МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3
I Бөлім. Сақтандырудың теориялық аспектілері 6
1.1 Сақтандырудың әлеуметтік -экономикалық мәні мен мазмұны 6
1.2 Тәуекел - сақтандырудың алғышарты 11
1.3 Сақтандырудың ролі, қолданылу саласы 16
II Бөлім. Қазақстанда сақтандыру рыногының жағыдайы мен даму тенденциясы
2.1 Сақтандыру рыногының даму кезеңдері 24
2.2 Сақтандыру ісін құқықтық мемлекеттік реттеу 30
2.3 Сақтандыру рыногының қаржылық жағдайын талдау 36
III Бөлім. Қазақстан Республикасында сақтандыру ісін дамыту проблемалары 49
Қорытынды 59
Қолданылған әдебиеттер тізімі 61
Кіріспе
Экономикалық өсудің тұракты және өспелі қарқындарына жету Қаржы саласының
Сақтандыру макроэкономикалық тұрақтандыру үшін кажетті қаржылық резервтерді қалыптастыра отырып,
Біріншіден, сақтандыру мемлекет тарапынан қарастырылған шаралар сипатына және көлеміне
Екіншіден, қазіргі жағдайларда сақтандыру тетігін пайдалану еліміздегі кәсіпкерлік қызметтің
Үшіншіден, сақтандырушылар сақтандыру жарналарының (сыйақыларын) көп сомаларын жұмылдырады. Осы
Қазақстан үшін банк капиталына қарағанда сақтық капиталдың артықшылығы ұлттық
Төртіншіден, сақтандырушылардың ұлғаймалы ұдайы өндіріске, оны несиелеуге белсенді қатысуы
Бесіншіден, сақтандыру индустриясын қалыптастыру мемлекетке табиғи техногендік сипаттағы шығындарын
Сақтандырудың дамуы өз кезегінде заңдар негізінің жетілгендігіне, салық-бюджет саясаты,
Диплом жұмысының мақсаты сақтандыру түсінігін, Қазақстан Республикасындағы сақтандыру рыногының
Осы мақсаттарға жету үшін келесі міндеттер қойылды:
сақтандырудың экономикалық мәнін,
сақтандыру ісін құкықтық мемлекеттік реттеуді қарастыру;
сақтандыру рыногының даму кезеңдерін қарастыру;
Қазақстандағы сақтандыру рыногының қазіргі жағдайына талдау жасау;
сақтандыру рыногының проблемалары мен даму перспективаларын талқылау.
Қазақстан Республикасында сақтандыру рыногына зор назар аударылуда. 2004-2006 жылдарға
Диплом жұмысы кіріспеден, қорытындыдан, үш бөлімнен, тұрады.
Бірінші бөлімде, сақтандырудың теориялық аспектілерін қарастырдым, екінші бөлімінде, сақтандыру
Сонымен, сақтандыру қызметінің маңызын зерттеу оның экономикадағы және Қазақстандағы
I Бөлім. Сақтандырудың теориялық аспектілері
1.1 Сақтандырудың әлеуметтік -экономикалық мәні мен мазмұны
Сақтандыруды дамытудың әлемдік тәжірибесі экономикаға оңды әсер етудің қуатты
Кең мағынада "сақтандыру" бір нәрсенің қолайсыз салдарларынан қорғануды білдіреді.
"Сақтандыру" сөзі "қорқыныш" сөзінен шыққан, бір нәрсені жоғалтудан қоркуды
Уақыт өте келе "сақтандыру" термині анық мәнге ие болды.
Сақтандыру теориясына назар аударайық. XV ғасырдың басында неміс экономисті
Польша экономисі А.Банасинский сақтандыру өзіне тәуекелдердің барлық түрлерін және
а) "Сақтандыру" кәсіпорындарға немесе ұйымдарға келтірілетін мүмкін төтенше және
б) сақтандырудың мәні ұлттық табыс деп аталатын жиынтық қоғамдық
Сурет-1. Сақтандыру қатынастарының субъектісінің мүліктік мүддесі мен сақтандыруға қажеттіліктің
Сурет-1-ден біз сақтандыру мүліктік зиян келтіру мүмкіндігімен байланысты мүліктік
«ҚР сақтандыру қызметі туралы» Заңда сақтандыруға сақтандыру ұйымы өз
Осы анықтама сақтандыру қатынасының субъектісінің мүліктік мүддесі мен сақтандыруға
Жоғарыда айтылған үш анықтамада сақтық қатынастар мәні мезо- және
Көптеген анықтамаларда сақтық қорын қалыптастыруда, сыйақы мөлшерін, өтем төлеу
Сақтандыру кезіндегі сақтық резервтер мен қорларды қалыптастырудың екі негізгі
Қаржыларды қалыптастырудың бюджеттік әдісі бюджеттердің қаражаттарын, яғни бүкіл қоғамның
Сақтық әдіс қорларды шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халықтың жарналары
Сақтық қорлар - қоғамның ұлттық шаруашылығындағы сан алуан, алдын
Мүліктік мүдделерді қорғауды, материалдық зияннан сақтандыруды және оның орнын
Сақтық қорлардың басқа қорлардан ерекшелігі: олар алдын ала тұтыну
Сақтандырылушылардың жарналары есебінен жасалынатын сақтық қорлар белгілі бір уақытта
Экономиканың нарықтық қатынастарға көшуі, кәсіпкерлік қызметтің дамуы, тауар мен
Сақтандырудың экономикалық мәні барлық қатысушылардың төлемдері есебінен окыс оқиғаға
Сақтандыру категориясының қаржы категориясымен ортақ өзгеше белгілері бар:
сақтық қатынастардың ақшалай сипаты;
сақтандырудың қоғамдық өнімнің кұнын қайта белуге қатысуы;
оның іс-қимылы ақша қорларын жасап, пайдаланумен қосарланып отырады;
сақтық қатынастардың бір бөлігінің міндетті сипатының болуы; ақша
Сақтандыру шеңберінде мемлекет сақтық ресурстары меншігінің субъектісі болып келетіндіктен
Сақтандырудын мақсаты қоғамдық ұдайы өндірістің үздіксіздігін қамтамасыз ету үшін
Сақтандыру категориясы үшін мына белгілер оған тән болып келеді:
қатынастардың ықтималдық сипаты;
қатынастардың төтенше (жай емес) сипаты.
