МАЗМҰНЫ
І тарау. Қазақ антропонимдерінің лингвомәдени және әлеуметтік мәні 1
1.1. Антропонимдердің қалыптасуының әлеуметтік-мәдени негізі. 10
1.2 Қазақ, орыс лақап есімдері 16
1.2.1.Лақап аттардың бір түрі - бүркеншек аттар (псевдонимдер) 18
1.2.2.Фамилиялар мен әке аттары 19
1.3 Антропонимиканың қалыптасуының лингвомәдени негізі 20
1.4 Соматикаға қатысты сатиралық-юморлық поэтнонимдер 22
1.5 Қазақ эпосындағы кісі аттары 23
1.6. Мақал-мәтелдер мен тұрақты тіркестер құрамындағы антропонимдер 24
1.7 Араб парсы тілінен енген антропонимдер 27
1.8 Сакральді (киелі) антропонимдер 29
1.9 Қазақстан топонимдік жүйесіндегі антропонимдер, патронимдер 31
1.10 Қазақ тілінде эпионимдік есімдер 32
1.11 Прецедентті есімдердің қолданысы 33
1.12 Генотопонимдердің топонимиялық аймақтағы тарихи әлеуметтік жайларға қатысты 38
2. Орыс жылнамаларындағы қыпшақ-половец есімдерінің этномәдени сипаты 40
6. Фаунамен байланысты кісі атаулары (жануарлармен, құстармен қатысты: 47
Түркі тектес есімдер мен орыс фамилиялары 62
Түркі араб сөздігіндегі кісі есімдер 68
І тарау. Қазақ антропонимдерінің лингвомәдени және әлеуметтік мәні
Қазақ тіл білімінде социолингвистика ғылымы тілді зерттеудің бір саласы
Себебі, қоғамның тілдік қажеттілігін күнделікті өмірден өзінің ерекше тілдік
Бір атап өтерлік жай, әлемдік социолингвистика ғылымы тілдің даму
Осымен байланысты ономастикалық лингвокультуремалардың ұлттық мәдени ерекшеліктерді танытуда атқаратын
Қазақтың кең даласы - мәдениет пен тіл бірлігі, әдет-ғұрып,
Мысалы, тіл мен сөздің магиялық күшіне сенген олар әдетте
Тіл қызметінің ерекше бір саласы - ономастика. Жалқы есімдердің
Түркі тіл білімінде жан-жақты зерттеліп, ғылыми негізі қаланған ономастиканың
Атап айтқанда, түркі тілдерінде антропонимдік зерттеулердің басы ертеден басталып,
Қырғыз есімдерін зерттеген А.Идрисовтың (кыргыз тилиндеги ысымдар. Фрунзе, 1971)
Қазақ тіл білімдегі ономастика, антропонимика саласын қалыптастырушы ғалым Т.Жанұзақовтың
Сонымен бірге татар тілінің антропонимиясының Г.Ф. Саттаровтың мақаласында ежелгі
Cол сияқты түрікмен тілінде де ежелгі антропонимдер ретінде атмосфералық
Академик В.А.Гордлевскийдің түркі антропонимдер жүйесінің түркі қабатын мұсылмандыққа дейінгі
Башқұрт антропонимиясындағы қыпшақ қабатын зерттеуші Г.М.Гариповтың пікірінше, барлық түркі
Антропонимика (кісі аттары) - тіл тарихын, ұлт мәдениетін зерттеуде
Халықтың әдет-ғұрып, тарихи, дәстүрлері мен кісі аттарының арасында байланыс
Осымен байланысты эвфемизм мен табу ерекше назар аударады да,
Ал, табу ерте замандардағы адамдардың мифтіктанымына сәйкес кейбір заттардың
Сонымен бірге бұл құбылыс адам танымына, оның әлеуметтік, саяси
