Мазмұны
Кіріспе
1 Қазақ әдебиеті тарихындағы азаматтық әуен,
ол туралы ғалымдар зерттеулері
1.1 Азаматтық лирика және ұлттық рух
1.2 Қазіргі қазақ поэзиясы, ондағы азаматтық сарын
2 Ұ.Есдәулетов поэзиясының ұлттық болмысы
2.1 Ауыл, туған жер, ондағы адамдар – Ұлықбек шығармашылығының
2.2 Тарихи дүмпулер Ұлықбек поэзиясында
2.3 «Заман-ай» - замана зары
2.4 Экологиялық проблеманың ақын жырларындағы көрінісі
2.5 «Ақзу тілім ақ сор боп шұбарланып…»
(Тіл, оның өзекті мәселелері Ұлықбек жырларында)
2.6 «Қара пима» және өмір шындығы
2.7 Жергілікті ақындар жырларындағы Есдәулетов үні
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы.
Әдебиеттану ғылымында азаматтық лирика мәселесі ертеден қозғалып келе жатқаны
Азаматтық үн бірлігі ақынның даралығына нұқсан келтірмейді. Азаматтық жырлар
Азаматтық әуен жөнінде сәл де болса, бөле-жара пікір білдіруге
Біз ендігі әңгіме етсек деген ақын жырларына да осы
Тақырыптың өзектілігі.
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік «Алаш» сыйлығының лауреаты талантты ақын Ұлықбек
Диплом жұмысы осы бір тың да күрделі тақырыпты ашуға
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері.
Жұмыстың негізгі мақсаты Ұ.Есдәулетов шығармашылығындағы азаматтық лириканың тақырыптық-идеялық көрінісін
- Осы ақынның өлеңдерінің негізінде азаматтық лириканың поэзиялық шығарманың
- Бүгінгі поэзиямыздағы азаматтық сарынның ашылуына жанрлар мүмкіндігінің ықпал
- Ұ.Есдәулетов шығармашылығы арқылы азаматтық әуен мен ұлттық болмыстың
- Азаматтық лириканы бейнелеу жүйесі аясында қазіргі қазақ поэзиясының
Зерттеудің объектісі.
Жұмыстың негізгі нысанасы ретінде Ұ.Есдәулетовтың «Жұлдыз жарығы», «Жүректегі жарылыстар»,
Жұмыстың теориялық негіздері.
Аталған мәселелердің шешімін табу үшін көптеген ғалымдардың, әсіресе поэзиялық
Жұмыстың жаңашылдығы.
Ұ.Есдәулетовтің поэзиясындағы азаматтық лирикасына жан-жақты талдау жасалуы.
Азаматтық лирика ақындық тұлға арқылы танылатыны мәлім. Ұ.Есдәулетовтің шығармашылығын
Жұмыстың практикалық маңызы.
Зерттеу жұмысын орта мектептердің, педагогикалық колледждердің әдебиет пәнінде қазіргі
Жұмыстың құрылымы.
Бітіру жұмысымыз кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытындыдан тұрады.
1 ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІ ТАРИХЫНДАҒЫ АЗАМАТТЫҚ ӘУЕН, ОЛ ТУРАЛЫ ҒАЛЫМДАР
Поэзия – қасиетті де киелі сөз. Поэзияны үлкен құлып
Орыстың ұлы сыншысы В.Г.Белинский поэзияға мынадай анықтама береді: «Поэзия
Поэзия Фариза ақынша айтқанда:
«Поэзия - әйелдей жұмбақ әлем,
Сиқыр сырын түсінер тұлға да кем
Жаны – тұнған тұңғиық тереңдікте
Қимылы – ырғақ, әуен
Поэзия – арудай
құпиясын
Ұқтырар жылдап әрең…» [1, 38 б]
«Шетсіз де шексіз кең далада тыңдаушысы ашық аспан, толағай
Қазіргі қазақ поэзиясы ақынға да, өзіне лайықты бояуға да
«Бүгінгі қазақ өлеңдеріндегі ең қымбат, ең қызықты проблемалардың қатарында
«Азаматтық үн… Жалпы, қай дәуір ақындарын оқысақ та, негізінен
Азаматтық лирикаға ғалым З.Ахметов былайша анықтама береді:
«Азаматтық лирика – лирикалық поэзияның әлеуметтік мәселелерді қозғайтын үлкен
«Нағыз лирикалық туындылар жеке адамның жан дүниесін, толғанысын, тағдырын
«Ақынның көңіл-күйі әрқашан өзі өмір сүрген қоғамдық ортаның хал-жағдайына
В.Г.Белинскийдің сөзімен айтсақ: «Ұлы ақын өзі туралы, өзінің жеке
«Поэзиядағы азаматтық үн әрқашан оның өнерлік күшін де, қоғамдық
«Азаматтық – идеялық-эстетикалық категория. Ол ақынның творчестволық позициясын, дүниетанымын
«Ақын мен уақыт – егіз. Ақынды уақыт туғызады, ал
Шын ақын өмірі бір адамның басынан кешкендерімен шектелмейді. Ақын
Поэзиядағы азаматтық әуен де ең алдымен ақынның азаматтық тұлғасына
Жазба әдебиетте азаматтық сарын Абай шығармаларынан бастау алады. «20-ғасырдың
«Қай заманда да қазақ өлеңінің бағы тайып, сағы сынған
Тіл тұсалып, ой тұтқындалған тұста, шындық шырғалаңға түсіп, сөздің
Әлбетте, әр заманның өз жыршысы болуға тиіс. Рас, ұлы
Қазір заман да, қоғам да, соған орай өмір де,
Жаңарған заман, өзгерген қоғам сияқты жаңа ақындар да көктен
Шын ақын – қашанда өзгеріс, қашанда жаңару мен жаңғыру.
Ақын толысып, кемелденген сайын оның бойындағы құбылыстардың ошағы кеңіп,
1.1 Азаматтық лирика және ұлттық рух
«80-90 жылдардағы қазақ поэзиясы жайлы сөз қозғағанда, осы жылдардағы
Ең алдымен, ұлттық рух деген не? Соған тоқтала кетсек.
Ұлттық рухқа «Төрт ана» атты кітапта былайша анықтама берілген.
«Ұлттық рух дегеніміз - өте киелі ұғым. Ол
80-90 жылдары қазақ поэзиясына жаңа леп алып келген жас
Тыныштықбек Әбдікәкімовтың мына бір сыры мен арм анына құлақ
… Мен бейшара Даламның айтқан сырын,
пенделердің тіліне аударамын!
Ей, Уақыт, сөз берме,
Берсең маған
Ұлып шыққан ойлардың кезегін бер! [2, 20 б].
Ақын ұлы Даланың сырын ұғып, тереңнен ой толғап, соны
«Жалпы, Т.Әбдікәкімов нені айтып, нені жазса да тыңнан жол
Көлдерімді, шіркін-ай, сақтап қалсам,
Көдерімнің мөлдірін берсем де мен! [2, 22 б].
Көзін берсе көлін сақтап қалуды армандаған ақын сөзінің ақиқаттығына
Қайдасың сен, бауырым – қоңыр тауым?!
