтарар жауап жаңа күшпенен
Жасардай ағам бір атақты ерлік:
«Адольф Гитлер арақ ішпеген,
Ал содан қандай рахат көрдік», -
деп, «ақаңа» сіркесі де тойған ағасы өз кінәсән мойындамайды.
Сөйлейді жеңгем: «Түбінде сендер
Өз түптеріңе де жетесіңдер ғой.
Бір-екі күн сімірмесеңдер,
Гитлер болып кетесіңдер ме, ей?!»
Әйелінен жеңілер ағасы жоқ. Ол да:
Шындық бар жерде болмайды мұңдық
Ішпеймін,- дейді ол,-жеңгенде шындық.
Күйеуін құрғақ сөзбен жеңе алмасын сезген жеңгесі амалсыз
«Ішпесең, ішпе! Ішірткі берме,
Ешкімді ішкіш қылмасаң болды!»
Жұматай жырларының ең шұғылалы беттері «атын дастаннан алған,
Махаббат, ғашықтықты әр ақын өзінше жырлайды:
Ғашықтық келсе, жеңер бойыңды алып,
Жүдетер безгек ауру сықылданып.
Тұла бой тоңар, суыр – үміт үзсе,
Дәмеленсе - өртенер күйіп-жанып.
(Абай)
Махаббат бір тәтті у,
Ішер жүрек, болар мас.
Дүниедегі у мен шу,
Мас жүректі оятпас.
(Мағжан)
Ғашықпын
Қайтіп оны жасыра алам
Бір алтын оның әрбір шашы маған
Сағынайын, таусыла сағынайын,
Сағынышқа жаралған ғашық адам.
(Мұқағали)
Ия, «махаббат - өмірде тұрақты шындық, өнерде мәңгілік
Махаббат – ұлы сезім. Ол бір ғасырдың ауқымында ғана
Мәңгі тақырып- махаббат– Жұматай лирикасының шыңы. Жұматайдың жүрек толғанысынан
Көк орман, орман айнала,
Тек алтын, алтын аңсары.
Талай күн қаңғып тайгада,
Талапты ер әбден шаршады,-
деп көңіл-күйін мыңғырған тайга көрінісімен береді.
Бір байқағанымыз, Ләйләға арнаған өлеңдерінің біршамасы махаббатқа бас иіп,
Кетер күнім... Келер, кетер ол дағы,
Бір қаралы шеру шығар жолға әлі.
Сол бір кезде жан баласы жыламай,
Ләйлі, жалғыз сен өксісең болғаны.
Ақын осы өлеңінде «көз» лексемасына қызықты эпитеттерді тіркестіріп, көркем
Сонымен қатар, бұла өскен, күн мінез, кері қас, құм
Жұматай теңеулері де соны, ерекше. Мысалы: ханшадай, қара оқа
Ақын метафоралары да өте күрделі. Мысалы: асқақтау жердің маралы,
Сонымен, Жұматай өмірдің сыйы – махаббатты шабыттана жырлайды. Ал
Сонша саған не қылдым?
Менің Иран-бағымның алмасын да, гүлін де
Айдың да аман күнінде
Желге ұшырттың – ұрлаттың,
Не жазып ем, қымбаттым?-
деп жүрегі жаралы қалпында қала береді. Бұл күйін де
Шекесіне жебе тиген жандайын
Шығып тұрып солқылдайды маңдайым.
Апиыны ада болған бәңгідей,
Миым мең-зең, дем сезбейді таңдайым.
Ғашықтық дерті жанын жегідей жеп лирикалық кейіпкерді сергелдеңге салады.
«Басымнан бір суық мұң кетпей қойды-ау,
Күннің де күші жетпей қойған қардай»,-
деп қайғырады. Ақын өзін кейде «тоңдай қатқан қалың мұзға»
Құй жеп мұзды мұхит суын түгел,
Көңілім сонда ған суыр мүмкін,-
дейді. Демек, көңіл алауы ешқашан сөнбейді деген сөз. «Атығайдың
Жұматайдың поэмалары да теңдесіз сұлу «Ләйләға» арналған. Солардың бірі
Поэма 7 буын, 4 тармақты, шалыс ұйқаспен жазылған. «Біреулер
Жаныма жүре кірген,
Нұрымнан таралды арай.
Жер бастым жүрегіммен,
Жүрді ол саған қарай,-
дейді. Бірақ «Құздардың ішіндегі құдайы» болған сұлуы кей кездері
Ойласаң алабұртан
Еске кеп нала түрлі
Бұл менен сәл-ақ үлкен
Қасыңда бала тұрды.
Иә, мұнан асқан азап жоқ шығар. Сүйгені қол созымда
Жанымды көктеп өтті,
Ем болар назым кәне?
Талай жаз, көктем өтті,
Сол өкпе жазылмады.
Бірақ жігіт жүрегінде үміт жоқ емес. «Жынданатын Мәжнүн болмаса»
Сол сырды Арқа да естіп,
Алтай да біліп қойған.
Ақын – шарасыз. Қолынан бар келері үміт аққуын қорып,
Ыза боп тартып қалдым,
Қамшымен астағы атты,-
деді. Ашу үстінде «Ләйләмен түйедей жасты» Жібек деген қыздың
Сен жайлы ән естігенде,
Қалатынмын теріс қарап.
Сол үшін «екі-үш пұттық балмұздақты бір жегені» болмаса, сезімдер
Өзіме кездескенге
Мен сені жыр қыламын.
Басыма енді еш кезде
Қонбайтын Нұрлы бағым!...,-
деп тіл қатады.