Тілші-ғалым Ә.Хасенов эвфемизм мен табу құбылымын лексиканың қалыптасып баю
Әлем халықтарының көпшілігінде, оның ішінде қазақ тілінде де жалқы
Оңтүстік Сібірдегі түркілердің дәстүрлі дүниетанымын А.Самойловичтен кейінгі зерттеушілер күйеуі
Акад. А.Н.Самойлович ХХ ғасырдың баскезінде ақ бұл проблеманың әлеуметтік,
Демек, қазақ халқында ат қою ұлттық тарихымен, рухани мәдени
Осы тектес тұжырымдардың қалыптасуында тілді зерттеудің барсында ұлттық мәдениеттің,
Осымен байланысты тіл мен мәдениетті біріктіріп қарастыратын сала -
Тіл ғылымында лингвомәдениеттану – лингвистика мен мәдениеттанудың, соның ішінде
Бүгінде лингвомәдениеттану ұлттық тілді танудың да негізі екені соңғы
Г.Смағұлова өз еңбегінде лингвомәдениеттану пәнінің ерекшелігін былайша көрсетеді: Лингвомәдениеттану
А.Салқынбайдың пікірі бойынша, тілдік деректерді лингвомәдени аспектіде зерттеу –
А.Алдашева бұл пәннің зерттеу қөздерін ғылыми тұрғыдан анықтап әрі
А.Сейсенова лингвомәдениеттану мәдениеттің тілдік жүйеге қалай әсер ететінін, яғни
Сол сияқты тіл мен мәдениеттің сабақтастығының көркем мәтіндегі көріністері
Мысалы, Г.Ж.Снасапова Ғ.Мүсіреповтің «Ұлпан» повесіндегі лингвомәдени бірліктер ретінде ономастикалық
Қазақ тіл білімінде лингвомәдениеттану пәні басқа халықтардың өмірінен де
Қазіргі қазақ тіліндегі антропонимдерді тарихи-этномәдени, әлеуметтік тұрғыдан анықтап, зерттеу
Осымен байланысты екінші тарауды біз орыс жылнамаларындағы түркизм антропонимдерді,
Тіл мен мәдениет зерттейтін пәндердің қатарына «лингвоелтану», «лингвоөлкетану», «лингвогмәдениеттану»,
Осымен байланысты қазақ ақын, жазушыларының шығармалары бойынша қазақ тілінің
Қазақ тіліндегі антропонимдердің лингвомәдени сипатын ашуға арналған жұмысымызда тіл
Жер бетінде 3 мыңнан астам тіл бар. Әрбір халықтың
Лингвистика тарихында тіл мәселелерін, сол тілді қолданушы қауымның мәдени
Орыс ғалымы М.К.Азадовский өзінің еңбектерінде фольклорлық, этнографиялық және тарихи-мәдени
В.Гумбольдттың концепцияларын басшылыққа ала отырып, оны одан әрі дамытыпқан
1.1. Антропонимдердің қалыптасуының әлеуметтік-мәдени негізі.
Антропонимдер адамдардың өткендегі тұрмысын, қоғамдық, әлеуметтік құрлысын және материалдық
Қазақ есімдерінің де өзіне тән тарихы, шығу пайда болу
К.Маркс, Ф.Энгельс алғашқы қоғамдағы рулардың шығуын, олардың есімдерінің койылу
«Әрбір рудың белгілі бір есімдері немесе бірнеше ұқсас есімдері
Кейіннен адамдарды бір-бірінен ажырату үшін арнайы ат беріледі. Ол
Қазақ ономастикасының негізін салушы ғалым-маман Т.Жанұзақовтың зерттеуінде қазақ есімдері
Кісі аттары мен фамилиялары туралы алғашқы мақалалардың бірі акад.