Сақтандыру процесі сақтандыру шарты негізінде не өзара сақтандыру қоғамына
Сақтандыру шарты бойынша бір тарап (сақтанушы) сақтық сыйақыларды төлеуге
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі бойынша мыналар сақтандырудың нысандары болып
міндеттілік дәрежесі бойынша - ерікті және міндетті;
сақтандыру объектісі бойынша - жеке және мүліктік;
сақтық өтемді жүзеге асыру негіздері бойынша - жинақтаушы және
Міндетті сақтандыру - заңнамалық актілер талаптарына орай жүзеге асырылатын
Ерікті сақтандыру - тараптардың еркін білдіруіне орай жүзеге асырылатын
Сақтық қызметі - сақтық (қайта сақтандыру) ұйымының сақтық (қайта
1.2 Тәуекел - сақтандырудың алғышарты
Нарықтық экономикада сақтандыру негізінен мемлекеттік қана болудан қалып, мемлекет
Қазақстан реформаларының бірінші кезеңінде мемлекеттік тәртіпті нығайту, ұлтаралық қатынастарды
Нарықтық экономика нарық және сақтандыру өзара байланысты болғандықтан, сақтандырудың
Табиғат бостықты ұнатпайтын сияқты, нарықта тәуекелдерді сақтандырмаса болмайды.
Қарапайым мағынада "тәуекел" нәтижесі белгісіз шешім қабылдауды білдіреді. Кәсіпкер
Болашақта аз немесе көп ықтимал дәрежеде адамдар денсаулығына зиян
Сақтандыру тәуекелі төрт мағынаны білдіреді:
Сақтандыру оқиғасынан зиян келтіру ықтималдығы. Математикада есептелген, бұл ықтималдық
Накты сақтандыру оқиғасы, сақтандыру жүзеге асырылатын белгілі бір кауіп.
Сақтандырумен қамтылмаған және сақтандырушының тәуекелінде қалдырылған мүлік құнының бір
Нақты сақтандыру объектілері (олардың сақтандырушылық бағалау және зиян келтіру
Аталған мағынасында "сақтандыру тәуекелі" шетелдік сақтандыруда кеңінен қолданылады. Мысалы,
Әрбір нақты тәуекел, мысалы, жер сілкіну немесе су тасқыны
Тәуекел ықтималдығын түрлі дәрежесіне қарай мүмкін қазаға ұшыраумен және
Ғылыми-техникалық прогресс білімді игеру, техника мен технологияның жетілмегендігімен байланысты
Әлі сақтандыру объективтік және субъективтік ықтималдықка тәуелді. Біріншісіне табиғат
Тәуекел анализ және гипотеза аркылы өмір заңдарының тану аркылы
Алынған нәтиже статистикалық ықтималдықты көрсетеді, одан тәуекел мөлшерін бағалау
Тәуекелді бағалау үшін сенімді ақпарат болу керек, себебі оның
Көп үлесті бірінші топ алады. Бұл сақтандыратын оқиғаның болу
Айырықша топты арнайы тәуекелдер құрайды; аномальды және катастрофиялық. Біреуінің
Катастрофалық тәуекелдер сақтандырушы мен сақтанушы арасында ерекше келісім-шарт жағдайында
Сонымен қатар, экологиялық, көліктік, саяси, арнайы тәуекелдерді сақтандыру бар.
Экологиялық тәуекелді сақтандыру қоршаған ортаны ластануымен байланысты. Олар әдетте
Көліктік тәуекелдер автокөлікті, өзен, теңіз және ауа кемелерін және
Саяси тәуекелдер өз азаматтарына қатысты мемлекеттік билік органдарының және
Арнайы тәуекелдерге айырықша қымбат мүліктерді, мысалы, алтынды, күмісті және
Сақтандырушы сақтандыру келісім шартының кез келген мезетінде сақтандыру оқиғасы
Әлуетті қауіпті өндіріс жағдайы туралы ақпаратты жинау, жүйеге келтіру
Қадағалау және есепке алу процесі тәуекелді тіркеу атауына ие.
Сақтандыру оқиғасы мен сақтандыру жағдайын айыра білу керек. Біріншісі
Оның салдары сақтандыру оъектісін толық жоқ қылу немесе ішінара
1.3 Сақтандырудың ролі, қолданылу саласы
Өтпелі экономика жағдайындағы сақтандыру институтының ерекше маңыздылығы біркатар факторлармен
Біріншіден, мемлекет тарапынан көзделген шаралардың сипаты мен көлеміне қарамастан,
Екіншіден, сақтандыру механизмін қазіргі жағдайда пайдалану елдегі кәсіпкерлік қызметті
Сақтық жүйе республика экономикасының сенімді әрі орнықты дамуына, халықты
Сақтық қызметті ұйымдастыру және мемлекеттік реттеу мен лицензиялауды жүзеге
Өмірді сақтандыру саласы ерікті сақтандыру нысанында мынадай сыныптарды қамтиды:
Жалпы сақтандыру саласы ерікті сақтандыру нысанында мынадай сыныптарды қамтиды:
Жалпы сақтандыруға және өмірді сақтандыруға тән экономикалық қатынастар қоғамдық
Мүліктік және кәсіпкерлік тәуекелдер (қауіп-қатерлер) азаматтық құқықтық жауаптылықты қоса
Сақтанушының немесе пайдаланушының мүліктерді сақтандыруға мүддесі болмаған жағдайда жасалған
Көлік құралдарын сақтандыру көлік кұралын иеленуге, пайдалануға, оған билік
Жүктерді сақтандыру жүктерді иеленуге, пайдалануға, оған билік етуге байланысты
Мүліктік сақтандыру мүлікті иеленуге, пайдалануға, оған билік етуге байланысты
Кесте 1.