Қайдасың, самал жел – қарындасым?!
Қайнамайды мендегі қалайша қан:
(Қаңтарда да көрмедім балауса қар!)
Көз алдымда барасың сен үзіліп,
Көде мұртты Далам-ай, селеу сақал!
Түсіндіре алар ма мұны ғалым,
Түйсіктердің сайраған тілі қане?
Көрсетпеші, бұралқы итке айналып,
Ағысы жоқ арнаның ұлығанын!…
Тонауменен, Далам-ай, күн кештің-ау
Тоғайлардан томарлар ғана қалған!…
…Жарасынан жанымның дірдек қағып,
Дірдек қағып, қып-қызыл жыр ағады… [2, 23 б].
Тоналған табиғат, күйкі тірлік құрбаны болып кеткен адамдарды көрген
Тағдырыңа тақсырет тап болды ма,
Сыртыңда – шөл, жұртым-ай, ішіңде – шер?!
…Неге, неге, мына жұрт салғырт, керең?
Ойлай білер ұлдары мәңгүрттенген… [2, 27 б].
Ұлттық намыс, ел болашағы туралы толғаныстан туған мұндай әрі
Мысалы, «Қайран» өлеңінде Абайдан мұра болған сыншылдық дәстүрмен қазақ
Мен – қазақпын,
Зарығымда қан жылап,
Суқанымда сүт күлген!…
Мен – қазақпын,
Делебемнен селебем,
Кезенемнен кебенегім бар!
Мен – қазақпын,
Дәтім кәлимадан да ауыр
Зәрем жаһаннамнан да терең.
Осы жолдардан жұртым деп соққан жүрек, ұлтына деген ақын
Даласына сертіне адал, берік,
Намысына жаны құл адамға еріп,
Өткел кешсең,
Өлмейтін рухым менің
Жылынар саған келіп.
Қайсар төзім қайысып босағанда,
Езбен кетсең,
Жаралы рухым менің
Жылайды босанғанда,
- дейді М.Ақдәулетұлы «Жоламан батырдың қоштасуы» өлеңінде.Батырдың жорыққа аттанарда
Қазақ халқы бодандық шырмауында екі жарым ғасырдан астам уақыт
Жаратқанға сенгендей өздері тым аңғал-ақ,
Мал баққан боп жүр әлі, маңдай тері сорғалап,
-десе, енді мына өлеңінде:
Қоңыр тірлік…
Көншір ме көңіл оған?
Мосы ілінген мойныңа,
Мөрлі маңдай момындығың
Сор болды-ау маңыраған [2, 29 б].
Қоңыр тірлік – момын тірлік. «Қойдан қоңыр» деген жуастықты
Кеулемей ме жегідей жанды шүбә?
Өз тірлігі өзіне мәнді шығар…
Өмір бақи келеді мал соңында,
Қаланы да оллаһи көргісі бар!
Кеңесері кемпірі…
Керқасқасы,
Жауыр болған міністен ол да бүгін!
Тағы да сол таныс таң, жолдас іңір
Жалғыз сыйлық ғұмырын қабылдамай,
Қырсығар да тұншығар көңіл талай.
Әлем қанша құбылып үлгерсе де,
Ата жолын тым қуғыш момындар-ай [2, 23 б].
Момындық салғырттыққа, мәңгүрттікке апаратын мінез екенін меңзейді.
Н.Мәукенұлы нарық кезінде де қазақтың бейқам қалғаны жайлы былайша
Шошымайтын нарқыңнан,
Үрікпейтін талқыңнан,
Қорқам осы кейде мен
Қазақ дейтін халқымнан.
Қазақ халқының сөзді құрметтеу, сөзге табыну мінезі туралы қазіргі
Жан берісіп,
Жан алған жалғыз ауыз сөз үшін
Менің дана бабамның басар ма еді көзі шел?!
Сұры қашқан қайсысы
заман ба, әлде адам ба?
Арзандаса анттай сөз,
Азған екен бағаң да…
Жауласқан екі елді бітістірген, араз ағайынды татуластырған, ел дауын,
Азаттық үшін өз жанын құрбан ететін түркілік тегімізді барынша
Тұранда түрік ойнаған ұсап отқа,
Түріктен басқа от болып жан туып па?
Көк түрік енші алып тарасқанда
Қазақта қара шаңырақ қалған жоқ па?
-деп түркілердің бойындағыдай оттай ыстық қуаттың басқада жоқ екенін,
Көк бөрі жоқ көкірегін емізетін ,
-деп өтініш білдірсе, Н.Мәукенұлының төмендегі өлеңінен де осы көңіл-күйді
Тәңірі көкке қараған
Жүрегі түкті ұл едім.
Тегіме тартпай кеттім бе,
Көңілінен шықпай көптің де?
Ұлттық рухтың бір символы қазақ поэзиясында Дала болып келген.
Сөз сүйегін өлшеме мұңды өлшегін,
Ой көп, қобыз ділімнің түртер ішегін.
Сары дала дөңбекшіп Күн астында,
Сайтан – соғым сорады бұлт емшегін [2, 21 б].
«Дала дөңбекшіген дертті адам бейнесінде. Осы образды ары қарай
Дала – Тыныштықбекте әрқашан адам бейнесінде. Дала – Тыныштықбек
Күн кірпігін ашқанда, тақыр Дала көрінген,
Қалаға да сол тақыр қорқынышты өлімнен.
Қасқыр да жоқ ол жақта,
Арқар да жоқ. Құрыған.
Тек иттері мияулап, мысықтары ұлыған.
Жер төсіне сол жақта Атом сынақ қаққан-ды
Мекендейтін халқы да қара халық ақ қанды [2, 76
«Тақыр дала өлімнен хабар беріп тұр. Иттерді мияулатып, мысықтарды
1986 жылғы желтоқсан оқиғасының ұранына айналған Е.Раушановтың мына бір
Қара бауыр қасқалдақ, қайда ұштың пыр-пырлап?
Сазың қалды сәбидің еңбегіндей былқылдып.
Қара бауыр қасқалдақ, кері қайт,
Сиреп қалған тоғайға «қамықпа» деп көңіл айт.
Ұя қалса иесіз - айдын үшін сол қайғы,
Қаңғып келген шүрегей көлге пана болмайды.
Өз босағаң – бұл жердің тауы, қыры, белесі,
Босағасын басқаға тастай ма екен, о, несі?
Қара бауыр қасқалдақ, кері қайт,
Сиреп қалған тоғайға «қамықпа» деп көңіл айт.
Сараптауымызға жүгінсек, бір рет оқып шыққанда, құс туралы өлең
Тасырқағанда тас жауған
Тау болды ұйықтар айлағым.
Қасқырдан анау, қас жаудан
Тартып ап апан жайладым.
Тағдырдан олжа айырып,
Тарпаңды міндім көлік деп,
Жетіп бір құлан қайырып,
Желкеден алдым жеміт деп,
-дейді «Еркек» өлеңінде. Бұл жолдардан жыраулық поэзияның ізі байқалады.