Бұдан әрі антропонимика саласының қазақ тіл білімінде дамуы оның
Профессор Т.Жаұзақовтың қазақ антропонимдер құрылысының жаңарып, көбейе түсуіне
Антропонимдердің этномәдени, әлеуметтік мәнін, мазмұнын сипаттайтын құжаттық қызметін анықтаудың
Мысалы, қолданудан әлдеқашан шығып қалған, бірақ тілімізге тән, жалқы
Кейбір есімдер баланың туған уақыт пен нақты жағдай мен
Проф. Т.Жанұзақов қазақ есімдерін табиғат құбылыстармен байланысты есімдер,
1. Қазақ антропонимиясын байытудағы фольклордың орны ерекше. Кейбір фольклорлық
Қазақ ертегілеріндегі антропонимика құрамын шығыс фольклоры мен мәдениетінің ықпал
2. Қазақтың кең байтақ даласы, оның әр тасы мен
3. Қай тілдің болсын антропонимиялық қазына байлығы тек төл
4. Жабайы андардың, құстардың атаулары кісі аты ретінде қойылып
5. Қазақ халқы ерте кезден-ақ аспан жұлдыздарын бір-бірінен ажырата
6. Тарихи қайраткерлердің, хандардың, белгілі ақын-жазушылардың, атақты батырлардың есімдері
7. Көшпелі халықтың тұрмысы мен өмір тіршілігіне қажет заттарына
8. Ал қымбат металдарға байланысты қойылған аттар қазақ халқының
9. Әр түрлі ырымға байланысты қойылған аттар. Бала сұлу,
10. Ру, ел, халық, ұлт атаулары негізінде жасалған есімдер:
Осымен байланысты М.Әуезовтың «Абай жолы» эпопеясының тілі негізінде жүйелеп
Мысалы, ай, нұр, күн сөзімен тіркескен есімдер: Ай,
Бек, бей, бай, мырза, сұлтан, хан, батыр, ер сөздерімен
Жан, тай, сөздермен тіркескен есімдер: Жанай, Жанайдар, Жанбота, Жанғазы,
Қымбатты метал, ру атауына байланысты кісі есімдер: Алтын, Алтынай,
Осымен байланысты антропонимия мәселесін тіл мен ұлт, тіл мен
1.2 Қазақ, орыс лақап есімдері
Қазақ дәстүрінде адамның жалқы есімнен басқа да толып жатқан
Лақап атаулардың ерекшелігін зерттеген Т.Жаұзақов, Т.Абдрахманова, А.Бахамова, Г.Байғосынова т.б.
Тіл білімінде жалқы есімдерді зерттеу барсында тіл білімінің гендерологиялық
1)Семантикада бір тілді басқа тілдермен салстырғанда ер адамдар және
2)Ер және әйел адамдар есімдерін статистикалық тұрғыда талдау.
3)Бейресми есімдерді жынысқа қатысты зерттеу.
Гендрология мәселесі - тіл білімінде жанадан зерттеліп жатқан
Т.М.Абдрахманованың зерттеуіне қарағанда лақап есімдері қазақ, орыс, неміс тілдері
Сонымен, тілімізде ресми шын аттармен қатар, лақап аттар да
Лақап ат адамның екінші би ресми аты ретінде қоғамның
Лақап аттар адамның дене бітім, пішін тұлғасына және психологиялық
Тілдегі жалқы есімдер дегеніміз жекелеген заттардың бейнелеу қызметін атқаратын,
Демек, лақап аттар ресми түрде (әке аты, фамилия болып
Проф. Т.Жанұзақов лақап аттарды лексикалық мағынасына қарай мынандай топтарға
1 Адамның бет-әлпет түріне, көзі, шашына байланысты: Қаракөз, Ақбала,
2. Адамның жүрісі, тұлғасы мүсіне байланысты: Жорға, Жұмабай, ұзын
3. Адамның дене-мүшесінің кемдігіне байланысты: Бүкір, Сақау, Шолақ, Kекеш.
4. Мінез-құлық, бейімділік әрекетке, ерекшелік қасиеттерге байланысты: Найзағай, Асан
5. Негізгі кәсібі, қызмет бабына байланысты етікші Ахмед, мұғалім
1.2.1.Лақап аттардың бір түрі - бүркеншек аттар (псевдонимдер)
Бүреншек ат (псевдоним) деп шын аттан бөлек, ойдан шығарылған,
Әдебиеттанушы ғалым проф. Б.Кенжебаев бүркеншек аттарды кою әдісті былай
Бүркеншек атардың жасау, туу жайымен байланысты немесе географиялық принцип
Ақмола, Омбылық, Қоңыр, Семей т.б.