Мүліктік сақтандыру түрлері
Сынып Сақтандыру түрі
Көлік құралдарын сақтандыру Ұрлықтан,
Жүкті сақтандыру Тасымалдау пемесе сақтауда жүкке зиян келтіруден, жоғалтудан,
Мүліктік сақтандыру Мүлікті ұрлаудан, бұзудан, табиғи апатгардан сақтандыру және
Кәсіпкерлік
Көлік құралдарының иелерінің
Тасымалдаушының азаматтық-құқықтық жауаптылығын сақтандыру Тасымалдаушы ретінде үшінші тұлғаға зиян
Келісім-шарт бойынша
азаматтық-құқықтық
жауаптылығын сақтандыру Келісім-шартгы бұзғаны үшін азаматтық-құқыктық сақтандыру. Несиені (экспортытқ
Зиян келтіргені үшін азаматтық-құқықтық жауаптылығын сақтандыру - Медициналық
- Заңгерлердің, инженер - кұрылысшылардың, кеңес
-Қоршаған ортаны ластаудан сақтандыру
Азаматтық-құқықтық жауаптылықты сақтандыру кезінде, үшінші бір адамдардың өміріне, денсаулығына
Зиян келтіргендігі үшін азаматтық-құкықтық жауаптылықты сақтандыру кезінде сақтанушының өз
Зиян келтіргендігі үшін азаматтық-кұқықтық жауаптылықты сақтандыру кезінде сақтанушының өзінің
Кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру кезінде кәсіпкердің сақтанушы ретінде іс-қимыл жасайтын
Сақтандырылған мүліктің түріне немесе тобына қарай сақтандырудың мынадай түрлерін
Өмірді сақтандыру - азаматтардың өмірін, денсаулығын, еңбек қабілеттігін және
Жазатайым жағдайдан және аурудан сақтандыру сақтандырылушы жазатайым жағдайдың немесе
Медициналық сақтандыру сақтандырылушының медицина мекемесінен медициналық сақтандыру медициналық сақтандыру
Жеке басты сақтандырудың сан алуан түрлері бар: өмірді аралас
Жеке басты
Сақтандырудың экологиялық тәрізді түрі жіктемеде аралық жағдайда болады: ол
Сақтандыруды дамыту, өз кезегінде, заңнамалық базаны, мемлекттік салық-бюджет және
Сақтандыру нарығын жөнге салудағы маңызды рөлді алғышартты кұру процесінің
Сақтандыру ұйымдарын құру еркіндігі мен заңды және жеке тұлғалардың
Сақтандырушылардың несиелеу, есеп айырысу, кассалық және делдалдық қызметтерінің максаттылығы;
Сақтандыру ісіндегі ұйымдастырушылық
Қажетті заң актілерін кабылдау, әртүрлі сақтандыру қоғамындағы типтік жарлықтардың
Сақтандырушының қызмет түрін таңдауының бар болуы;
Сақтандыру ісіндегі ғылыми-ақпараттық және кадрлық қамсыздандырудың дамуы.
Осылайша, сақтандыру заңының динамикалық дамуы ұлттық сақтандыру нарығының қалыптасуына,
Сақтандыру қызметінің құны мен бағасының болуы, бір жағынан, сақтанушылар
Сақтандыру қызметі спекторының кеңеюіне байланысты, сақтандыруға күрделі тәуекелдерді қабылдау
II Бөлім. Қазақстанда сақтандыру рыногының жағыдайы мен даму тенденциясы
2.1 Сақтандыру рыногының даму кезеңдері
Қазақстанда сақтандыру рыногы жаңа экономикалық саясаттың басталуымен 1921 жылы
Қазақстан территориясында сақтандыру ісін ұйымдастыру тәртібі 1921 жылы 14
Қазақстанда мемлекеттік сақтандыру алғашқы қадамының өзінде елдегі қиын экономикалық
1922 жылдың ортасында РСФСР Мемлекеттік сақтандыру Бас басқармасы енгізілді.
Сақтандандыруды дамытудың қанагаттандырылмаған нәтижелері 1931 жылы Мемлекеттік сақтандыру органдарының
1933 жылы наурызда Мемлекеттік сақтандырудың Қазақстан басқармасы, облыстарда Мемлекеттік
Мемлекеттік сақтандыру жүйесін қайта ұйымдастырулар 1948, 1958 және 1968
Сақтандыру нарығының дамуын 4 кезеңге бөлуге болады.
Сақтандыру қорларының индустриясының дамуының бірінші кезеңі 1994-1998 жылдарды айтуға
Сақтандыру қызметін реттейтін бірінші заң күші бар акті деп
Сақтандыру ұйымдарын ашудың жеңілдетілген тәртібі, оны ішінде жарғылық капиталдың
Жоғарыда аталған заңға сай құрылған бірінші сақтандыру ұйымдары 1989
Осы заңның оң әсерлеріне заңды және нормативтік деңгейде жете
Атап айтканда, сақтандыру ісін жүзеге асыратын ұйымдарға талаптардың темен
Сақтандыру компанияларының қызметінің негативті аспектілеріне салықтық реттеудің кемшіліктерін жатқызуға
Сонымен қатар, олардың өзіне алған міндеттемесінің меншікті активтер мөлшерінен
Заңдардағы кемшіліктерді жою үшін 1993 жылдың сәуірінде "Сақтандыру қызметі
Сақтандыру қызметін жүзеге асыруға сақтық жеңілдіктер катаң болды.