«Бұрынғы жыраулар толғауларын өздері тікелей жорық үстінде жүріп жазса,
Қазақстанның тәуелсіздік алуына байланысты қазіргі қазақ поэзиясында алдыңғы буын
«Қазақ ұлттың келешегін ойлайтын, оның экономикалық тәуелсіздігін алуы мен
Ұлттық мүддені, ұлттық намыс, ұлттық мінез, ұлттық рухты жырлау
1.2 Қазіргі қазақ поэзиясы, ондағы азаматтық сарын
«Ақын атаулының жетем деп қиял еткен қия шыңы болады.
Ақын боп өмір кешіру оңай деймісің, қарағым,
Аузында болу бұл өзі сыздаған барлық жараның,
-деп Төлеген Айбергенов айтқандай, ақын жүгінің ауыртпалығын белі қайыспай
«Адамның өмірдегі белсенділігінің, қимыл-қарекетінің ірілі, ұсақтылығына байланысты оның ашу-ызасы,
Бұл қазақтың «таланты биік» ақыны Фариза Оңғарсынова туралы айтылған
Сенде тас та қастерлі, аспан да алау,
Сенде жанды тербетер дастан бар-ау.
Менің мынау өмірге құштарлығым
Сені жақсы көруден басталған-ау, [1, 7 б]
-деп жырлаған Фариза ақынның ізін басып келе жатқан бауыр-сіңлілерінде
«Өмір сүру дегеніміз сезіну мен ойлау, қайғыру мен қуану:
«Өлең – үздіккен көңілдің үзіліп түскен моншақ-нұрлары…
Өлең – адам жанының жауынды, дауылды сәттерінің көрініс…
Нағыз жыр мен шынайы лириканың табиғатын жарқыратып ашар «сөз
Қазақ әдебиетіне, қазақ поэзиясына 90-жылдардан бастап жаңа леп, жас
Қазақ жырының түндігін желкілдете келген Гүлнәр ақынымыз:
Тасып жатыр қара су…
Қара суда тас қала,
Тасқа айналмай мен қалай төзіп жүрмін
Масқара! [3, 72 б].
«Г.Салықбаева өлеңдерінің өзгеше қасиеті – ой айқындылығы, сезім мөлдірлігі,
Жанасың кеп,
Жаның бардай бірнеше,
Әппақ-әппақ сеніміңді қарша атып.
Өмір деген – кедір-бұдыр бір көше,
Мәңгілікке апаратын, шаршатып, [3, 28 б]
-деп философиялық ой түйеді.
«Заманы басқа болған соң, адам басқа. Сол жаңа адамдардың
Жүрегімнен жүз бұтақ өріп шығып,
Айналып кетсе, шіркін талға денем, [4, 50 б]
-деп жырлаған Маралтай Райымбекұлы осы жас толқынның көш басында
Жұлдыздар қаралы…
Ғаламның бетінде жаралы
Жұмыр жер адасып барады… [4, 28 б]
-дейді ақын. Көзқарастар майданы мен әр алуан діни нанымдардың
Тағы бір жас ақын Нәзира Бердалының мына бір жолдарына
Мойнына алып жұмыр жер күнәсін да
Қып-қызыл боп жиектен Күн асуда.
Қантөгісін көргенде адамдардың
Қайтеді енді қызармай, шыдасын ба?
Менің жаным жануда жалын болып,
Дөңгелек Күн, сен соны ұғасың ба? [5, 9 б]
- дейді «Жұмыр» жердегі «жұмыр басты» пенденің күнәсін жүрегімен
«Кез-келген жасөспірім аңыз-жырлардан бастап бүгінгі көркем әдебиетті оқып, фильмдер
Халқымыз бүгінгі таңда махаббат тақырыбын емес, ұлттық салт-санамызды насихаттауды
«Қазіргі жас ақындарда азаматтық лирика жоқ» деген пікірлерді де
Жалпы, «поэзия махаббаттан басталып, парасатпен аяқталады» – дейді ғой
Құр сүлде қылар
Күн күткен күмәнді күншілдерім-ай,
Адамзат үшін даламның
Қаймығып күрсінгенін-ай.
Кешіргей бізді, бабалар,
Кешіргей бізді, жер ана,
Жұртым деп соғар жүректің
Құлқын деп дүрсілеуін-ай [6, 83 б].
«Тіл тамырына жаңа жан бітіп, асылымызды енді ардақтап жатқан
Халық әнін тыңдап өскен бесіктен,
Бала қазір заманына өшіккен.
Бес жасында отырса да сүндетке,
Шіркеулерді артық көрген мешіттен, [7, 7 б]
-деген жас ақын Алмат Исәділдің өлең жолдары қазіргі кездегі
Әлібек Шегебайдың «Ит талас» атты өлеңін оқып көрсек:
Мұңға орап жүрегім мен тәнімді,
Баяндасам баянсыздау халімді,
Тақ таласым ит адамдар болғанмен,
Бақталасым иттер болды кәдімгі.
Үйсіздердің үй болғанда көп мұңы,
Біреулердің тоңдырады тоқтығы.
Қаныңды ішіп, қайнатады сорыңды
Қанден иттей қадіріңнің жоқтығы.
Жылылық қой адамзатқа керегі,
Онсыз дағы басты басты бағым кем еді.
Мерседеспен ит қыдыртқан мырзаның
Күйіп кейде иті болғың келеді [8, 10 б].
Талдауымыз бойынша, бұл өлеңнің көтерген мәселесі – жастардың жұмыссыздығы,
Ал, Ержан Алаштуған болса:
Арамдаса немене қапқаны емей,
Айтақтайды сорлы ауыл қаппа демей.
Қасқыр емес, қанденін хан көтерген,
«Қайран жұрт-ай», боққа-бай, баққа-кедей! [9, 21 б]
-дейді. Адамдардың тарылған пейілін, арлан тұрса да, «қанденін хан
Замана шындығын ашық жырлаған жас ақын Арман Бердалиннің мына
Тәуелсіздігіңді қайтейін,
Бостандығың жат қолында, һәм қамауда тұр ұлың,
Айырылып барыңнан, жүргенде жоққа құнығып.
Басыңа күн туғанда, арқаңнан қаққан «қалқа» деп,
Қарға тамыр қасқалар қарамайды бұрылып.
Ақша берсе жас ұрпақ айырбастап Құдайын,
Бүйткен сенің есі жоқ еркіндігіңді ұрайын.
Қыз саудадан ұл сатқан көргенсіздік, жоқ елде
Сатып-сатып жері мен тауысқандай мұнайын
Қарамастан қасқиып көзден аққан жасқа да,
Өз ұрпағын басқаға,
Сату деген Масқара! [6, 30 б].
Өмірдің қазіргі заманның, қоғамның нақты бейнесін ашып бергендей.