Криптомимдік әдіс бойынша (өз атының немесе фамилиясын бас әріпін
Лақап аттармен атау (дене пішіні, психологиялық ерекшелігіне байланысты) Мысалы:
Сонымен, С.Талжановтын, Б.Кенжебаевтың, Е.Байболовтың материалдар бойынша С.Сейфуллин, «Манап»,
1.2.2.Фамилиялар мен әке аттары
Антропонимика ғылымында фамилиялар мен әке атының (отчество) шығыуы, дамып
Орта ғасырда өмір сүрген ғалымдар туған жерінің я қаласының
Әке атымен аталу ғылым тілінде патронимия деген термин мен
Қазақтың фамилия туралы ұғымының әр түрлі болуы себепті оны
Біршама тұрақталған фамилияның бұлай жазылуына қарамастан, «Қазақ әдебиеті» газеті
Қазіргі кезде қазақтардың өз фамилиясын әр түрлі жазып жүргендігі
1.3 Антропонимиканың қалыптасуының лингвомәдени негізі
Осы салада зерттеу жүргізуші ғалымдардың пікірінше, соңғы жылдары қазақ
Жалпы және орыс тіл білімінде лингвомәдениеттану жеке сала ретінде
«Невербальные компоненты коммуникации в казахском языке» тақырыбында жазылған С.Бейсембаеваның
1) Елтану салаласының зерттеу нысанасы болып табылатын тілдік бірліктер;
2) Мифтік мәдени-тілдік бірліктер: наным-сенімге, салт-дәстүрге байланысты фразиологизмдер, мәдениеттің
3) Символдар, стереотиптер, эталондар;
4) Сөз бен мәдениет сабақтастығы жайлы негізгі ақпаратты беруші
5) Тілдің стилистикалық қабаты: әдеби тіл және оның басқа
6) Сөйлеу әрекеті;
7) Қарым-қатынас жасаудың негізгі компоненті - сөйлеу этикеті;
8) Дін мен тілдің әрекеттестігі» деп атап көрсетіледі.
Әр бір жаңа ғылымның саласының өзіндік метатілі мен терминологиялық
Осымен байланысты жалқы есімдердің қызметі тіл мен мәдениеттің озара
1.4 Соматикаға қатысты сатиралық-юморлық поэтнонимдер
Г.Қортабаеваның «Соматикаға қатысты сатиралық юморлық поэтнонимдердің тілдік табиғаты» атты
Ономопоэтика жалқы есімдердің құрылым принциптерін, мәтіндегі қолданыс, сондай-ақ автордың
Жекелеген шығармалардағы персонаж аттардың сөз төркінін ашуға көңіл бөлген
Cатира (мысал, мысқыл, өлең, сықақ әңгіме, повесть, романдар, фельетон)
І Бас және бас аймағынан жасалған СЮП-тер:
Алабас, Асабас, Алтыбас, Бұзаубас, Дарабас, Ешкібас, Жайбас, Итбас, Kиізбас,
ІІ Бет пен бет аймағынан жасалалған СЮП-тер:
a) бет: Бетонбет, Бетсіз, Kүлбет, Қарабет, Жылмаңбет т.б.
ә) көз: Ақкөз, Kөккөзов, Бадырақкөз, Иткөз, Мысықкөз, Сусликкөз т.б.
б) мұрын: Маймұрын, Мұрын, Тұмсық т.б.
в) құлақ: Ақпақұлақ, Қосқұлақ, Тасқұлақ, Ұзынқұлақ т.б.
г) ауыз: Ауыз Жаппасов, Бейпілауыз, Ешкіауыз, Жаманауыз т.б.
ғ) тіл мен жақ: Тілмарович, Тілқатпасов, Ұртбай, Ұртымбай т.б.
ІІІ Мойын атаумен келетін СЮП-тер:
Бұқамойын, Қылқимойын, Өңешгүл, Кеңірдекович, Желкебай т.б.
IV Кеуде, ішкі мүшелерге байланысты туған СЮП-тер:
Kөкірек Kеудебаев, Тауықтөс, Бауырбек, Итқарын, Тасжүрек, Қарынбай, Ішекқарынұлы, Бесқарын
IV Қолға қатысты атаулардан туған СЮП-тер:
Қолдағышов, Жұдырықбеков, Бармақшал, Басбармақ, Жезтырнақ т.б.
V Жамбас: Біржамбас, Бөксегүл, Жатырбай, Құйымшақ т.б.
VI Аяққа қатысты атаулардан жасалған СЮП-тер:
Ақтабанов, Тобан, Майөкшенов, Желаяқ, Талтаяқ, Бақай т.б.