Ж±матай - ой-µрісі кењ,білімі терењ аќын. Ол ќазаќ,орыс аќындарымен
Ќызды єспеттеу еді барлыќ арманым,
Саѓан жастай µмірді де тањдадым.
Айнам, сені, Єлішерді т‰сініп,
Айлам, сені алѓаш рет ќарѓадым.
Ќарѓадым мен, ќосыла алмай тењіње,
Пенде ќолы тимей ќыпша беліње.
Айнам деген жігітіњніњ барлыѓы,
Айдалада ќалдырсын деп сені де!
Єрине, жауапсыз махаббаттан жаны жегідей желінген лирикалыќ кейіпкер тым
Аќынныњ ару сипатын беруде де шыѓыс єдебиетінен, наќты айтќанда,
Жаны мµлдір,жас Тєњір
Жарылќай гµр кµзіњмен
(«Кµріп,тыњдап ќаныѓам»)
Сен болсањ ќ±дайы едіњ
Ќыздардыњ ішіндегі
(«Н±рлы баќ»)
Жазылѓан жоќ есім ауса жас Тєњір
Мен маск‰нем, сорлы, ѓашыќ диюмін.
(«Ентањбасыз екі тєулік бірге µлді»)
Айтып µлтір ару, аппаќ Тєњірім,
Айырылдым ба, айырылдым ба мен сенен?
( «К‰йге т‰сіп айтќан кезде бір м±њды»)
М±ндай ауыстырулар Ж±матай поэзиясыныњ соны ќырын танытатыны
Ќараѓым, айналайын, кµз кµргенім,
Б±ралѓан тал шыбыќтай ќыпша беліњ.
Сµзіњ бал, тісіњ меруерт, беу, ќараѓым,
Есімде мен сендік деп сµз бергеніњ.
Кµрінер с±лу жирен жараѓанда,
Шаштарын г‰л-г‰л Жайнап тараѓанда,
Тањданып жыѓылуѓа таянамын,
Мойныњды б±ра тастап ќараѓанда.
Осы шумаќтар Ж±матайдаѓы:
Ж±тќызбаѓан ж±парын жалбыз едіњ,
Жалбыз едіњ, Жанымныњ жалѓызы едіњ.
Кербез к‰шпен келдіњ де, билеп алдыњ
Келбетіњмен кеудемніњ жанды жерін.
Іздегенім сен болсањ, таптым ќайѓы,
Ондай жанѓа байыздап баќ т±рмайды.
Ќисыќ,ќыњыр болса да мен ж‰рген жол,
Баќыт ‰шін к‰реске таптырмайды,-
шумаќтарымен ‰ндес жатќанын ањѓару ќиын емес.
Расында, Ж.Жаќыпбаев µз поэзиясында ±лттыќ наќыш пен шыѓыстыќ сарынды
Аќын µлді болсын байѓ±с иманды,
Одан біраз µлењ ќалды, к‰й ќалды,-
деп µзі толѓаѓандай, соњында ќалѓан кµлемі шаѓын болса да
Ж.Жаќыпбаев µлењдерінде ата-баба ќонысы болѓан ќазаќ даласыныњ келбеті мен
¤ткенге µкінем оны ±ќќалы,
Бір жерге тоѓыспаѓан толыќ бєрі.
¦раны,т±раѓы бар µз алдына,
Рулар-кµшпелі елдіњ полктары.
"Рулар"µлењінде ќазаќ руларыныњ тартыс,ќайшылыќтарын тілге тиек ету арќылы, ±лттыќ
Ќазаќтыњ бар тайпасын µз ќолымен,
Дањќтыњ кітабына тізем шеттен.
Шыѓарѓан єр ѓасырда дањќын да ерек,
Ќоямын мен олардыњ нарќын бµлек.
Рулар-кµшпелі елдіњ полктары,
Ал, маѓан "полкым" емес,халќым керек.
"Туѓан жерге"µлењінде:
Туѓан жерім,єлемдегі ел т‰рлі,
Тањдай ќаѓа ќарауы ‰шін мыњ-сан к‰н.
Єспеттеуге бейнелеуге кµркіњді
Тілімніњ бар акварелін ж±мсармын,-
деп тебіренген аќын м±раты-туѓан даланыњ табиѓатын ѓана жырлау емес,
Ж.Жаќыпбаев - ж±мбаѓы мен сыры мол дала µмірін соны
Сењсењі жасыл, кµрпеші г‰лді, беткей шыњ,
Кµп болды кµлбеп, кµзімен бір сєт кетпейсіњ.
Кµкекке мініп, итала ќазды жетекке ап,
Кµктемім меніњ, кµмекке маѓан жеткейсіњ.
Осы µлењ жолдарындаѓы "сењсењі жасыл" шыњ," кµрпеші г‰лді "беткей,"
Ќарайѓан шаќта ќар жабу жапќан ќ±ба бел,
Тоњ болып жатќан топыраќтардан т±ра кµр.
Кµктемім меніњ, жеті ќат жердіњ астынан
Ит жуа болып, бєйшешек болып шыѓа кел!
Кµктем бейнесі аќын тілінде осылайша тек кµктемге тєн ќ±былыстарѓа
Саќалын кµкке боясын аппаќ серкелер,
Отарын кµкке жаятын болсын ертењ ел,-
деген жолдардан мал баќќан ќазаќы елесі кµрінеді. Кµктемді ерікті
Кµктемім меніњ, "б‰гінгі т‰рім ќалай?"- деп,
Ќызыл тєжденсе ќылтиып шыќќан талай кµк,
Ќабанбай мен Бµгенбай батыр басына,
Мен ќоймай ж‰рген бір ќ±шаќ г‰лді ќадай кет,-
деп тебіренеді.