«Жұртым» деп соғар жүрегі бар жастарымыздың халқымыздың болашағы екені
2 Ұ.ЕСДӘУЛЕТОВ ПОЭЗИЯСЫНЫҢ ҰЛТТЫҚ БОЛМЫСЫ
Сан ықылым заманнан бері арнасы құрғамай, арыны басылмай келе
«Ұлықбек Есдәулет. Бұл күнде Ұлықбек десе қазақ өлеңі, өлең
Ал Әлібек Қаңтарбаевтың мына бір сөздеріне назар салсақ: «Мектеп
Қазақтың өнері мен мәдениетінің кіндігі саналар Алматы ақын бозбаланы
Содан бері аттай отыз төрт жыл өтіпті», - дейді
…Сонау 70-жылдардың басында «Таңғы сүрлеу», «Намаздыгерде қолатта», «Шығылға барсаң
«Сөз өнері – жанды құбылыс. Оның нәрі өзгеше безбенді
«Жиырмасыншы ғасыр жырлайды» деген атпен «Егемен Қазақстан» газетіне ақынның
«Фурор деген сөз бар. Бір нәрсеге қатты таңғалғанда, өте
Ақынның курстасы Әбдімүтәл Әлібеков: «Иә, сол кезде «Лениншіл жастың»
1977 жылы, студент шағында жарық көрген «Жұлдыз жарығы» атты
«Жас ақын Ұлықбектің тұңғыш кітабы көп қауымға сыпайы қарапайымдылығымен,
Әзірше бәрі мәз. Болашағы Ұлықбектің өзіне байланысты. Ал оның
Бұл - алғашқы жинағына жазылған алғысөз еді. Ал қазір
«Ұлықбектің лирикаға толы, туған ел мен жерге сүйіспеншілігі жайлы
Қазақстанның шығысы мен Қырғыз елінің арасы біршама жер екендігі
«Ұлықбек Есдәулетов - өз тұстастарынан әдебиетке әлдеқайда ерте келіп,
1977 жылдан бүгінге дейін шыққан ол шақты жыр кітабындағы
Туған үйімнің терезесінен,
Қазақстан даласы көрінеді.
Аспанда ақша бұлт керіледі.
Ақша бұлтқа жолдаған сәлемі деп,
Ошағымның түтіні өрілді [10, 104 б].
Ошақтан басталған Отанның көркем бейнесі жүректен кіріп, ойыңды да,
«Ұлықбек ә дегеннен қазақ поэзиясының өзіне дейінгі жақсы үлгілерінен
«Ұлықбек ақын - өлең техникасының озық үлгілерін қалтқысыз меңгерген
Мысалы, Ұлықбектің:
Уақытты кім жаратты екен жылдам ғып?…
Бала кезде бұлықсыдық, бұлдандық,
Жігіт шақта қызық қуып, қыз қуып,
Шатақ қуып, шалқып-тасып, жындандық,
Тайталаста түсіп талай итжығыс,
Уақыт – бізді,
Біз – уақытты құлдандық,
Қолдағының бәрі сусып уыстан,
Ақырында айдалада құр қалдық, [11, 235 б]
-деген жолдары Абайдың мына өлеңімен сарындас екеніне көз жеткіземіз.
Сағаттың өзі – ұры шықылдаған,
Өмірді білдірмеген, күнде ұрлаған.
Тиянақ жоқ, тұрлау жоқ, келді, кетті.
Қайта айналмас, бұрылмас бұлдыр заман [12, 10 б].
Ал енді мына бір өлең жолдарына көз жіберіп көрелік:
Жалынасың, боқтайсың,
Сағынасың, жоқтайсың.
Махаббат кетті, дос кетті –
Жете алмайсың, тоқтайсың, [12, 84 б]
-десе Абай, Ұлықбек былайша жырлайды:
Шаттанасың, шарпысасың,
Сан қызыққа батасың,
Айтысасың, тартысасың,
Ит татпасты татасың [11, 242 б].
Біздің пайымдауымызша, екі ақынның өлеңдерінің жазылу стилі, ұйқасы, мазмұны
Найзаменен түртсе де,
Жатырсың, қазақ оянбай.
Мұнша қалың ұйқыны
Бердің бізге, ой, алла-ай! [13, 65 б]
-деген Міржақып жырына ұқсас, бір жағынан ақын рухына айтылған
Ашылды кітап кірпігі баяу…
Аталы сөздің сиқыры бар-ау,
Оята алмай арманда кеткен
Ұрпағы әлі ұйқылы-ояу… [11, 33 б]
-дейді. Ұлықбек Есдәулетовтің Мағжанмен үндестігін махаббат лирикасынан көптеп таптық.
Махаббат – бір тікенек,
Жүрекке барып қадалар.
Бақытсыз ғой бұл жүрек,
Тамшылап одан қан ағар, [14, 131 б]
-десе, Ұлықбек ақын:
Шөлдеген жандай қаталап,
Махаббат дейміз, махаббат.
Махаббат деген немене,
Бұлақ па ішер жата қап? [15, 24 б]
-дейді. Немесе Мағжан:
Сенсің, досым, жібек мінез, жібегім,
Сені ғана сүйем - куә жүрегім, [14, 157 б]
-деп жырласа, Ұлықбек:
Сені ғана сүйемін,
Бір өзіңді,
Қылығыңды сүйемін, мінезіңді, [11, 204 б]
-дейді. Енді мына бір жолдарға тоқталсақ:
Сол бір әнді сен маған жырламашы,
Жатыр онда жастықтың жылнамасы.
Сөніп қалған жанартау қайта оянар,
Қайта ашылар жүректің бір жарасы [11, 227 б]
-деген жолдардан Мұқағалимен сабақтастықты байқауға болады.
Бір жанартау жатушы еді төсімде,
Жана-жана айналған ба өшуге?!
Қызыл күрең алау оттың орнында,
Қылымсыған қыз-сағымдар көшуде [16, 18 б].
Пікірімізді қорытындыласақ, Ұ.Есдәулетов өзіне дейінгі ақындарды өзіне үлгі ете
Күнәсіз жерді таптап жүр күнәһар адам,
Ой салар ма екен қылаудай мына қар оған [11,
немесе:
Өздерін тіпті өздері басқара да алмай,
Моңғолдан қойған хандарын!
Масқара қандай?! [11, 127 б].
Осы өлең жолдарының ұйқасып тұрған соңғы сөздері бес буынды,
«Үрдісі еш уақытта үзілмейтін сөзжасамға талпыну, жаңа идеяны өз
Бүршіктері буазып тұр бәйтерек,
Бұлт елгезек,
Бұтақ біткен-қаукелек.
«Буазып» көсемшесі бұлтарыссыз тың нәрсе. «Кірледі ме көңілім –
Архаизмдерді де тірілтуді автор ескертіпті. «Аламейіз», «темірек», «бейуақ» сияқты
«Ұлықбек бүгінде ақындық орбитаның биік траекториясына еркін шығып алған
Соқырша ерген кей көсемдерге
Cаңырау,
Мылқау ғасырлар,
Ақынға биік бермесеңдер де,
Сөзіне құлақ асыңдар! [11, 36 б]
-деп, өз пікірін ең тәуелсіз саналатын уақыттың өзіне арнап
Ақын Серік Ақсұңқарұлы болса: «Ұлықбек Есдәулеттің азаматтық лирикасын интимдік
Біздің пайымдауымызша, Ұлықбек жырларында күнделік бар, ақынның өзінің ғана
Есуас заман,
Папуас тағдыр…[11, 124 б]
Тап осы теңеу шығармашылық қауымға тиесілі сияқты, «алданбасқа алданған,
Өлара заманы екен өлерменннің,
Қаздым да жүрегімді өлең көмдім [11, 147 б].