Зерттеуші «сатиралық кейіпкер аттарын «ойдан шығарылған», «қиялдан туған», «жасанды»
1.5 Қазақ эпосындағы кісі аттары
Ә.Қайдар, А.Мұқатаева «Қазақ ономастикасының мәселері» атты жинақта қазақ тілінің
Эпос тілін зерттеуші ғалымдар Ә.Қайдар, Е.Жұбанов, А.Мұқатаева мынандай ерекшелікті
Бұл - жалпы эпос пен фольклор антропонимдеріне тән көне
Қорыта келгенде, қазақ эпосындағы антропонимдер қазақ халқының тілі мен
1.6. Мақал-мәтелдер мен тұрақты тіркестер құрамындағы антропонимдер
Антропонимдердің зерттеу нысаны - адамдардың аттары мен фамилиясы, бүркеншік
Ел аузындағы есімдер: Асан қайғы, Аяз би, Қорқыт, Қобыланды,
Қасиетті пірлер мен әулиелер: Бибі Фатима, Қожа Ахмет Иассауи,
Тарихта болған тұлғалар: Абылай хан, Қасымхан, Есет батыр
Әдеби мәтіндердегі персонаждар: Дайрабай, Мырқымбай (Б.Майлин), Судыр Ахмет (Ә.Нұрпейісов)
Ойдан шығарылған аттар: Алтай, Қамбар, Шығайбай, Тоңқылдақ т.б. Дегенмен,
Мысалы: Түгел сөздің түбі бір,
Түп атасы Майқы би
Майқы би - ел билеген көсем, басынан сөз асырмаған
Аяз би, әліңді біл,
Құмырсқа жолынды біл.
Аяз би - Жаманұлы данышпан, шешен, ертедегі кейіпкері, атақты
Билер, бүгін Мақының алдын кесесің,
Ертең жұртың төбесін тесесің.
Майқының да айтатын кебі бар,
Айтуға аузының да ебі бар.
Аязби, әлінді біл
Құмырсқа, жолынды біл деген екен. [49]
Бұл мақалдың философиялық мәні қандай да болмасын биікке шыққан
Ұмайға табынса, ұлды болар
Түркі жұртында Ұмай - жер ана нәрестелердің қамқоршысы, шанырақтың,
Өлдің, Мамай, қор болдың.
Мамай - Алтын Орданың қолбасшысы және Әбілқайырдың немере
Бұл мақал Мамай батырға байланысты туғанмен, келе-келе адам баласының
Нақыл сөздер мақал-мәтелдер сияқты даналықтан туған, өсиет мәнінде айтылатын
Абылайдың асында шаппағанда,
Атаңның басына шабасың ба.
Абылай - Орта жүздің ханы болғанымен, Ұлы жүз бен
Бұл сөздің қазақ халқына кең тарағаны соншалық, нақыл сөзден
Аспанға ұшсам, қанатым талады,
Жерге түссем, Жалайыр Шора алады.
Ұлы жүз үйсіннен Абақ, Тарақ ұрпақтары тарайды. Тарақ балуан
Ердің соңы Есет
Пірдің соңы Бекет
Кіші жүзде екі Есет батыр блған. Біріншісі - Еділ,
Бұл Есеттен бір ғасырдан кейін келген Есет Көтібарұлы ХІХ
Сонымен бірге, халықпен бірге туып, бірге жасасып келе жатқан
Дәуіттің қоржынындай;
Сүлейменнің жүзігіндей;
Мұсаның асасыңдай;
Бұл атауларға осы саладағы зерттеушілер еңбектеріне сүйене отырып, мынандай
Сүлеймен - (Соломон евр. Шелемо) Дәуіттің ұлы, мейірімді, данышпан
Мұса - (Моисей, евр. Моше) Құранда айтылатын Алланың елшісі,
Қорыта келгенде, тарихи тұлғалар, мифтік бейнелер, яғни антропонимдер тек
1.7 Араб парсы тілінен енген антропонимдер
Антропонимдердің қалыптасуындағы лингвомәдени негіздің бірі араб парсы атаулармен байланысты.
Қазақ халқының мәдени рухани өмірінде ислам дінін қабылдауға байланысты
Арабтар ислам дінін енгізумен бірге жергілікті халықтың антропонимдеріне де
Иекшәнбе - жексенбі
Душәнбе - дүйсенбі
Се шәнбе - сейсенбі
Чар шәнбе - сәрсенбі
Пәндж шәнбе - бейсенбі
Осы мәселенің арнайы зерттелуі Ж.Ағабекованың еңбегінде жеке қарасырылған. [11]
Ғалымдардың пікірінше, ат қоюға келген кісі Ислам дініндегі балаға
Әл-Әзим - ұлы Әзім, Әзімбай, Әзімхан, Әзімжан, Әзімбек
Әл Уәли басқарушы, Уәли, Уәлиахмет, Уәлиолла [179]
Демек бұл жағдай орта ғасырларда елімізге келген Ислам таратушылары
1.8 Сакральді (киелі) антропонимдер
Қазақ киелі лексикасын (агитопонимдерді) арнайы қарастырған Қ.Рысбергенова, Р.Мұстафина, А.Керімбаев
Ертедегі ислам тарихындағы әулиелер мен құрандық пайғамбарлар есімдері қазақ
Осы кеткен қозымды
Алланың досты Мұхамбет
Тек тапсырдым қолына.