Атап айтқанда, сақтандыру компаниялары міндетті сақтандыру жөнінде төлемдерді өндіріс
Сонымен, сақтандыру қызметінің институттарының қалыптасуының бірінші кезеңі бір жағынан,
Екінші кезең болып 1994-1998 жылдарды жатқызуға болады. 1994 жылдың
Жоғарыда аталған жарлыққа сай сақтандыру компаниясы сақтандыру қызметін жүргізу
Сыртқы экономикалық қызмет мүдделері 1995 жылдың 20 мамырында жарғылық
Сақтандыру заңын әрі қарай жетілдірудің қажеттіліктері 1995 жылы "Сақтандыру
Сақтандыру индустриясының даму кезеңіне 1996 жылдың 25 маусымда 1996-1998
Сақтандыру индустриясының дамуының түбегейлі кезеңі болып үшінші кезеңге шартты
Осы жарлықпен сақтандыру қадағалау органы қызметтері Қаржы министрлігінен Ұлттық
Реттеу органы қызметін Ұлттық банкке берген мезетте сақтандыру нарығы
1999 жылы сақтандыру заңдарына сақтандыру ұйымдарының қызметі нормативтерін реттеу
Сақтандыру қызметіндегі кұкыктық инфракұрылымындағы ең маңызды өзгерістердің бірі Қазақстан
Осы заңдармен кұрылтайшылардың Қаржылық жағдайын тексеруді жүзеге асыруға болатыны
Осы кезеңнің ерекшелігіне қазақстандық сақтандыру ұйымдарының сақтандыру қоржынын әртараптандыру
Ұлттық Банк 2000 жылдан бастап нормативтер мен әкімшілік құқык
Сақтандыру индустриясының дамуының тертінші кезеңіне Қазақстан Республикасының Президентінің жарлығымен
Бағдарламамен сақтандыру нарығының сенімділігін қамтамасыз ету жөнінде шаралар карастырылды,
2001 жыл сақтандыру және сақтандыру ұйымдарына салық салу оңтайландырылған
Атап айтқанда, сақтандыру келісім шарты (зейнет акыны сақтандыру келісім
Енді салық салу объектісі болып салық кезеңі бойы алуға
Сонымен бірге, жаңа Салық кодексі өмірді сақтандыру бойынша сақтандыру
Сақтандыру нарығының дамуының қазіргі кезеңі шетел және отандық компанияларының
2.2 Сақтандыру ісін құқықтық мемлекеттік реттеу
Экономикасы дамыған елдерде ресурстарды бөлуді жақсартуға мемлекеттің араласуы мүмкін
Мемлекеттік реттеудің негізгі міндеті сақтандыру қызметі нарығын қалыптастыру және
Жалпы алғанда сақтандыру қызметіндегі мемлекеттік ретеушілік функциясы сақтандыруды қарастыратын
Сақтандыру қызметін мемлекетік реттеу механизмі оның нысандары арқылы жүргізіледі.
және болжау, қайта қаржыландыру ставкасын реттеу, валюталық реттеуді жатқызады.
Ерекше сақтық қатынастар, сақтық қызметтің рыногін дамыту, азаматтар мен
Сақтандыру нарығында мемлекеттік реттеу өкілетті органының алдында тұрған міндеттерін
Сақтандыру қызметінің тұтынушысы - сақтандырушының сақтанушы кұкығын қорғау.
Сақтандыру саласындағы мемлекеттік реттеудің міндеттеріне мыналар жатады:
Қазақстан Республикасында тұрақты сақтандыру жүйесін жасау мен колдау және
Сақтандыру рыногын реттеу, сақтандыру қызметін кадағалау;
Сақтандырудың негіздерін заңдармен баянды ету, міндетті сақтандыру түрлерін, халықаралық
Сақтанушылардың, сақтандырушылардың және пайда алушылардың құқықтары мен занды мүдделерін
Сақтандыру саласындағы мемлекеттік саясатты іске асыруды сақтандыру рыногындағы істің
Өзге де мемлекеттік органдардың осы заңмен реттелмеген өкілеттілігі міндетті
Қазақстан Республикасының заң актілерінде тікелей көзделген жағдайларды
Уәкілетті мемлекеттік орган - Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес сақтандыру
Лауазымды адамдарды немесе меншігінде не басқаруында сақтандыру (қайта сақтандыру
Уәкілетті мемлекеттік органның өкілеттіліктері "Сақтандыру қызметі туралы" Қазақстан Рспубликасының
Қазақстан Республикасында сақтандыру жүйесінің жұмыс істеуін және ұлттық сақтандыру
Сақтандыру рыногын реттеу қағидалары мен әдістерін, сақтандыру қызметін кадағалауды
Сақтандыру (кай та сақтандыру ұйымдарын) құруға, оларды бақылап отыру
Сақтандыру (қайта сақтандыру) қызметін, сақтандыру брокерінің қызметін, сақтандыру рыногындағы
Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы үшін пруденциальдық нормативтерді және өзге
Таратылатын сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарын тарту комиссияларының қызметіне бақылау
Сақтандырау және қайта сақтандыру ұйымдарының басшыларына арналған біліктілік талаптарын
Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының қаржылық жағынан тұрақтылығы мен төлем
Сақтандыру ұйымының сақтандыру шарттарын (сақтандыру полистерін) есепке алу тәртібін
Статистика мәселелері бойынша уәкілетті мемлекеттік органмен бірлесе отырып, сақтандыру
Сақтандыру қызметі субъектілерін инспекциялау қызметін жүргізеді;
Сақтандыру рыногының кәсіби қатысушыларына санкция қолданады;
Сақтандыру рыногының кәсіби қатысушыларын берілгген лицензиялардың колданылуын тоқтата тұру
Уәкілетті мемлекеттік органмен келісе отырып, бухгалтерлік есеп пен аудит
Міндетті сақтандырудың жекелеген түрлері
Сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының акцияларын мәжбүрлеп
сату женінде Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген тәртіппен
шаралар қолданады.
Қазақстан Республикасы қаржы рыногының субъектілерін қадағалайтын баска да уәкілетті
Басқа мемлекеттердің сақтандыруды қадағалау органдарымен, сондай-ақ халықаралық ұйымдармен сақтандыру
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында сақтандыру қатынастарын мемлекеттік реттеудің өкілетті
Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығының қызмет етуін қамтамасыз ету, сақтанушылар
өз құзыреті шеңберінде сақтандыру нарығының барлық субъектілерінің орындауына міндетті
сақтандыру және қайта сақтандыру ұйымдарының жаргылық капиталынның минималды мөлшерін
сақтандыру және қайта сақтандыру ұйымдарының, сақтандыру және қайта сақтандыру
сақтандыру және қайта сақтандыру ұйымдарын ашуға, оларды ерікті қайта
басқарма торағасы және мүшелері, сақтандыру және қайта сақтандыру ұйымдарының
сақтандыру қызметін жүзеге асыратын ұйымды тексереді;
өз бақылау және қадағалау қызметін жүзеге асыру үшін кажетті
өздерінің бақылау және қадағалау қызметін жүзеге асыру үшін сақтандыру
сақтандыру статистикасын дайындау, сақтандыру нарығының жағдайын экономикалық талдау үшін
сақтандыру және қайта сақтандыру ұйымдарына, сақтандыру және қайта сақтандыру
басқа мемлекеттердің сақтандыруды қадагалаудың органдарымен қатынаста, халықаралық және баска
сақтандыру ісін қадагалау жөнінде мемлкеттік орган ретінде агенттіктің басқа
Сақтандыру рыногын қалыптастыру үрдісін реттеудің негізгі әдістерінің бірі сақтандыру
Сақтандыру ісін реттеу және қадағалаудың өкілетті органы ретінде ҚР
2.3 Сақтандыру рыногының қаржылық жағдайын талдау
Бүгінгі таңда Қазақстанның сақтандыру нарығы ең серпінді және тұрақты
2007 жылы Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығында 40 лицензияланған сақтандыру
Кесте 2.