«Өнер мен саясаттың сәйкессіздігінен туатын қасірет кішкентай болғанмен, зардабы
Өлеңдегі тым алшақтықтан опық жеген сәттерім де аз емес.
Өзім отырған бұтақты шапқан өз қолым,
Бір бірін шұқып,
Ноғала түскен көздерім,
Жүгірмегі боп жыртысын жыртып өзгенің,
Дәстүр мен дінім жоғалғанын да сезбедім [11, 128 б].
«Қазақ өлеңі шамшыл. Шын сенсең, шын сүйсең ғана жебейді.
Ол үшін кім бар қайғырған,
Алматы толған – жетімдер.
Малдасын құрған маймылжан,
Торыңның маған шетін бер! [11, 141 б]
Біздің талдауымызша, осы өлең жолдары арқылы ақын үйсіздік мәселесін
Халықты ойлап,
Қамықпай-ақ титтей біз,
Қараң қалғыр
Қара басты күйттейміз,
Қалмаған соң
Қабатұғын бір пенде,
өз құйрығын өзі қапқан иттейміз, [11, 150 б]
-деп, қара басының қамын ойлайтын кейбір басшыларымызға әділ баға
Ақ бесігін тастаса да қырқысқа,
Атымтай боп көрінуге жұр ұста
Бабалардың қаны сіңген байтақ жер,
Айналып бір кетпесе екен жыртысқа [11, 119 б].
Бабаларымыздың қасық қаны қалғанша жаумен шайқасып, ұрпақтарына, бізге аманат
Ым менен жым жең ұшынан жалғасқан,
Сұм дүние бір-бірімен арбасқан,
Көсемдердің қабақтарын қар басқан,
Шешендердің шудаларын шаң басқан,
Құсы құлап,
Қаңырап бір қалды аспан!
Ақындардың жүрегінен қан қашқан,
Пақырлардың қалтыраған қолдары
Жаратқанның жағасына жармасқан, [11, 110 б]
-дейді «Қара базар. Домбыра сатушының жыры» атты өлеңінде. Біздің
«Ақындар мен әкімдер» өлеңіне көңіл аударсақ:
Ақындар ішер жатып ап,
Әкімдер жүрер қатын ап,
Қайсысы мұның ақылды,
Қайсысы мұның ақымақ? [11, 174].
Осы өлеңнің өн-бойында ақындар мен әкімдерді салыстыра отырып, әкімдердің
Кемшін мен кембағалды көзіне ілмей,
Шен-дәулет,
Сән-сәулетті жыр қылады.
Даңқ қуып,
Дақпырт тауып, атақ іздеп,
Құл болып қу құлқынға қылқынады.
…Бек те өтер,
Байбатша да,
Байғұс та өтер,
Басылмай бұл жалғаннан бір құмары!… [11, 96 б].
Біздің талдауымыз бойынша, бұл өлең бүкіл адамзат баласын ортақ
Найзағайлы намысы оянғанша,
Жуас болып көрінер жүндегенге, [17, 57 б]
-деп сыртқы жуастықтың астында «найзағайлы намыс» жатқандығын ескертеді. Ата-бабаларымыздың
«Қазақтарды қазақтарға таныстыру өлеңінде» қазақтың момындығын әрекетсіздік, енжарлық түрінде
Қайда бейнет,
Білмейтін қайда рахат,
Қарық бопты қатырмас пайдаға қап,
Мың жасайтын сияқты көреді өзім,
Қашан болсын укеренау жайбарақат [17, 56 б].
«Ұлықбек Есдәулетовте мынадай үш өлең бар: «Жылқы мінез», «Қасқыр
Қорқасың мен жүзетін долы өзеннен,
Сенбесең бір қарашы терезеңнен.
Толқындар тасты аунатып жатқан жоқ па,
Ал менің жақын досым сол ежелден.
Сен болсың тауға тұңғыш келген адам,
Қой деймін, мерт боларсың ерме маған [10, 54
Лирикалық кейіпкердің бойында таудың тасын қопарған долы өзеннің күші
«Жылқы мінез» өлеңі лирикалық кейіпкердің әкесінің әңгімесі түрінде жазылған.
Түпсіз тасқан тұңғиық түсі үрейлі,
Құшағына жануар кісінейді.
Жаға жырақ, жүзгенмен жете алар ма,
Жалғыз жылқы ноқат боп кішірейді..
Жел ысқырса, сол жылқы кісінейді,
Оқ ысқырса, сол жылқы кісінейді.
Жолға шықсам, сол жылқа кісінейді.
Елге асықсам, сол жылқы кісінейді [15, 46
Лирикалық қаһарманның атамекенге деген сағынышы, махаббаты жылқы мінезімен өрілген.
Ақынның Сүйінбайдың «Бөрілі менің байрағым» деген жолдарын эпиграф етіп
Қарамай қан қақасаған жарасына,
Аяғын шайнап үзді аласұра.
Қасқырдың бұл әрекетін сипаттау арқылы ата-бабаларымыздың «түркілердің қайсар мінезі
Ұ.Есдәулетовтің «Қара шал мен Байшұбар» өлеңінде қазақтың тұрмыс-салтының барлық
Түтеп жатқан қазандық жер ошағы,
Болған бір кез бұл үйдің қара шалы.
Тұскиізді, діңгекті, алашалы
Мұндай үйге кемпір-шал жарасады [15, 49 б].
Үйдегі ілулі тұрған тұмақ, қамшы, иесіз дер шақша, кебежедегі
Ақынның басқа да өлеңдерінде қарттар қасиетті ұғым ретінде сөз
«Ұлттық мінез өлеңдегі лирикалық кейіпкер арқылы көрінеді. Өз бойында
Ұлттық мінезді беру арқылы ақын ұлттық болмысымызды ашып береді.
Ұлттық болмыс дегеніміздің өзі – ұлтымызға тән мінез-құлық, салт-сана,
Түсіме енеді – жылқының кісінегені…
Цирктің атын көргенде жүрегім жылап,
Абайша айтсам «сыртым сау,
ішім өледі».
Тарылды дала!…
Мүжиді жанымды жара,
Ипподромда ит болған жүйрікке қарап,
Кеңдікті іздеп, соғамын санымды ғана [11, 90 б].
«Мына әлемде қазір тек мұнай мен газға, алтын мен
Пайымдауымызға жүгінсек, Ұлықбек ақын өлеңдері арқылы ұлттық болмысымызды барынша
«Табиғатпен тамырластығымыз, жаратылыспен жандостығымызды жазатайым үзіп алмай, мынау урбанизация
2.1 Ауыл, туған жер, ондағы адамдар – Ұлықбек шығармашылығының
«Алпысыншы жылдардың аяғында 9-сыныпта біз оқыған «Қоғамтану» оқулығында «Ауылды
Ауылдың бәрін ертең біз,
Айналдырамыз қалаға.