Қол иесі, Қамбар ай,
Шөл иесі, Қамбар ай. Қамбар өзің қолдасың,
Қолдамайтын кім бір ай.
Кітаптардың ішінде
Қырық пайғамбар аты бар,
Қырда Қияс пайғамбар,
Ойда Илияс пайғамбар,
Сізден басқа кімім бар. Алпыста анам Аналық
Бибібатимаға тапсырдым.
Қазақ киелі лексикасында әулиелер аттары агиотопонимдер - киелі орындардың
Киелі антропонимдердің келесі бір лексика семантикалық тобын кәсіпт мамандық
Қазақтың табыну фразиологиясында да сол сияқты Диқан баба киелі
Бісміллаһир-раһман-ар-рахим
Я, Диқан баба! құрт-құмырсқа,
Жан-жануардан қалғаны менікі!
қазақ киелі сөздерінің «Киелі, қасиетті адамдар» лексика семантикалық тобын
Сонымен, қазақ киелі антропонимдер дегеніміз бұл пайғабарлардың, сопы
1.9 Қазақстан топонимдік жүйесіндегі антропонимдер, патронимдер
Қазақ топожүйесін қалыптасуындағы антропологияның көрінісі негізінен, лингвомәдени негізде анықталады.
Ресейдің отаршылық саясатының салдарынан Кеңестік кезенде аймақтағы елді мекен,
Ұлы әулиелердің бұрын қараусыз қалып қалған мавзолейлері, зират-молалары, қасиетті
1.10 Қазақ тілінде эпионимдік есімдер
Г.Күзембаеваның «Қазақ тілінде эпонимдік аталымдар» деген мақаласында эпонимдер
Эпонимдік есімдерге байланысты мәселенің бірі - жеке адам есімінің
Қазіргі уақытта эпонимдік аталымдар медицина, химия, математика, геология және
Қазіргі тіл ғылымында эпонм терминдер қатары жыл сайын толығып,
1.11 Прецедентті есімдердің қолданысы
А.Нұрмухановтың «Түркі фразеологиясы» еңбегінде сипатталған түркі халықтарының фразеологиясы соның
Орта Азия мен Қазақстан жерінен шыққан орта ғасырдың ұлы
Немістің ұлы ақыны Гете Шығыс поэзиясына дем беретін «Шығыста
Фзули, Шәмси, Сәйхали,
Навои, Сағди, Фирдауси,
Хожа Хафиз бу һәммәси
Мәдәт бер я шағри фәрияд.
Түркі халықтарының сөз өнеріне байланысты қолданып жүрген мақал мәтелдер,
Түркі халықтарының киелі тұлгалар туралы тарихи фразалық тұрақты сөз
Құран - Алланың сөзі, Хадис- пайғамбардың сөзі
Мұхаммед пайғамбар және Қожа Ахтет туралы:
Мәдинеде - Мұхаммед, Түркістанда - Қожа Ахмет
Сулеймен пайғамбар жөнінде:
Жүзігі барда- Сүлеймен, жүзігі жоқта - сүмрейген.
Лұқпан хәкім мен Қарынбай туралы:
Қарынбай малға тойбойт,
Улукман жашқа тойбойт (КРС, 742)
Майқы би жайлы қазақта:
Түгел сөздің түбі бір,
Түп атасы -Майқы би.
Аяз би жөнінде:
Аяз әлінді біл, құмырсқа жолынды біл.