Сақтандыру секторының институционалдық құрылымы*
Сақтандыру секторының институционалдық құрылымы 2005. 2006. 2007
Сақтандыру ұйымдарының саны, барлығы 36 37 40
Резидент еместердің қатысуымен 6 4 6
Өмірді сақтандыру бойынша 2 3 5
Сақтандыру брокерлері 8 12 12
Актуарилер саны 27 30 33
Лицензиясы бар аудиторлық ұйымдар саны 34 36 36
*Қаржы нарығы мен Қаржы ұйымдарын қадағалау агенггігінің мәліметі
Кесте мәліметтерінде көріп отырғанымыздай, сақтандыру ұйымдарының саны жылдан жылға
Есепті кезеңде 33 сақтандыру ұйымы АҚ "Сақтандыру төлемдеріне
Кесте 3.
2005-2007 жылдардағы сақтандыру сыйақыларының түсімі*
Сақтандыру
сыйақылардың
түсімі 2005 жыл 2006 жыл 2007
салыстыр-
ғанда, %
өзгерістер
сомасы %, үлесі
Барлығы, сонымен қатар 39978,1 67123,1 120265,9 100,0 79,2
Міндетті сақтандыру 4446,2 12950,9 17884,6 14,9 38,1
Еркін түрде жеке сақтандыру 4546,3 7831,0 12888,1 10,7 64,6
Еркін түрде мүліктік сақтандыру 30985,6 46341,1 89493,2 74,4 93,1
* Қаржы нарығы мен Қаржы ұйымдарын қадағалау агенггігінің мәліметі
Кестеден көріп отырғанымыздай міндетті сақтандыру бойынша, сыйакы көлемі 2006
Сақтандыру сыныптары бойынша сыйақы құрылымы туралы 2007 жылға келесіні
- міндетті сақтандыруда - сыйақы түсімдерінің 39,0 % (6980,4
- ерікті түрде жеке сақтандыру- сыйақы түсімдерінің 42,6% (5489,3
Диаграмма 1. Сақтандыру түрлері бойынша сыйақылардын құрылымы*
* Қаржы нарығы мен Қаржы ұйымдарын қадағалау агенттігінін мәліметі
-еркікті түрде мүліктік сақтандыру - мүлікті сақтандыру бойынша сыйақылар
Кесте 4.
2005-2006 жылдардағы сақтандыру салалары бойынша сақтандыру сыйақыларының түсімі*
Млн. тн.
Сақтандыру
салалары
бойьшша
сыйақылардың
түсімі 2005 жыл 2006 жыл 2007 жыл 2006ж.
сомасы %, үлесі сомасы %, үлесі сомасы %, үлесі
Барлығы,
сақтандыру
саласы бойынша 39978,1 100 67123,1 100,0 120265,9 100,0 79,2
Өмірді сақтандыру 661,9 1,7 1432,5 2,1 3702,7 3,1 2,6
Жылпы сақтадыру 39316,2 98,3 65690,6 97,9 116563,2 96,9 77,4
* Қаржы нарығы мен Қаржы ұйымдарын қадағалау агенггігінің мәліметі
«Өмірді сақтандыру» саласы. «Өмірді сақтандыру» саласы бойынша 2007 жылы
Диаграмма 2. «өмірді сақтандыру» саласы бойынша сақтандыру сыйақысының құрылымы*
* Қаржы нарығы мен Қаржы ұйымдарын қадағалау агенггігінің мәліметі
«Жалпы сақтандыру» саласы. Бұл сала бойынша 2007 жылы жиналған
-«мүлікті сақтандыру» сыныбы -23,5% (15440,0 млн. тн.)
-«зиян келтіргені үшін азаматтық-құкықтық жауапкершілікті сақтандыру»-9,6% (6314,3 млн. тн.);
-«жұмысшыға зиян келтіргені үшін жұмыс берушінің азаматтық-құкықтық жауапкершілігін сақтандыру»
2006 жылы алдағы 5 кешбасшы фирмалар арасында сыйақылардың жиналу
Резитдент емес тұлғалар қатысуымен құрылған сақтандыру компаниялары 2006 жылы
Диагрмма 3. «Жалпы сақтандыру» саласы бойынша сақтандыру
сыйақысының құрылымы*
* Қаржы нарығы мен Қаржы ұйымдарын қадағалау агенттігінің мәліметі
Сақтандыру төлемдері. 2007 жылы төленген жалпы сақтандыру гөлемдері 14092,2
Кесте 5.
2005-2007 жылдардағы сақтандыру төлемдері*
млн.тн.
Сақтандыру төлемдері 2005 жыл 2006 жыл 2007 жыл
жыл 2006ж. салыстырғанда, % өзгерістер
сомасы %, үлесі
Барлығы 6742,5 10769,8 14092,2 100,0 30,8
Міндетті сақтандыру 2839,1 3328,0 4973,7 35,3 49,5
Ерікті түрде жеке сақтандыру 1265,5 1677,8 2012,8 14,3 20,0
Ерікті тұрде мүліктік сақтандыру 2637,9 5764,0 7105,7 50,4 23,3
* Каржьі нарығы мен қаржы ұйымдарын қадағалау агентгігінің мәліметі
2007 жылдың 1
міндетті сақтандыруда - автокөлік иелерінің азаматтық-кұқықтық
жауапкершіліктерін сақтандыру бойынша 56,4% (2804,4 млн.тн.), өсімдік
шаруашылығын сақтандыру бойынша - 23,9% (1186,7 млн.тн.),
жұмысшылардың еңбек (қызмет) міндеттерін атқару барысында, олардың
өміріне және денсаулығына зиян келтіргені үшін жұмыс берушілердің
азаматтық-құкықтық жауапкершілігін сақтандыру бойынша 19,0% (945,2
млн.тн.) төлемдерқұрады;
ерікті түрде жеке сақтандыру да - 70,5% (1419,4 млн.тн.)