Бозамыќ кµкке бозторѓай ќ±сты ілдірген,
Мал µріс ќырѓа масаты тыстап ‰лгірген-
деген жолдарѓа назар салсаќ, таѓы да µзімізге етене таныс
Шµлден де шµлін ќандырѓан,
Жыњѓылѓа тарќан ±л едім.
Озбырлар алса бетімнен,
Жымию болды м±ратым.
Ол кезде шырша секілді ем,
Ќыста да кµктеп т±ратын.
...Ќаймаќтай аппаќ єжемніњ,
Ќалампыр болдым шайына.
...Жылтырап аќќан арыќта
Жалбызыњ ќ±сап отырѓан.
Осы сияќты бейнелі жолдар астарынан бейне мен ќ±былыс байланысын
Ќ±нардан µссе жер т‰гі,
Ќ±лпырмай ќалмас тау кµгі.
Ш±ѓыныќ гулдіњ тµркіні,
Шµбіњмін сеніњ сєулелі.
Аќын туѓан жерді "ш±ѓыныќ г‰л тµркіні" деп атап,µзін сол
"шµбі"етіп кµрсетеді.
Атыѓайдыњ Ќ±ласындай ж‰йрік ем,
Адайлардыњ ќылышындай µткір ем,
Аќын µлењдерінен тєкаппар ќарттар т±лѓасы мен тєкаппар тау бітімі
жиі бой кµрсетіп отырады.Аќынныњ танымы мен суреткерлік шеберлілігі
±лттыќ ‰рдіспен бет ќайнасып, к‰ллі поэзиясына желі болып тартылѓан.
Ж.Жаќыпбаевтіњ атап µтер таѓы бір ќыры -µзі нысана еткен
білуінде. Сµзбен сурет сала отырып, астарлы ой т‰йе білетін
Жатты-ай бір екі торѓай ен тоѓайдыњ,
Ені жоќ б±таѓы ‰шін шырылдасып.
...Ќыран жай ќалыќтайды, кµлењкесі
Жерменен ќой ‰ркітіп ж‰гіреді...
Адам болмысы мен табиѓат көрінісін салыстыра суреттеу, жан-жануарлар
іс-єрекетімен пенде тіршілігінен ‰ндестік табу аќынныњ ќолданар кµркемдік тєсілдерініњ
Ѓашыќ жандардыњ єдеті беп кµктемгі,
Сарѓалдаќ сонда ќып-ќызыл болып кеткен-ді.
Туѓан дала бітімі мен болмысын бейнелеуге аќынныњ µзіндік сµз
молынан ±шырасады.Оѓан аќын µлењдерінен кµптеген мысалдар келтіруге
болады.
1980-жылдардаѓы ќазаќ лирикасына ж‰йелі талдау ж‰ргізген
Т.Шапаев ќазаќ поэзиясыныњ ±лттыќ сипатын сµз ете келіп, "Дала
Шыњдарында шынар да, ќыран да кµп,
Жер ж‰зінде кµркі бар т±рар бµлек...
Кµбейсе егер кµњілді к‰н алдаѓы,
Ерке ж‰рек жыршыныњ бір арманы -
Б±збай жармай кµрсету д‰ниеге
Ќой,жылќылы кµгілдір шыѓарманы.
Аќын тілінде туѓан дала бітімі асќаќтап, ерекшеленіп кетеді:
Аќ тастары кем емес с±лтандардыњ таѓынан,
Салт аттылар ќаптаѓан
Сауыќ, сауыќ тойын саѓынам.
...Айдарбектіњ аќ жары - бабањ µнер кµрсеткен
Колизейі
Кµшпенді, кµзсіз елдіњ баѓыдан...
Сонау фольклорлыќ м±раларды, жыраулар поэзиясын, одан бергі дєуірлердегі поэзиялыќ
"Той ќылѓан кµпке інініњ ерлігін д±рыс,
Кµмектеп, кµптеп кµрсетер елдігі ±лыс.
Риясыз думан µткізу ендігі бір іс"-
Осыны ойлап саќалы, белдігі к‰міс -
Тєкаппар, шешен, бµрідей азулы ќарттар.
К‰ллі аќындыќ болмысымен ќазаќ ќалпында ќала берген М±ќаѓали Маќатаев
М.Маќатаев µлењдерінде ќазаќы, данагµй ќарттар - т‰йінді, желілі бейнелердіњ
М±ќаѓалида:
Саќалына орап µсірген
Ќай жерде ж‰рсіњ ќарттарым!?
...Араздасып аѓайын кетер еді,
Бір ќария болмаса бір ауылда.
...Саќалыњнан айналдым ќарт бабалар...
Ал, Ж±матай поэзиясындаѓы ќарттар бейнесін алып ќарайыќ:
...саќалы, белдігі к‰міс -
Жол жорѓа мініп, келеді жазулы хаттар -
Тєкаппар, шешен, бµрідей азулы ќарттар...
Осындай ќарттардыњ іс – єрекет, ниет- пиѓылдары да ±лттыќ
¦лттыќ мінез єдет - ѓ±рып, т±рмыс - тіршілік, салт
Ќайранмын ж‰йрік деген ќ±діретке,
Айтуым керек еді м±ны кµпке.
Тартынбай, от та ќумай ±заќ т‰нде
Ол мені оятќан жоќ бір рет те.
Жеткенде кµк сењгірден хабаршы аппаќ,
Жаныма келгендей ол адамша аттап.
Сонан соњ ‰њілді ±заќ бет-ж‰зіме
Б±л т‰ннен ќалдым ба деп аман саќтап.