Қорқыт туралы мақалда:
Қайда барсаң да Қорқыттың көрі
Қорқыт VІІІ ғасырда жасаған мәшһүр ақын, күйші, ойшыл, данышпан
Қайда барсаң да Қорқыттың көрі
Бұл мақал Қорқыт бабамыздың мәңгі жасауды армандап, ажалдан қашып,
Қарынбай малға тойбойт,
Улукман жашка тойбойт
деген мақалда Қарынбай (Харун) мен Құранда аты кездесетін
Араб ғалымдары Лұқпан хакімді Мұхаммед пайғамбарға дейінгі уақытта өмір
Кез келген атауды, қалай болса солай атауға болмайды. Егер
Қазақ тілінің сөздік құрамындағы ғажайып сырлы атаулардың бір саласы
Түркі халқының, оның ішінде қазақ халқының поэтикалық шығармаларындағы прецедентті
А.Йүгінекидің «Ақиқат сыйы» шығармасында есімдер аталған классификацияның үшінші,
Зерттушінің прецедентті есімдерінен талдауынан мысалы:
Кел, ей шарпашы, келтіргін лағыл шарап,
Көпті ол [жомарт] қылды Xатымтайдай
Көңіл Шырын сөзіңе болды Фархад
Көзің Кашмирдің сиқыршысына болар ұстаз.
Сөзің Шырын, өзің Xұсраудан артықсың,
Ләйлә болар сенің сұлулығыңа Мәжнүн.
Мұхаммед Ходжа-бек Әлидейін,
Көп қимыл қылар майдан ішінде.
Егер сені Рүстем десем, жарасың,
Қылышыңмен жауларыңды жарасың.
Хорезми шығармасында прецедентті есімдерді мәтін ішінде толықтыра беріп, батырлығымен
А.Йүгінеки «Ақиқат сыйында» Омар, Оспан, Алла, Наушарбаның кім екендігін
Шариғат жолында Омар сияқты білгір.
Қолы ашықтығы Oпанға тең.
Әділеттілігі жөнінен нағыз Наушарбан
Уа, Алла, кешуріші иемсің, кешір!
Ал Құтб «Хұсрау уа Шырын» шығармасында «кімнің -
Екінші Омар еді дін бастаған;
Бұл төртінші Әлі, ол еркектер басы;
Жанға себеп Иса мен Мариям
Мысалдарда келтірген прецедентті есімдеріне контекстік анықтамасы берілген. Ол сол
Прецедентті есімдер жөнінде Ю.Н.Карауловтың айтуынша: «Сонымен қатар прецедентті мәтінді
Осыған дәлел С. Иманбердиеваның мақаласындағы поэтикалық шығармаларға, фразеологизмдерге, мақал-мәтелдерге,
Фразиологизмдердегі прецеденті есімдер:
1. Аллаға шүкіршілік қылуы;
2. Алланың жазған парманы;
3. Атымтай [-дай] жомарт
4 Алла құдай бағын ашты.
Аталған фразиологизмде құдретті күшті Алла тағаланың пендесіне деген жақсылығы
Мақал мәтелдегі прецедентті есімдер:
1Атымтайдай жомарт бол, Наушарбандай әділ бол.
2Сүлеймен пайғамбар мың жасапты,
Әр мәжілісін бір жасқа санапты.
3Талап пендеден, жеткізу Алладан.
4Алла деп барсаң, аман келерсің.
Атымтай, Наушарбан прецедентті есімдерді қай қасиетімен ерекшеленетіні мақал
Ырым сенімдегі прецедентті есімдер:
Ассалаумағалейкум, Адыраспан!
Бізді сізге жібереді емдік үшін Омар, Оспан.
Омар, Оспан образдары күллі мұсылман қауымы үшін қасиетті тұлға,
Қорыта келгенде, прецидентті есімдер дегеніміз поэтикалық шығармалардағы, фольклордағы келтірген
1.12 Генотопонимдердің топонимиялық аймақтағы тарихи әлеуметтік жайларға қатысты
Гернотрократия атауларға негізінен жер бедерлері (өзен, көл, тау, жайлау
1. Рулар құрамындағы аталық тармақтардың аталған жерлерді мекендеулеріне қатысты
2. Ел қорғаны батырлар есімдеріне байланысты қойылған топонимдер.
Орталық Қазақстандағы геронократиялық топонимдер туралы жазған А.Жартыбаевтың диссертация жұмысынан
Рулық құрамындағы аталық тармақтағы қатысты қойылған атаулар Орталық Қазақстан
Бошаннан бес ұл туады арыстандай,
Егессе арыстанмен алысқандай.
Таз, Байбөрі, Машай мен Манат, Жанат
Бәрі де қошқар туған арыстандай.