ерікті түрде мүлікті сақтандыруда - 48,2% (3424,5 млн.тн.) -
Диаграмма 4. Сақтандыру төлемдерінің құрылымы
* Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын қадағалау агенттігінің мәліметі
2005 жылы жалпы төленген төлемдердің ішінде салмақты бөлігі автокөлік
Қайта сақтандыру. Қайта сақтандыруға берілген, сақтандыру сыйақыларының көлемі 45679,1
Кесте 6.
2005-2007 жылдардағы қайта сақтандыруға берілген сақтандыру сыйақылары*
млн.тн.
Қайта сақтандьфуға берілген сыйақылар 2005 жыл 2006 жыл 2007
сомасы %, үлесі сомасы %, үлесі сомасы %, үлесі
Қайта сақтандьфуға берілегі, барлығы 18724,0 46,8 26652,5 39,7 45679,1
Резидент еместерге 17118,7 42,8 23629,8 35,2 38950,1 32,4
Резиденттерге 1605,3 4,0 3022,7 4,5 6747,0 5,6
Резидент еместерден қайта сақтандыруға алынғанның барлығы
195,0 0,3 526,6 0,4
* Қаржы нарығы мен Қаржы ұйымдарын қадағалау агенггігінің мәліметі
Қайта сақтандыруға жіберілген сыйақылардын негізгі үлесі, ерікті түрде мүліктік
Диаграмма 5. 2006 жыл мемлекеттер бойынша қайта сақтандыруға берілген,
* Қаржы нарығы мен Қаржы ұйымдарын қадағалау агенггігінің мәліметі
Капитал. 2007 жылы 1 каңтарына сақтандыру компанияларының жиынтық меншікті
Кесте 7.
2005-07 жылдардағы қаржылық көрсеткіштер*
млн.тн.
Қаржылық көрсеткіштер 2005жыл 2006 жыл 2007 жыл 2006ж.
салыстыр-
ғанда, %
өзгерістер
Жиынтық активтер 44094,7 73346,3 135489,7 84,7
Міндеттемелер 14506,6 28086,5 55289,0 96,9
Таза сақтандыру корлары 8150,7 21010,5 45749,5 2,2 есе
Өзге де міндеттемелер 6355,9 7076,0 9539,5 34,8
Меншікті капитал (баланстық) 29588,1 45259,8 80200,7 77,2
* Қаржы нарығы мен Қаржы ұйымдарын қадағалау агенггігінің мәліметі
"Жалпы сақтандыру" саласында резидент еместердің қатысуымен қызмет ететін
Активтер. 2007 жылы
Кесте 8.
2005-2007 жылдардағы сақтандыру ұйымдарының активтері
млн.тн
Активтер 2005 жыл 2006 жыл 2007 жыл 2006ж. салыстыр-
ғанда, % өзгерістер
сомасы үлесі сомас ы %, үлесі сомасы %, үлесі
Ақша 1565,5 3,6 3798,6 5,2 9193,1 6,8 2,4 есе
Орналастырылған салымдар 7075,9 16,0 12907, 9 17,6 25554,5 18,9,
Бағалы қағаздар 24656,2 55,9 36883, 4 50,3 66259,2 48,9
"Кері РЕПО" операциясы - - 6090,9 8,3 13360,0 9,9
Сақтанушылар мен
делдалдардан
алынатын
сақтандыру
сыйақысы 3594,3 8,1 5181,4 7,1 10638,0 7,8 2,1 есе
Негізгі қорлар 1747,9 4,0 1553,0 2,1 2920,2 2,2 88,0
Материалдық емес активтер 55,4 0,1 164,6 0,2 315,4 0,2
Басқа дебиторлық берешек 1831,8 4,2 3219,0 4,4 3455,5 2,5
Басқа активтер 3567,7 8,1 3547,5 4,8 3793,8 2,8 6,9
Активтердің барлығы
73346, 3 100,0 135489,
7 100,0 84,7
* Қаржы нарығы мен Қаржы ұйымдарын қадағалау агенггігінің мәліметі
Диаграмма 6. Инвестициялық портфельдің құрылымы (01.01.2006)*
* Қаржы нарығы мен Қаржы ұйымдарын қадағалау агенггігінің мәліметі
Кесте 9.
2005-2007 жылдардағы сақтандыру ұйымдарының инвестициялық портфелі*
млн.тн.
Инвестициялық портфель 2005 жыл 2006 жыл 2007 жыл 2006ж
тыр-ғанда,
%
өзгеріс-тер
сомас ы %, үлесі сомас ы үлесі сомас ы
ҚР -ның мемлекеттік бағалы қағаздары 17501,0 51,2 21077, 1
2 деңгей банктеріндегі салымдар 7075,9 20,7 12907, 9 23,4
ҚР-ның эмитенттерінің мемлекеттік емес бағалы қағаздары 9581,0 28,1 20821,
2 37,7 2490
5,8 52,2 2,6 есе
Шетел эмитенттерінің мемлекеттік бағалы қағаздары 0 0,0 385,6 0,7
5 5,8 15,9 есе
ҚР-ның резидент емес эмитенттерінің мемлекеттік емес бағалы қағаздары -
Барлығы 34157, 9 100,0 55191, 8 100,0 1051
73,7 100,0 90,6
* Қаржы нарығы мен Қаржы ұйымдарын қадағалау агенггігінің мәліметі
2006 жылы сақтандыру ұйымдарының инвестициялық портфельдеріндегі ҚР-ның эмитенттерінің мемлекеттік
Диаграмма 7. Инвестициялық портфельдің құрылымы (01.01.2007)*
* Қаржы нарығы мен Қаржы ұйымдарын қадағалау агенггігінің мәліметі
Міндеттемелер. 2007 жылы 1 каңтарына сақтандыру ұйымдарының міндеттемелер сомасы
Есепті кезеңге, сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарымен, өздеріне алған міндеттерді
Диаграмма 8. Активтердің, меншік капиталының және таза сақтандыру резервтерінің
* Қаржы нарығы мен Қаржы ұйымдарын қадағалау агенггігінің мәліметі
Сақтандыру рыногының шоғырлануы. Қарастырылып отырған кезеңде сақтандыру рыногының шоғырлану
Кесте 10.