Қора-қопсыны өртейміз,
Ескіні құртпай бола ма?
Қалалық болып төрт түлік,
Зауытта баптап-бағылар.
Түсіне жайлау, шөп кіріп,
Малшысын мүмкін сағынар [17, 45 б].
Жалпы, бүгінгі қалалық қазақтың дені – кешегі ауыл баласы.
«Қазақ поэзиясында ауыл тақырыбын жырламаған ақын жоқтың қасы. Жоқтың
Ал Ұ.Есдәулетов өлеңдерінде ауыл, туған жер тақырыбы қалай көрініс
Ауылда биыл қар қалың ба, аға,
Тағаладың ба тарланыңды, аға?
Тазымен құмның қолтығын тінтіп,
Шидарық жақты шарладың ба, аға?
«…Ауылдан кетсең – болмадың, бала…»
деуші едің, жолым оңғарылды, аға.
Көрерсің ертең қазаққа біткен,
Үлкен бір ақын болғанымды, аға!.. [17, 5 б].
«Туып-өскен, кіндік қаны тамған Зайсандағы Үлкен Қаратал аталатын шағын
Кеудесін сағыныштың шертпе күйі күмбірлеткен, ұшып кетейік, тезірек жетейік
Оның балалық шағындағы өмірбаяны – кәдуілгі ауыл қарадомалағының өмірбаяны.
Өткен өтті, бұл шақта дала да өзге,
Жас толады ойласаң қара көзге.
Текеметтің үстінде ойнаушы едік,
Бауырсақтай шашылып бала кезде…
Ауыл…Текемет…Бауырсақ… Бәрімізге етене жақын алайда тым-тым алыста – балалық
Күмістен сәуір аспаным
Күн шыққан кезде арайлап,
Қыр жақта ауылдастарым
Жұмылып жүрді жер айдап.
Ғажайып сурет бұл қандай?!
Тамсана жұттым таң нұрын,
Уысымда ұстап тұрғандай
Туған жерімнің тамырын [15, 63 б].
«Отан оттан басталады» дейді ғой атам қазақ. Отансүйгіштік те,
Жоғалмас жастық – жасыл көш,
Жаңғыра берер кең дала.
Жастықтың отын өшірмес,
Ауылым менің, осы ғана [10, 26 б].
Өз сараптауымызша, ақын үшін ауыл тек туған жер емес,
Ұлымын деп астананың
Айтуға мен жасқанамын.
Ауылымды
Алла атындай
Аузымнан бір тастамадым [11, 132 б].
Ауыл – бәріміздің шыққан жеріміз. Жалпы қазақтың ұлттық менталитеті
Қара шашым желменен желбіресін,
Ту сыртымнан қарақтап, елжірерсің.
Туған жерге ұлыңның ынтық жанын,
Сен түсініп, тек қана сен білесің [10, 50 б].
Осы орайда Дидар Амантайдың пікіріне қосылмасқа лажың жоқ.
«Неге екені белгісіз, Ұлықбек Есдәулеттің асау да байсалды жырларын
Ұясы тұғыр болмас тас түлекке,
Кеуде де мекен болмас жас жүрекке.
Зарыққан Зайсаныма ұшып кетті,
Сарынын Қара Ертістің естімекке, [17, 4 б].
-деп толғағандай, бүкіл түркі әлемі аузын ашып, көзін жұматындай
Ауыл, туған жер, сараптауымызша, - Ұлықбек поэзиясының асыл қайнарлары.
2.2 Тарихи дүмпулер Ұлықбек поэзиясында
Ұ.Есдәулетовтің бір топ өлеңі тарихи тақырыпқа арналған. Ақын өлеңдерінде
«Бұл сөздер кейбір керауыздардың нысанасына да айналады. Арыз айту
Күн астынан керуен кеп,
Шөгергендей түйесін.
Біздің көзіміз осы көріністі әлі де сағынатынына қайран қалудың
«Ұлықбек ақынды тосын үлгілер, бұрын-соңды айтылмаған, айтылса да, аз
Ұлт ақыны ұлт азаттығын жарлайды.
-Бостандық жоқ! – деп нар кеуде,
Күркіреп қояр әр-кейде.
Азаттық үшін, апырмау,
Атылып кетсек арман не?! [11, 115 б].
– деп дауылдатқан ақын советтік құрсауда отырған сол заманның
Азаттықты айта алмадық,
Ақ найзаның ұшымен.
- Азатпыз!- деп айқайладық,
Абақтының ішінен… [11, 122 б].
Нақты адамдардың, тарихи тұлғалардың, Ер Едіге, Барақ батыр, Исатай
Тамған қаннан тас өртеніп барады!
Таңатұғын кім бар мынау жараны?
Талқан болды тоғыз көзді кіреуке,
Тарс айырылып дүниенің талағы
Қарс жарылды қаралы аспан қабағы… [11, 20 б].
«Өлең осылай өріліп, осылай төгіліп, осылай биіктеп, осылай тереңдеп,
Ақын қара топыраққа гүл бітіреді, қара тасқа тіл бітіреді.
Бақ дегенім сорға айналды,
Тақ дегенім көрге айналды,
Көкірегіме шер байланды, толайым…
Жер дегенім кебенек пе,
Ел дегенім ебелек пе,
Ер дегенім көбелек пе, ағайын?!
Атамекен – алып тозақ,
Мойыныңды қамыт қажап,
Мойыдық-ау, ғаріп қазақ, аһ ұрып,
Найзағайлы намыс қайда,
Қайта бізбен табыспай ма,
Ата жаумен алыспай ма, ақырып?! [11, 25 б].
Ақтабан-шұбырынды, Қожаберген жырау болмысын ақын бар-аяғы он екі жолмен
«Ақынның ұлттық бояуы қанық сөз қолданысында, жорыққа шақырған жырын
Немесе келесі бір өлеңін алайық:
Тірлігім терге шіріді,
Теңіздей қолым іріді,
Тұмсықтан тізген тіріні –
Атаңа нәлет дұшпанға
Жер басып жүру лайық па? [11, 27 б].
Бұл – «Қобда. Исатай басында» атты реквием – қосалқа.
Осындай қысқа да нұсқа сөзің бір үлгісі «Соловки-Торғай. Міржақып
Ашылды кітап кірпігі баяу…
Аталы сөздің сиқыры бар-ау,
Оята алмай арманда кеткен
Ұрпағы әлі ұйқылы ояу… [11, 33 б].
«Бүкіл алты алаштың маңдайына біткен марқасқасы, рухани көсемдерінің тұлғасы
Жайық үшін жан бергендер,
Еділ үшін егесіп.
Қиғаш үшін қырылғандар –
Қазір бір-бір төбешік…
Басын иіп өту керек,
Уақыт өзі бұл жерден.
Тағзым етіп тұру керек
Келген қоғам төресін, [11, 29 б].
- деп, ақын ғасырлар қойнауына үңіледі. Сол «бір-бір» төмпешік
«Дәл бүгін ешқайсымыздың кешегінің тұтқынында қалуға қақымыз жоқ. Еліміз
Аспандай кең атамекен,
Иі қанбас көн дала,
Сені сүю –
Қате ме екен?