¤лењніњ соњында аќын Кенежирендей ж‰йрікті тілге тиек ете отырып:
Жігіттер,жолдастарыњ адал болсын,
Баяѓы Ж±матайдыњ жиреніндей –
деп ой т‰йеді.
¤лењніњ ±лттыќ сипаты дегенде ±лттыќ мінезден басќа ±лт
Алдаспан бермек айќаста дєріптеп елді,
Бастаспаќ Бабыр баќиялыќ дањќпен енді
Жалайыр менен Дулаттыњ "кеу-кеулеп"шапќан
Жауынгерлері киелі Гангке келді.
"¤кініш". "Мангу аѓашы"µлењі осындай жолдармен басталып, халыќ тарихын Шыѓыс
‡ндіге сіњбей
‡йсінніњ біразы ќайтты
Біразы ќалды. Мангудей µкініш ќалды.
...Ќытайлар кµрген ‰йсінді ‰нді де кµрді,
‡нсіз т±р олар
Ќалдырѓан б±л к‰нде белгі...
¤лењде ±лттыќ сипат тек ±лттыќ мінезбен шектеліп ќалмай, ±лт
Тµрт кептерді танисыњ т‰стерінен,
Жем бересіњ перде ашып ішкеріден.
Ќос ќарѓаѓа бєстесіп б±ѓы алдырѓан
Уєли Шора батырдай ќ±сбегі ме ењ?!
Кµњіл-к‰й, сезім сырларын беруде де тарихи т±лѓа туралы сµз
Не ойлайсыњ сонша с±лу басыњмен,
Не табасыњ жасытќанда, ќылыќтым.
Абылайдыњ сапысындай ќасыњмен
Абылайдай атаѓы бар жігітті?!
Жетісу µњірінде ѓ±мыр кешкен, к‰ллі ќазаќќа аты мєлім єулиелер
Балпаќ баба т±сында
Болып µткен шыњдаѓы.
Айќастарды жырлады,
Тањ атќанша тынбады.
Б±л µлењде ештеңе тыя алмаѓан індетті ќасиетті µлењ-жырдыњ тоќтатќанын
Кµшпенді халыќтыњ ежелгі к‰ндердегі бастан кешкен тарихын баяндауды маќсат
Кµшпенді ж±ртты кµресі таѓдыр ер етті,
Кµзсіз ер ќашан кµр - жердіњ бєрін елепті?
К‰ндердіњ к‰ні ќаѓанныњ т‰ркі нояны
К‰ншыѓыс жаќты ќырына алса керек-ті.
Жалайыр М±ќа жауларын шауып алѓанда,
Тебініп атын тењізге дейін барѓанда.
Ш±ѓыныќ г‰лдіњ тµркіні сені саѓынып,
¤зіње жетпей µтіпті дейді арманда.
Туѓан жерге деген ерекше с‰йіспеншілікті, тарихи оќиѓаны, тарихи т±лѓаны
Ж.Жаќыпбаев биіктік, кењдік, терењдік сияќты дерексіз ±ѓымдарды тау, дала,
...Биікте µстім, биікте µстім, білмей мен,
Аласалыќ бар екенін єлемде.
Биіктік пен аласалыќ туралы ±ѓымныњ астары - жаќсылыќ пен
...Бетіне пенде келмеген бектіњ ќан толы,
Кµзінен жасын парлатќан мынау тау еді.
немесе:
...Санама меніњ баќыттыњ н±ры ќ±йылды...
...Ойларым к‰лгін т±маннан м‰лдем айыќты...
Ж.Жаќыпбаев µлењдерінен этнографиялыќ суреттер де орын алѓан.
Ќу бас та тойѓа барады,
Ќутыњдап шыќќан ќарт єне.
Ж‰йрігі бєйге шабады,
Жігіті кµкпар тартады.
...Ќаптайды тойѓа ж±рт деген,
Ќалмаќша байлап аттарды.
...Салт атпен табаќ тартады,
Сєйг‰лік мінген жігіттер.
"¤мір дегеніміз к‰рес.К‰н мен т‰н, ќыс пен жаз, жаќсылыќ
"Астарлау, яки, символ(грекше - шартты белгі) - бір нєрсені
Кешегі Маѓжан лирикасыныњ жаућары болѓан символдыњ поэзиядаѓы орны орасан.
Бетімнен тєтті бір с‰йіп,
Алдыња алшы єлдилеп,
Келші, µлім, тезірек...
(«Мені де µлім єлдиле»)
Десек те, астарлаудыњ ѓажайып ‰лгісін кµрсеткен Маѓжан поэзиясын б±л
М±ндай символдыќ суреттеулер Ж±матай поэзиясынан да ерекше орын алып,
Жаќындап ќалѓан аспанмен,
Жанарыњ ерте алданар.
Аяќты ањдап басќанмен,
Кµзсіз деп сені ел тањданар.
Азамат болсањ белсенер,
Аяњда бері,ендеше.
Шыњѓа шыќ-µлгіњ келсе егер,
Шыњѓа шыќ-µлгіњ келмесе.
Астарлаудыњ єдемі ‰лгісі. Т‰йіп, т±шынып, астарына ‰њіле оќымаса, т‰йсінуге
Астарлаудыњ таѓы бір єсем ‰лгісін аќынныњ "Кµк орман, орман
Сан ѓасыр б±лаќ аќќанмен,
Кµрінбей ж±ртќа алтын да,
Батпаќта, суда жатќанмен
Ќалыпты ќымбат ќалпында.
Рас, кейде пендешілік шекпенін киіп, ќолда бар алтындардыњ ќадыр-ќасиетіне
"Кµк т‰лкіше б±лѓањдаѓан..." деп басталатын µлењінде аќын астарлаудыњ єдемі
Бай шаћардан шыѓа келіп бір кедей,
Ж‰рген жерім к‰њгірттенді т‰рмедей.