2006-2007 жылдардағы сақтандыру рыногының шоғырлануы*
Сақтандыру рыногындагы жинтық корсеткіштерден үлесі, % 2006 жыл 2007
Бес ipi сақтандыру компанияларының сақтандыру сыйақысы 52,8 46,8
Он ipi сақтандыру компанияларының сақтандыру сыйақысы 78,3 74,0
Бес ipi сақтандыру компанияларының сақтандыру төлемдері 53,2 50,7
Он ipi сақтандыру компанияларының сақтандыру төлемдері 75,2 76,4
Бес ipi сақтандыру компанияларының активтері 57,5 49,6
Бес ipi сақтандыру компанияларының меншік капиталы 58,8 55,8
* Қаржы нарығы мен Қаржы ұйымдарын қадағалау агенггігінің мәліметі
Кестеден көріп отырғанымыздай,
Бірақ, бұл корсеткіш шоғырланудың негізгі көрсеткіші болып табылмайды. Себебі
Кесте 11.
2006-2007 жылдардағы сақтандыру секторының негізгі көрсеткіштері
Көрсеткіштер 2006 жыл 2007 жыл
ЖІӨ, млрд. тенге 7453 8725
Сақтандыру сыйақыларының ЖІӨ-ге катынасы, %-пен 0,90 1,38
Меншікті капиталдың ЖІӨ-ге қатынасы, %-пен 0,61 0,92
Активтердің ЖІӨ-ге қатынасы, %-пен 0,98 1,55
Сақтандыру сыйакыларының жан
* Қаржы нарығы мен Қаржы ұйымдарын қадағалау агенггігінің мәліметі
Кестеден көріп отырғанымыздай, 2007 жылдың 1 қаңтарында жалпы ішкі
Қазақстан Республикасының сақтандыру рыногының жағдайы мен проблемаларының талдауын қорытындылай
Сонымен, сақтандыру секторының негізгі көрсеткіштерін талдай келе, біз сақтандыру
III Бөлім. Қазақстан Республикасында сақтандыру ісін дамыту проблемалары
Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығы өзінің дамуының барлық жағымды тенденцияларын
халықтың толық төлем қабілеттілігінің болмауы себепті, сақтандыруға деген қызығушылығының
міндетті сақтандыру түрлеріне мемлекет қатарынан қажет бақылаудың болмауы;
өмір мен денсаулықты, міндетті зейнеттік сақтандырулардың ұзақ мерзімді сақтандыруының
отандық сақтандыру ұйымдарының әлде де толық
капитализацияланбауы;
көлемі өте жоғары сыйақылардың, қайта сақтандыру каналдары бойынша, шетелге
Қазақстан Республикасының сақтандыру компанияларының басты проблемалары компаниялардың төмен капитализациялануы,
Қоғамды мемлекеттік емес әлеуметтік көмекпен қамтамасыз етудің бірден-бір көзі
Өмірді сақтандыру индустриясының дамуынсыз, мемлекетімізде жүріп жатқан зейнеттік қамтамасыз
Өмірді сақтандырудың дамымауының бір себебі, потенциалды тұтынушының өзіне қатысты
Жеке сақтандырудың дамуының перспективасы мемлекеттік мәселелерді шешудегі каражат табу
аннуиттеттерді беру саласындағы сақтандыру заңдылықтарын қайта құру, өмірді және
өмірді сақтандырумен айналысатын ұйымдарда жинактардың сақталынуын қамтамасыз ету;
ұзақ мерзімді (жинақтау) сақтандыруды дамыту мақсатында салық салу режимін
өмірді сақтандырумен айналысатын ұйымдарды институтционалдандыру үшін жағдай туғызу;
өмірді сақтандырумен айналысатын ұйымдарды ұзак мерзімді инвестициямен қамтамасыз ету
Қазақстан Республикасының 2004 жылы 14 желтоқсандагы №1377 қаулысы бойынша
Бүгінде, сақтандыру қызметтерінің сапасы төмен деңгейде, ал олардың сыныптары
Қайта сақтандыру саласында сақтандыру индустриясы шетел нарықтарына бағытталған. 2004
Қазақстанда сақтандыруды дамыту жөніндегі міндеттерге сай соңғы он жылдар
2000 жылдың казанында Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі сақтандыру қадагалау
Сақтандыру ұйымдарын капиталдандыру жөнінде талаптар күшейтілді, олардың сақтық резервтерін
Жалпы сақтандыру бойынша нақты түскен сақтандыру сыйақыларының сомасынан 75
Қаржы нарығы және қаржы ұйымдарын ретеу мен қадағалау агенттігіне
Сақтандыру ісінің басымдықтары. Сақтандыру және сақтандыру қызметі жөніндегі 2000-2002
"Сақтандыру қызметі туралы" Қазақстан Республикасының 18.12.00ж. 126-П Заңымен халықаралық
"Салықтар мен бюджетке төленетін міндетті төлемдертуралы" Қазақстан республикасының Заңына
2004 жылы 1 шілдеде Қазақстан Республикасының Үкіметі 2004-2006 жылдарга
Сақтандырудың инфрақұрылымының дамуы жөнінде келер болсақ сақтандырудың негізгі элементтері
Сақтандыру статистикасының деректер қорынсыз сақтандыру тарифтері мен сақтандыру резервтерінің
"қалтарыстағы" айналымдағы сақтандыру сыйақыларына жариялық сипат беру;
айлакерлік, алаяқтықты болдырмау, алдын-алу (сақтандырушылардың бір сақтандыру жағдайында екі
міндетті сақтандыру шарттарын жасаған кезде мемлекеттік органдардың транспорт құралдары
Қазақстанның Әлемдік Сауда ұйымына ену алдындағы өзекті мәселесі -ұлттық
Экономиканың даму мүддесі және экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, ғаламдық
Осы жағдайда Қазақстанға ұлттық сақтандыру рыногының шетел компанияларына қол
Республикамызда сақтандыру және сақтандыру қызметін дамыту бойынша негізгі басымдықтар
ұлттық сақтандыру нарығының сенімділігін қамтамасыз ету, сақтандыру және қайта
өмірді ұзакмерзімді сақтандыру, зейнетақылық, аннуитеттік сақтандыру және әлеуметтік маңызы
Үкіметпен бірге сақтандырудың міндетті түрі тізімін және қаржыландыру көздерін
сақтандыру қызметін реттеу және сақтық кадағалау мәселелері бойынша нормативтік
сақтандыру рыногының кәсіби (сақтандыру делдалдары, актуариилер және аудиторлар) және
сақтандыру мен қайта сақтандырудың халықаралық схемаларына
сақтандыру нарығын интеграциялау.