Сүйіп өтем сонда да! [11, 369 б].
«Уақыт пен адам жанының психологиясы мен моралін қарастыруға құмар
Осы тұрғыдан ақынның «Әзәзіл» атты өлеңін қарастырып көрейік:
Көшбикенің тізеден шалғыны бар,
Көше қалса, шалынып шал жығылар.
Қалың шөпті таптаған тобыр топтың
Елеуреген жүздері сан құбылар.
- Ыбырайда ызам бар сан талайғы,
Қысас болмай, қыжылым тарқамайды.
- Ал қаптаңдар!
Абайды сабаймыз! – деп,
Сәлмен сұмның көздері қанталайды,
- деп басталатын өлең біздің бәрімізге белгілі оқиғаны –
Жылпос біреу
Сәлменді жанасалап,
Дырау қамшы ұстатты оңашалап:
- Бәрекелді!…
Абайды аямай ұр!
Ала алмасын ешкім де арашалап.
Қанды қамшы ақынға жауып кетті…
Әлгі жылпос тұрды да бағып көпті:
- Ойбай, Абай ағамды сабады! – деп,
- Хабарлауға оязға шауып кетті…
Ақын осы екі шумақтағы екі әрекет арқылы тап басып,
1986 жылы болған Желтоқсан оқиғасы туралы жырламаған ақын кемде-кем.
Тағдыр таптап, қу теперіш көрген қыз,
Уақыт сені емдер ме екен ем-домсыз?
Ал, бірақ та
Жүректегі қайғыны
Көру үшін рентген де дәрменсіз! [11, 34 б].
- деп, Желтоқсан салған қайғыны, жараны емдегенмен, жүректегі елесті
Жалпы, Ұ.Есдәулетовтің тарихи оқиғаға байланысты жазылған қай өлеңін алсақ
2.3 «Заман-ай» - замана зары
Қашанда халықтық деп аталатын поэзияның ең басты белгісі –
Жеке адам, яғни, ақынның лирикалық қаһарманы халқының атынан сөйлейтін
«Зымыраған уақытты ешкім тоқтата алмайды. Ал адам болса кешегі
Ядролық полигон жайы да нақ осындай кейіпте. Бұдан аз
О.Сүлейменов бастаған «Невада-Семей» қозғалысының арқасында ядролық жарылыстан құтылдық. Дегенмен
Қайран елім, қайран жерім, қор болған,
Жомарттығы өз басына сор болған,
Жарылыстан көз ашпаған далам-ай!
Заман-ай, заман-ай,
Заман-ай… [17, 3 б].
Өз сараптауымызша, әр заманның өз «заман-айы» болатын сияқты. Тарихқа
Қаратаудың басынан көш келеді,
Көшкен сайын бір тайлақ бос келеді,
Қарындастан айырылған жаман екен,
Екі көзге мөлдіреп жас келеді, [17, 3 б]
- деп, «Ақтабан шұбырынды» кезінде зар жыладық. Одан бері,
Өткен сағым, келер алдым бір мұнар,
Қызылшылсың қыздырғанға тым құмар.
Сақтан деген сөзді жан жоқ шын ұғар.
Жемге шапқан, қармақ құрса, елім-ай! [13, 132 б].
Немесе:
Азаматтың міндеті елді қорғау,
Төнгелі тұр басына күшті толғау.
Заман-ай! [13, 133 б].
- деп толғанады. Бұл өлеңдер сол заманның зары болса,
Ұ.Есдәулетовтің «Заман-ай» өлеңі «Невада-Семей» қозғалысының ұраны болды.
Ұлдарымның қайда кеткен құрығы
Қыздарымның қайда кеткен бұрымы?
Мейірімге зарықтырған заман-ай,
Туған жердің лайланды-ау тұнығы [17, 3 б].
«Қоғам кереғарлығы, оның Қазақстан деген алып та момақан Отанына
Неге біздер у ішеміз суаттан,
Неге біздер ажыраймыз тұяқтан?
Туған жерді тоздырғанша, заман-ай,
Неге жерге кірмейміз біз ұяттан? [17, 3 б].
Бүкіл бір заманның, бір дәуірдің зары мен мұңын, шындығын
2.4 Экологиялық проблеманың ақын жырларындағы көрінісі
Табиғат – күллі тіршілік атаулының құтты қоныс мекені, алтын
«Қазақтар – тумасынан табиғатты сүйіп өскен, қоршаған ортаға үлкен
Ақын жүрегі нәзік болатыны бәрімізге мәлім. Көз алдымызда біртіндеп
Сенеміз бе?
Сенбейміз бе?
Қайтеміз?
Бүгін алшы неше түскен тәйкеміз.
- Аралым! –деп айқайлап кеп, күні ертең
деп жүрмейік «Арал деген қай теңіз?» [11, 120 б].
- дейді ақын. Немесе:
Айналар еді Арал да үлкен теңізге,
Ағарып кеткен қанымды құйса қан қылып. [11, 129 б].
«Қазақ сақарасында жүзеген атом және термоядролық бомбалар жарылды, зардабын
Атомның салған зардабы, оған қоса Арал өңірінің апаты, табиғаттың
Туған далам құнарлы еді,
Қаны кеуіп сорлады,
Жөн болар ма бұдан гөрі
Өз қанымды сорғаны… [11, 125 б].
Жері үшін ақын өзін құрбандыққа шалуға да әзір. Жер
«Ұлықбек өмірдің, болмыстың өз оңтайына оралған кез келген құбылысын,
Ұрпағыма енші
Мендегі бар сорлылық,
Семейім – анау,
Әлі де мың сан бомбылық [11, 129 б].
«Ақынның Арал теңізі туралы өлеңі қазіргі кезде зар жылаған
Ал Ұлықбек ақын:
Ізде мені бұйрат құмның буынан,
Ізде мені әбжыланның уынан.
Мен – Аралмын,
Һәм – Ажалмын,
Біліңдер.
Білмегеннің кеңірдегін суырам, [11, 44 б].
- деген жолды оқи отырып, біз Аралды құрттық деп
Қара Ертіс, маған ай-күнсің,
Қарқара толқын айбынсың,
Қазаққа қазір айдынсың,
Қай күні біздер айнырсың,
Қай күні теріс ағар деп,
Қан жұтқан менің қайғымсың?!
Қара Ертіс – қара қайғымсың!… [11, 57 б].
«Ұлы дарияның басынан бөгде ел бөгет салып, канал қазып,
Ақын жүрегі Қара Ертістің тағдырын ойлап қан жылайды. Оқырманын
90 жылдардың бас кезінде туған жері Зайсанда болған зілзала
…Ішім іріп, бөлінді ғой ой санға,
Жан-жүрегім ұшып кетті Зайсанға
Жағадан ап сілкілердей жерімді,
Не жаздық?» деп,
Хаққа сұрақ қойсам ба? [11, 55 б].
Зілзала табиғаттың үлкен апаты. Зілзаланың зардабынан қанша отбасы
баспанасыз қалды сол кезде. Жер дүмпуінің салдарынан үй іргесінде
Туған жерінің қозғалып жатқаны ақын жүрегінде аласұрып, терең ойға
Ал Абай, Мұхтар, Шәкәрімдер дүниеге келген Жидебай жайлы былай
Жидебайда жарылса талай атом,
Жырлап жүрген біз соны – сарай ақын.