Аќын болмысындаѓы д‰ниені жадыратар шаттыѓын ‰лде мен б‰лдесі жарасќан
"Жеке аќын тілініњ лексикасын талдау - сол аќынныњ єдебиеттіњ
«Ауыстыру, яки, метафора (грекше- кµшіру) - сµз мєнін µњдендіре
Гималай - кµктіњ кіндігі,
Гималай - жердіњ т‰ндігі.
(І.Жанс‰гіров)
Ќыр тµсінде мµлдір айдын - аќ сынап,
Жиегінде жасыл кірпік - жас ќ±раќ.
(Є.Сєрсенбаев)
Єйнегі - к‰н, шатыры - аспан,
Кењ дала... Тµсі - толќыѓан егін.
Кµлдері кµкке, к‰містер шашќан,
Ќазаќстан - республикам меніњ!
Бірінші мысалдаѓы метафора Гималайды біресе кµктіњ кіндігіне, біресе жердіњ
"Ќара ќазан, сары бала ќамы ‰шін ереуіл атќа ер
Мен - тауда ойнаѓан ќарт
Марал
Табаным тасќа тиер деп,
Саќсынып шыќќан ќиядан...
...Мен бір шарѓа ±стаѓан
Ќара балта едім:
Шабуын таппай кетілдім,
Ќайрасањ таѓы жетілдім...
(Махамбет)
Аќын µзін маралѓа баласа, маралдыњ к‰ллі ќасиетін, балтаѓа баласа,
Ж±матай да - поэзия кµгінде ќ±лашын кењге сермеген жањашыл,
Мєселен:
Алѓыр деп досы санайтын,
Ањѓалдау туѓан бір ±лмын.
К‰н жаќќа ѓана ќарайтын
К‰нбаѓыс болып б±рылдым...
(«Кетпеймін енді ‰й кµрмей»)
Лирикалыќ кейіпкер µзін к‰н сєулесін ќомаѓайлана ж±тар к‰нбаѓыс бейнесінде
Ж±матайдың аќындыѓы ќаншалыќты к‰рделі болса, образ жасаудаѓы шеберлігі де
Ќ±да, яки, алашша айтсаќ, Ќ±дайдыњ
Ќ±рметінен ќ±р ќалѓанѓа жылаймын.
Сен єулие б±лаќтайын мµлдірсіњ,
Ќаќтан таяз, шалшыќ т‰бі - лаймын.
(«Ен тањбасыз екі тєулік бірге µлді»)
Лирик аќын, єрине, б±л метафораны µзін тым жерге ±рып,
Аќын метафорасына ‰њіліп, кейде с‰йген аруыныњ бойынан мін атаулы
Мєселен:
Меніњ 50 килограм алтыным,
Д‰ниені жарќырат.
(«Ќиялдардай ќызыќтар да кµп алда»)
немесе
Жез шыѓатын жерден шыќќан бір алтын
Жымиысын жиямын деп байыдым.
(«Бір к‰лермін»)
Суреткер ќыздыњ бар болмыс бітімін сєф алтынѓа балап, ќазаќы
Жұматайдың метафоралары соны, көркем:
Мен бір гүлдің гауһар мінез сөздерін
Құйып жүрмін жүрегіме уыстап.
(«Бір күлермін»)
Сені Ләйлә қара көзді киелім
Қайыспастан қара жерше сүйемін
(«Ләйләң қайда»)
Сен – ақ кітапсың екі мың жыл
Толғанып тудыра алған дүние-ақын
(«Айтқызбай қоймады ғой»)
Қай гүлін сөздің төкпедім
Алқара шашты көктемім.
(«Жуғам жоқ ащы жаңбырмен»)
Қалампыр болдым шайына
(«Сараңға малын алдырған»)
Көп ойымды көретін бе
Қара көзді өлеңім?
(«Мына өмірден жылап кеткім...»)
Қайрылмай қайда кетіп барасың
Қара көзбен ішіп-жеген қорегім
(«Ақ бетіңді бір өпкенім ас еді»)
Сен болсаң құдай едің
Қыздардың ішіндегі
(«Нұрлы бақ»)
«Лирикалыќ поэзияѓа жан беретін – кµркемдік ойдыњ ќуаттылыѓы, сезімніњ
Ж±матай поэзиясы – кµњіл т‰кпірінде ќордаланѓан асыл д‰ниелер жиынтыѓы.
Мєселен, Абай ќыз келбетін:
Мањдайдан тура т‰скен ќырлы м±рын
Аќ ж‰з, ал ќызыл бет тіл байлайды.
Аузын ашса, кµрінер кірсіз тісі,
Сыќылды ќолмен тізген, іш ќайнайды,-
деп, жан бітіргендей сипаттаса, Ж±матай да хас с±луын:
Даусыњды естіп соќыр сені ±натар,
Мылќау кµріп, естімей-аќ г‰л атар.
Сені кµрсе, жер де, кµк те т‰рленген
Ќабырѓалы ќара кµзді ќ±ба тал,
Майыстырып ќ±шар ма екем бір ќолмен?-
деп, т±ла бойында титтей де міні жоќ биік идеал
Байќаѓанымыз, Ж±матай кµріктеуіш ќ±ралдарын, єсіресе, Лєйлє с±лудыњ бейнесін бергенде
«Айќындау, яѓни эпитет – заттыњ, ќ±былыстыњ айрыќша сипатын, сапасын
Ќолыма от сыялы ќалам алдым,
Жалтаќтап айналама ќарамадым...