Осы бір бір атадан тарайтын бес ұлдың басын қосып
Бес мейрам бірлестігінен тарайтын рулармен көрші қатынаста болған дадан
Орталық Қазақстандағы ел қорғаны батырлар есімдеріне байланысты қойылған геронократиялық
Соқыр - өзен, бейбіт. Қарағанды қаласының оңтүстік шығысында.
Жасыбай – көл және Серектас тауындағы асу. Көлдің Жасыбай
....Жол салған тасты бұзып Жасыбай ер,
Әркімнің ертедегі-ақ ауызындағы ер.
Арқадан қалмақ ауып өз жеріне
Кеткен соң ат қойылған «Жасылбайкөл»
...Жасыбай кім екенін сұрасаңыз
Жалықпас, тап руы Каракесек [155-120]
Осы келтірген мысалдарда қазқақ халқының белгілі би, батырлардың есімдері
2. Орыс жылнамаларындағы қыпшақ-половец есімдерінің этномәдени сипаты
Тіліміздегі антропонимдердің шығу, даму негізі халқымыздың өткендегі тарихымен тікелей
Осымен байланысты көне қыпшақ антропонимдерін әлеуметтік лингвистика тұрғысында зерттеу
Әртүрлі әлеуметтік топтар өзара бір-бірімен байланысты және иерархиялық түрде
Әлеуметтік топты немесе этносты сипаттағанда, мәдениет түсінігіне соқпай өту
XI ғасырда половец қоғамында әскери демократиядан ерте феодализмге өту
Қыпшақтану мәселесімен айналысқан зерттеушілердің барлығы дерлік токсоба этнонимінің бірінші
Етибичи-иета немесе жеті сан есімі мен оба сөзінің жіңішке
Олай болса, жоғарыдағы түркітанушылардың, этнологтардың, шығыстанушылардың көне түркі "оба"
Оған негіз болатын дәйекті мысалы, қазақ этнонимдерінің атауларымен сабақтастыра
Осы тектес половец есімдерін этимологиясына жасалған талдау көрсетіп бергеніндей,
Қазақ тілінде де есімдер мен фамилиялардың көбісі ерте кезден
Көне түркілер және олардың негізгі бір руы ашина деп
Проф. С.Аманжолов Кіші жүздің құрамына кіретін алшын тайпа одағы
С.Г.Кляшторный «ашина рудың негізін салушы ананың аты» деген,
А.Махмұтов матриархат заманының қалдығы көне түркі жазуларындағы сақталынып, әйл
Бұл келтірген пікірлер мен фактілер түркілердің «түрк» атанғанға дейінгі
Қаңлы тайпа одағы жөнінде Н.Аристов, В.Бартольд, С.Аманжолов, І.Кеңесбаев, Т.Жанұзақов,
М.Қашқаридың өзі қаңлы этнонимін былай түсіндіреді: «Қаңлы қыпшақтардың үлкен
Қаңлы жөніндегі тарихи дерек көрнекті тюрколог А.Кононов зерттеген «Түркімен
Проф. Ә.Қайдаров, І.Кеңесбаев, Т.Жанұзақов қаңлы этимологиясы туралы автор былай
Қорта келгенде қаңлы этнонимінің алғашқы мағынасы қаң оғлы яғни
Дулат Ұлы жүздің құрамындағы этноним. Кейбір тарихи деректерде
Акад. В.В.Бартольд дулу көне түркі тайпасы ретінде Батыс түркі
C.Аманжолов пен Ғ.Мұсабаев дулат этнонимнің этимологиясы туралы былай жазады:
Сонымен қазақ, монғол т.б. халықтарының құрамына енген дуғлат дулаттар
Келесі этноним Керей. Керей этнонимнің этимологиясы туралы пікір
Акад. Ю.Неметтің пікірінше кер түбірі бір кезде түркі тілдерінде
Орыс жылнамаларындағы қыпшақ-половец кісі атауларын белгілі түрколог ғалым Н.А.Баскаков
Топтық атау есім және патримональдық бөлік-сөз оба-опа дейтін құрамдас
Н.А.Баскаков зерттеулерін де қыпшақ-половец тайпаларында қолданылған жалқы есімдерді төмендегідей
1. Тайпа немесе ру-тайпалар одағының атауларына негізделген есімдер:
Татур (Татыр)