мөлшері бойынша салыстырмалы ірі және мардымсыз аймақтық)
сақтандыру ұйымдарының мүдделерін есепке алу және рынокта тең
бәсекелестікті камтамасыз ету мақсатында сақтандыру ұйымдарының
халықаралық стандарттарға өту бағдарламасы бекітілді.
әзірге өмірді сақтандыру жөнінде сақтандыру ұйымдарының нарығы үлесі темен,
халықтың және коммерциялық ұйымдардың сақтандыру мәдениетін көтеру бойынша нақтылау
Осы мәселені шешудің басқа мүмкін жолдараның бірі өмірді ұзақ
Сақтандыруды дамыту өз кезегінде, заңнамалық жетілдіруге, үкіметтің ақша-кредиттік, салықтық-бюждеттік
Заңнамалық және ұйымдастыру базаларын жақсарту. Сақтандыру рыногының проблемаларының біраз
Республиканың сақтандыру рыногы тұрақты позитивті тенденцияға ие және жоғары
Қорытынды
Сақтандыруды барлық елдердің экономикасын тұрақты дамуының маңызды институты және
Сақтандыру макроэкономикалық тұрақтандыру үшін қажетті қаржылық резервтерді калыптастыра отырып,
Сақтандыру ісінің дамуына тежейтін себептер елдегі жалпы эконмикалық және
Сақтандыру рыногын дамытудағы негізгі перспективалар Қазақстан Республикасындағы сақтандыру дамытудың
Сақтандыру рыногының дамуы үшін негізгі ынталандырма колайлы салық саясаты
Қазіргі таңда қазақстандық сақтандыру рыногының даму мүмкіндігіне
кедергі келтіретін факторлар: сұраныс жағында жүрген жеке және заңды
тұлғалардың төмен төлемқабілеттілігі, сақтандырушылар мен сақтанушылардың төмен сақтану мәдениеті,
Осы рыноктың дамуына сақтандырушы компаниялардың да маңыздылығы бар екенін
Қаржылық-экономикалық дағдарыс және экономикалық тұрақсыздық жағдайында сақтандыру рыногы әлеуметтік-экономикалық
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1. А. Банасинский. Страхование. Санкт-Петербург. 2003 ж. 7 бет.
2. Рейтман Л.И. Страховое дело. Москва, 1992 ж. 8
3. ҚР заңы «Сақтандыру қызметі туралы». 18.12.2000 жыл.
4. Ілиясов Қ.Қ, Құлпыбаев С.Қ Қаржы. Алматы. 2005 жыл.
5. «Страхование от А до Я».Под редакцией Л.И Корчевской
6. В.В. Шахов, «Введение в страхование».Москва, 1992 ж. 6
7. Азаматтық кодекс. Заңдар жинағы. Алматы. 2003 ж.
8. Гостенко Л.Н. Страхование, оқу құралы. Алматы. 2003 ж.
9. Сплетухов «Механизм регулирование страхового рынка». Журнал «Страховое ревю»
10. Шихов «Страхование». Москва, 2000 ж.
11. Крутик М.С. «Страховой рынок; методы и принципы регулироания».
12. Гульченко «Страховой рынок; чтобы остаться на плаву». Журнал
13. ҚР Президентінің Жарлығы «Сақтандыру рыногын қалыптастыру мен дамыту
14. ҚР Үкіметінің қаулысы «ҚР-ның сақтандыру рыногын 1996-1998 жылдарда
15. 2002-2004 жылдарға арналған ҚР сақтандыру рыногын дамыту бағдарламасы.
16. Жугунисова Ж.В. «Направления развития страхового рынка Казхстана». Журнал
17. 2004-2006 жылдарға арналған ҚР сақтандыру рыногын дамыту бағдарламасы.
18. Изизов Ш. «Страхование через призму законов». Журнал «РЦБ».
19. Сложенкина Л. «Страховка для страховщиков». Журнал «РЦБ». №16,
20. Силласте «Формирование единого страхового пространства в странах СНГ»
А. Банасинский страхование. Санкт-Петербург, 2003 ж. 7 бет.
Рейтман Л.И. Страховое дело Москва, 1992 ж 8 бет
ҚР Заңы "Сақтандыру қызметі туралы". 18.12.2000 жыл.
Ілиясов К.Қ, Құлпыбаев С.Қ. Қаржы. Алматы. 2005 жыл.
«Страхование ОТ А до Я». Под редакцией Л.И. Корчевской
В.В. Шахов. «Введение в страхование». Москва, 1992 ж. 6
Азаматтық кодекс. Зандар жинағы. Алматы. 2003
Гостенко Л.Н. Страхование, оқу құралы. Алматы: 2003 ж.
Сплетухов «Механизм регулирование страхового рынка». Журнал «Страховое
Шихов «Страхование». Москва, 2000 ж.
Крутик М.С.«Страховой рынок: чтобы остаться на плаву». Журнал «Рынок
Гульченко «Страховой рынок: методы и принципы регулирования». Журнал «Страховое
КР Президентінің Жарлығы "Сақтандыру рыногын қалыптастыру мен дамыту бойынша
ҚР Үкіметінін каулысы "ҚР-ньщ сақтандыру рыногын 1996-1998 жылларда дамытудың
"2002-2004 жылдарға арналған ҚР сақтандыру рыногын дамыту бағдарламасы. №491
Жугунисова Ж.В. «Направления развития страхового рынка Казахстана». Журнал «Банки
2004-2006 жылдарға арналған ҚРсақтандыру рыногын дамыту бағдарламасы. №729 от
Изизов Ш. «Страхование через призму законов». Журнал «РЦБ». №9-10.
Сложсникина Л. «Страховка для страховщиков». Журнал «РЦБ». №16. 2007ж.
Силласте «Формирование единого страхового пространства в странах СНГ». Журнал
4
Мүліктік мүдде
Мүліктік зиян
Сақтандыру мүддесі
Сақтық корғау
(сақтық тәуекел)