(Х.Ерѓалиев)
Осындаѓы от сыя ќандай тыњ, ќандай єсерлі?Жања эпитет табу
Ќара алмас кµзді, бал ерін,
Басынан ќ±с та ±шпаѓан,
Б±ла µскен асќаќ жан едіњ.
Аќын лирикалыќ кейіпкерін ќара кµзді, ќызыл ерінді, не болмаса
Ѓажайып сєттіњ туарын сезіп те керім
К‰н мінез Лєйлє к‰лімдеп кезіккен едіњ
(«Ѓажайып сєттіњ туарын сезіп...»)
Есті жел басын сан иген,
Ќашумен ќылды ќарсылыќ
(«Ќалаѓан ќалќан фєниден»)
Осындаѓы к‰н мінез, есті эпитеттері Ж±матай µлењдеріне жања рењ,
«Апалап» саѓан жаќсы ќарасын деп,
Кµксудыњ кµњілі бос ќызын алдым.
(«Ќайран шешем»)
Осындаѓы «кµњілі бос» эпитеті єдеттегі «кµњілшек, жылауыќ» маѓынасында емес,
Ал:
Ќабаѓы жасыл шатќалдан,
Кµк шєйі м±нар серпілді.
М±ндаѓы «ќабаѓы жасыл» ерекше эпитеті мыњ ќайнаса сорпасы бірікпес
Кербез к‰шпен келдіњ де билеп алдыњ
Келбетіњмен кеудемніњ жанды жерін
(«Кермиыѓым, мен сені»)
Егер тармаќтаѓы «кербез» эпитеті ару не с±лу сµзіне тіркесіп,
Ерке ж‰ректі, еркеуде, ерке ќ±сыњныњ
Естімедіњ бе: «Лєйлє»,- деп ежіктегенін!?
(«Ѓажайып сєттіњ туарын»)
Аќын сом т±лѓасын ќ±сќа балап, оны «ерке ж‰ректі, еркеуде,
Ал:
М±зша ерітіп мидаѓы ойдыњ кµлемін,
Тарќап кетті т‰мен-т‰мен µлењім,-
Тармаќтарынаѓы «т‰мен-т‰мен» эпитетініњ мєн-маѓынасын ±ѓыну ‰шін тарих ќойнауына еріксіз
Аќын µлењінде бір «м±њ» сµзіне єр-ќилы эпитеттер тіркестіріп, ќ±былта
Жылайды ж‰рек аќќ±ба м±њына ќарап,
«Сен ‰шін µлсем, арман не, сен ‰шін µлсем»
(«Кµгісім б±йра секілді»)
Софизм болып кµрінді кеше
М±ќаѓалидыњ да шынайы м±њы.
(«Байыды біреу, семірді десе»)
Кµрмей сені т±ра алмаймын, аптыѓам,
Мылќау м±њѓа айналамын кµрсем –аќ.
(«Ен тањбасыз екі тєулік бірге µлді»)
Жоѓарыдаѓы µлењдердіњ баршасында «м±њ» сµзіне эпитеттер тіркескен . Єр
Тегінде, Ж±матай – поэзияны т‰рленту жолында тєжіребиеге ќорќынышсыз, батыл
К‰ніге ќ±лаѓымда аќылды ‰ні
Жања µлењ содан туып жатыр, міне.
Осындаѓы «аќылды» эпитетініњ жеке т±рѓанда айтарлыќтай ерекше ќасиеті жоќ
Сондай-аќ:
Сµйлейді баяу, б±л к‰нде ж‰реді баяу
Лауазымына ие боп тірі µліктердіњ
(«Туѓызбап еді аќынѓа...»)
Байќасањыз, м±нда «тірі» эпитеті дєст‰рден ауыњќырап, тіркескен сµзіне антонимдес
Келесі бір µлењінде:
К‰йге т‰сіп айтќан кезде бір м±њды
К‰міс ‰нді кµмекейім ќылѓынды.
(«Ќатал баќыт хан ќызы ењ»)
Адам ‰ніне де жан бітірген аќын енді «‰н» мен
Жұматай теңеулерінің тағы бір ерекшелігі – белгілі тарихи тұлға
Футболды қойған Мюллердей,
Қойдым мен әлгі пәлені.
Осындағы «Мюллердей» теңеуінің, әрине, екінің бірі мән-мағынасына бойлап, терең
Мен кейде құс мұрынды болмасам да,
Француз Жак Ив Кусто сияқтанам
Өмірінің тең жарымын теңіз қойнауының тылсымын зерттеуге арнаған әлемге
Ел ескерер ерлігім жоқ не түрлі,
Сондықтан да, Ләйлә, саған жақпадым.
Уәйс Сұлтан Жалаири секілді
Мен, әрине, нотаны ойлап таппадым.
Жауға бұрып көк темірдей бетімді,
Ат тебініп аламандар даңқы үшін,
Сыба, Сартақ, Мұқа ноян секілді
Билегем жоқ дүниенің жартысын.
Бірер шумаққа тарих биікке көтерген тұлғаларының өшпес ерлігі мен
Соған ұқсас:
Годуновқа Боярлардай өтімді,
Хан көтерген Мәскеудегі әз қауым
Қадырғали Жалаири секілді
Жамиғаттың тауариғын жазбадым,-
жолдарынан тарихшы, ғалым Жұматайды танимыз.
Тіпті, теңеуіне қазақ, түркі ұғымына сіңсті емес, тұлғалардың да
Раджаша өспегенмен шіреніп,
Күндер кешкен күн жүзінен нұр еміп,
Йог – халықтың рухының бейнесі,
Озбырлықтан болады ол да тірі өлік.
Теңеу жасауда ақын философиялық мәні терең, тарихи салмағы қомақты
Сағанақтан соққан жел ызыңдатып өпкен-ді
Ешкі сойып, епті қол жуан ызған шектерді
Төрде отырған Темекең- мың сайрамы адамның
Төбе бише сөйлетіп ішектерді кеткенді
(«Шұғынық гүл төркіні»)
Озбырлар алса бетімнен,
Жымию болды мұратым.
Ол кезде шырша секілді ем,
Қыста да көктеп тұратын.
(Сонда)
Қататын кезде әзірге үн,
Қаладан келіп айына,
Қаймақтай аппақ әжемнің
Қалампыр болдым шайына
(Сонда)
Ай төккен сүттей жарықта,
Аулақтау кетіп топырдан,
Жылтырап аққан арықта
Жалбызың құсап отырғам.
(Сонда)
Жауға бұрып көктемірдей бетімді,
Ат тебініп, аламандар даңқы үшін.
(«Ел ескерер ерлігім жоқ не түрлі»)
О, Муза! Алар емес ода тыным
Жарқылда сапыдайын болат үнім!
(«Олесьедегі Богдан Хмельницкидің қамалы»)
Кем емес патшалар да даңқы Аладан
Алдында қояндардай жалтаңдаған
Нояндар сын көтермес сарайлардың
Талайын тас ошақша талқандаған.
(Сонда)
Басында дулығадай мұнара бар
Сүйсініп көрген пенде тұра қалар.
(Сонда)
Суреттей көк сағымға көлбей ілген
Қамалды неге жырлап бермеймін мен.
(Сонда)
Ақжардың жүзі жылаған диірменшідей боп,
Ағызды құсақ шатқалда ойран-ботқаны.
(«Сіркіреп жауын...»)
Қараңғы түнде қауышқан қыздың бедері
Саусаққа, шіркін тиеді ау соңғы пернеше.
(Сонда)
Қайыршыша көшеде йог қол жаймай,
Тірі өлік боп көрден қолын созады.
(Сонда)
Сені көріп құба талдай иілген,
Танытқым кеп шеберлік пен тегімді.
(«Кәшімірдің шәлісі»)
Таудың бұлты қорашыл ит секілді
Қотандарды жүреді ылғи тіміскіп.
(«Бұлт айтыпты...»)
Жүзі сүттей, жұқа, қызыл ерінді
(«Ен таңбасыз...»)
Көсемситін көпті көрген кәрідей,
Жақсы адамдай әрі жұмсақ, әрі дөй.
(«Албастылар»)
Қоймасында қашқан байдың,
Іріп кеткен кілемдей боп.
(«Жазықсыз»)
Мамыр мінез көк аршадай сүйегі
Көктегі әнді сүйетіні тағы рас.
(«Ондай ару Алла келіп санаса аз»)
Қорып жүріп қой бүлдірген тергендей,
Тердім сенің нәзік сөзің, күлкіңді.
(Сонда)
Қара шашақ көрінеді көзіме
Жақсылықтың патшасының тәжіндей.
(«Желтоқсанда қар ғайып боп»)
Көк сеңгірдей көркем, сұлу ойларым
Ұсақталды, шашылды әрі тарыдай.
(«Сезімдерге бөленгенде»)
Боз биенің сүтіндей бет, ерінім
Бола алмай ма хлоры бар су құрлы?
(«Бір бақыттан хабар берген»)
Ұлардай шулап, барысша зілді гүрілдеп.
(«Шажанның суы»»)
Күшіктей қып бір ақ тептің
Көзсіз махаббатымды.
(«Мына өмірден жылап кеткім...»)
Мөлдір Құсақтың сары топырақты,
Ат жақты жары
Жүз снаряд тигендей шұрық тесіктін.
(«Жабайы кептерлер»)
Қалай қиям өзгеге,
Өзіме өзім қимаған.
Өзегімдей қалқамды-шаттығымды бір құшақ
(«Жүретұғын кезінде»)
Ат барда жаяулап жүргендей,
Сөйлестік басқа бір тілде біз.
(«Көк аспан оқалы жіп төкті»)
Түк қалған жоқ бұрынғы аусар еңседен
Шыққандай-ақ сот өтетін кеңседен
(«Күйге түсіп айтқан кезде...»)
Самарқанға салтанатты
Кернейіңді жүз өгіздей мөңірет
(«Өзбек әуенінен»)
Сүт иісің бұрқырап,
Жүлгеше ерке жүр кейін.
(«Көріп, тыңдап қанығам»)
Байќасањыз, Ж±матай µлењіндегі «Кµк орман, орман айнала» тармаѓындаѓы интонация
«Сеніњ барыњ, сеніњ б±лай туѓаныњ қандай ѓажап, Ќ±дай-ау!» тармаѓындаѓы
Мысалы:
Шыѓар-ау ќыранша ±шып шањыраѓым,
Зертасты ѓимаратќа неше ќабат.
Немесе:
Ќ±ба талдай бір-аќ рет иіл де,
Шєрбєт ішкіз ‰лбіреген ж‰зіњнен.
Болмаса:
Аппаѓым-ай, саѓан айтар сµздерім
Аузыма бір т‰спей ќойды-ау миымнан.
М±ндай экспрессивтік рењк тудырар шылаулар µзге Ж±матаймен т±стас аќындар
М‰мкін емес тыњдауыњ елжіремей, балќымай,
Сµзбен жазбай тарихын, к‰ймен жазѓан, халќым-ай!
Мынау шешен шектерден сыр таптым – ау мен бµлек,
Б‰кіл далай келді ѓой кµз алдыма дµњгелеп
Немесе:
Боз дала ќ±шаѓыњды аш ќозыњ келді,
Боз тарта бастадым-ау µзім де енді
Міне, б±л жолдар Ќадырдыњ Ж±матайдыњ сезімді дєл жеткіэудегі тєсілімен
ХХ ғасырдың 60-90 жылдарындағы ќазаќ лирикасыныњ т‰рлік, мазм±ндыќ, кµркемдік
Ж±матайдыњ:
Басќа жерге т±з тµксе де ±шпайман,
Аман ж‰рсем, Алатауды ќыстаймын
Ќос топшысы ќоналќада салбырар,
¦я-жайдан ±яттылау ќ±стаймын
Тµлегенніњ:
Есен –сау бармысыњдар, армысыњдар
Армысыњдар, ќария ќарлы шыњдар
Тµсінен керуен-керуен кµш µткен тау
Сен меніњ керуен –керуен алѓысымды ал,-
Шумаќтарын М±ќаѓалидыњ:
Кењ д‰ние, тµсіњді аш мен келемін,
Кењ д‰ние керемет ќалпыњменен
Ж‰рек болып кеудеме кірші меніњ,-
сияќты жолдар бірімен –бірі ертеден туыс, соншалыќ айырмасы жоќ
Ж±матай ќара µлењін б±л ‰лгісіне сезімдік лирикада ѓана соќса,
Ізгілік пен ізеттіњ баурайында,
Мама ќаздар самѓайтын ќойнауында.
Достыќ атты ќазына аралы бар,
Сонау Маќсат тауыныњ жайлауында.
¤тежан, Саѓидыњ да 11 буынѓа лайыќталѓан µлењдерінен осы сияќты
Єр талант µзін толыќ ашќанда барып, µзіне тєн стиль
«Кербез к‰шпен келдіњ де билеп алдыњ,
Келбетіњмен кеудемніњ жанды жерін»,- деген тармаќтаѓы «Кербез к‰шпен билеп
Қорытынды
Қорыта айтқанда, Жұматай Жақыпбаев – дүлдүл ақын. Жұматай өлеңдері
Біріншіден, Жұматай – оқымысты, көрген-білгені, іздегені көп ақын. Ақын
Сенем саған Филиппиндік
Химмерге арулардың сенгеніндей,-
деп осы қасиетін аңғартады.
Екіншіден, соны теңеулер мен жаңа метафора үлгілерін қалыптастырғысы келген
Раджаша өспегенмен шіреніп,
Күндер кешкен күн жүзінен нұр еміп,-
деген тармақтардағы "раджаша" теңеуі біршама білімге қанық болмаса, қарапайым
Үшіншіден, Жұматай шығыстық сазды лирика мен даланың жыраулық асқақ
Төртіншіден, Жұматай - серілік ғұмыр кешкен ақын. Тіліндегі
Бесіншіден, Жұматай – өмірдің ащы дәмін татқан, мұңды ақын.
Мен қайтып енді өмірді кері сүремін?
Шөп жеген иттей басымнан шаш жеді мұңым.
Жақсылығымның да мен кеше жемісін көрдім,
Дәмін де таттым.
(Не деген ащы еді, інім?)
Осы қасиеттер топтасып, ғажайып өлеңдер, керемет поэмалар туғызуға түрткі
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
1. Ж.Жақыпбаев "Кенежирен" Алматы – 2005ж, Раритет
2. З.Елғондинова "Менің ертегім" Алматы – 2005ж
3. З.Ахметов "Поэзия шыңы - даналық"
4. Ә.Тәжібаев "Өмір және поэзия" Алматы – 1960ж
5. С.Иманасов "Жұматай" Парасат журналы, 2007ж, N10
6. Х.Жүкел "Жас қазақ", 2006ж,
7. Жыр жұлдызы Жұматай. Шымкент келбеті – 2005 ж.
8. Ә.Қодар. «Дәуір биігіндегі жаңашыл ақын». Руханият – 2005
9. Ш.Елеукенов. «М.Жұмабаев» Алматы – 1990 ж.
10. З.Қабдолов. «Сөз өнері» Алматы – 2007 ж.
11. Қ.Өмірәлиев. «ХV – ХІХ ғасырлардағы қазақ поэзиясының тілі».
12. Қ.Жұмалиев. «Әдебиет теориясы». Алматы – 1970 ж.
13. Б.Кәрібаева. «Қазіргі қазақ лирикасының поэтикасы». Алматы-1988 ж.
14. Ш.Елеукенов. «Әдебиет және ұлт тағдыры». Алматы -
15. Әдебиеттану терминдер сөздігі. Құрастырғандар З.Ахметов, Т.Шаңбаев. А., «Ана
16. Дүйсенов М. Ақын мұраты. А., «Жазушы», 1967ж.
17. Ергөбек Қ. Арыстар мен ағыстар. Әдебиеттану:Сын әлемі. Алматы
18. Ергөбе Қ. Арыстар мен ағыстар. Шеберлік шеберханасы. Алматы
19. Ергөбек Қ. Арыстар: Жазушы шеберханасы (Сәбит Мұқанов). Алматы-
20. Қаратаев М, Нұртазин Т, Қирабаев С. Қазақ совет
21. Қирабаев С. «Кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиеті». Алматы
22. Қазақ әдебиеті: Энцклопедия. Алматы - «Білік»., 1999 ж.
23. Стиль сыры. Жинақ. (Редакциясын басқарған М. Н. Қаратаев).
24. Уақыт және қаламгер: Әдеби – сын мақалалар.(Құрастырған Ғ.Доскенов).
25. Ысқақұлы Д. Сынталқы. Алматы - «Сөздік –
26. Ысқақов Д. Сын сымбаты. Алматы - «Жазушы» 2000