Ұрпағыңа «Тоқтат! – деп тоқтам айтшы,
Бар еді ғой ардақты Абай атың!» [11, 108 б].
- деп, Абайға өтініш білдіреді. Пікірімізше, Ұлықбек ақын мүмкін
Экологияның зардабын былайша суреттеген:
Ала жіптен аттамас ас батпады,
Бүйрек пенен жүрекке тас қаптады,
- деп, құрып бара жатқан денсаулығымыз жөнінде айтады. Немесе:
Су мен удың жоғалды айырмасы, [11, 109 б]
- деп қара жердің қап-қара қайғысын, жазылмас жарасын жан-жүрегі
Осындай келелі де ауқымды тақырыптарды жырлауы Ұлықбектің азаматтығының бір
2.5 «Ақзу тілім ақ сор боп шұбарланып…»
(Тіл, оның өзекті мәселелері Ұлықбек жырларында)
«Мемлекеттік тілдің ұлтымыздың ұлттық сипаты, әдет-ғұрып пен салт-дәстүрін сақтап
Қазақ тәуелсіздік алғанда қазақ тілі осыншама додаға түсер деп
Қайғыға қалай бауыр баспайын,
Ертерек туып,
Кеш қалсам.
Күлкімді мұңға айырбастаймын,
Ана тілімді еске алсам, [11, 95 б]
- дейді Ұ.Есдәулетов. Ана тілінің шұбарланып кеткеніне, құрып
Ғұндарға дағы,
Сақтарға дағы,
Ақ сүтін берген арман тіл,
атқанда дағы,
шапқанда дағы
қансырап аман қалған тіл, [11, 94 б]
- деп, көнеден келе жатқан мұрамыздан айырылуға шақ қалғанымызды
«Құрыған тіл!» – деп табандағанның,
деймісің кетпес түгі де,
Тілімді сонша жамандағанның
шоқ түсер әлі тіліне» [11, 95 б].
Өз тілін місе тұтпай, тіпті өз тілінде сөйлеуді ар
«Қазақ халқының тұңғыш ғалымы Шоқан Уәлиханов: «қазақ тілі -
«Егер әлемдегі әрбір ұлтжанды қазақ өз халқының тілі үшін
Көгендегі қозыңды
жамыратсам деп едім,
ошақтағы қозыңды
тағы жақсам деп едім,
қорамсаққа қол салып,
қозыжауырын жебеңді
теміренін тебірентіп,
жауыңа атсам деп едім.
терезеңді теңелтіп,
керегеңді кеңейтіп,
қабағыңды қайтадан
жадыратсам деп едім.
Қайран, Ана тілім! [11, 97 б]
- деп шарасыздық танытып күйзеледі. Бұл күйзеліс бір ғана
70 жыл бойы құрсауда болған тіліміздің «қабағын жадыратуды», «керегесін
Өрт шалған тудай жаралы тілім
Желбіреп желмен шалқыдың [11, 112 б].
«Қазақ тілінің қазіргі хал-ахуалын елестетудің басқаша жолын таба алмай
Абаймен сырласу түрінде жазылған «Жидебайда» атты өлеңінде халықтың қазіргі
Ақзу тілім ақ сор боп шұбарланып,
Қыжылымды айтпадым құмар қанып, [11, 108 б]
-дейді. Ана сүтімен бойымызға тараған бай ана тіліміздің шұбарланып,
2.6 «Қара пима» және өмір шындығы
«Боранда үсіп, аяғы балтырынан кесілген жас баланың тағдыры туралы
Алайда-дүлей ақ боран,
Ысырып,
Ұйтқып,
Бұрқырап,
Аттаған жанды қақпадан,
Қақпақыл қылар жұлқылап, [15, 90 б]
-деп басталатын поэма көпшілік жұртқа таныс.
Поэма негізінен екі бөлімнен тұрады. Поэманың басында алай-дүлей ақ
Ішуге сылтау табылар,
«Ішемін,-дейді,-күйіктен:
Қызған соң айтар әні бар:
«Өмір-ау, неткен сүйікті ең!» [15, 91 б].
Поэманың көтерген басты тақырыбы - әке мен бала проблемасы,
Қызып ап кейде «сорлым» деп,
Құшақтап ұлын жылайды.
«Арақты енді қойдым» деп,
Төсекке барып құлайды.
Әкесін сонда бас салып,
Кемсеңдеп,
ернін тістелеп
Көзінен ыстық жас тамып,
Жалынар:
«Папа ішпе!» - деп [15, 92 б].
Көз алдыңа жалынышты жүзбен қарап тұрған бала келері сөзсіз.
«Халықтың аузында, әннің сазында жүруі үшін өлең қыран самғар
-Қандай қасірет, қандай аянышты хал, осыны қалай келістіріп жазған,
-Бұл Ұлықбектің жазғаны ғой, мен оны білемін,-деп айқайлап жібергім
Осы арада ойыма студент Ұлықбек оралды. Осы «Қара пиманы»
Поэмаға қайта оралсақ:
Кетемін! Бол, - деп, - хош аман...
Анасы ғайып жоғалды.
- Кетпеші, Мама «бес» алам!..-
- Кемсеңдеп бала оянды, [15, 95 б].
- деген, осы жолдардан анаға деген сәби махаббаты, сағынышы
«Достарым жүр ғой далада,
Отырғанша үйде қамалып,
Кетем деп ертең қалаға,
Айтайын да жаңалық!…»
Киінбек еді…
- Отыр! – деп,
Әкесі тыйып тастады.
- Салып қой пешке отын! – деп,
Қалтасын қармай бастады [15, 96 б].
Осы сәттен бастап оқиға шиеленісе түседі. Қалтасынан ақша, сатарға
«Пимамды қалдыр, папалап», -
Баласы қалмай жүгірді.
Шарт етіп шойын шапалақ,
Омбылап қарға жығылды [15, 98 б].
Адам ағзасын улап алар «ащы суға» құмарлық әкені баладан,
Күмілжір көрші:
- Ден сау ма?
- Ұлымды?
- Ұлың қалада
- Интернатта ма ол сонда?
- Жатыр ғой ауруханада… [15, 100 б].
Әкесінің бұл емделу орталығынан келген кезі. Келсе, үйі қаңырап
- Атама! Ұрттап тағы мен…
Құрысын…
Болғам шатылып…
Ұлыма сыйлық алып ем.
Берейін соны апарып… [15, 101 б].
Кеш те болса, қатесін түзеген әкесі ауруханаға келеді. Баланың
- Сыйлығы да бар әкеңнің:
Шыққанда өзің кисін деп,
Жап-жаңа пима әкелдім,
Аяғы тоңбай жүрсін деп.
Жөтелден сонда қиналып,
Қолымен басып өкпені,
Баласы:
- Енді пиманың…
Қажеті маған жоқ… - деді.
Қараса…кеште баяғы…
Пиманы сатып ант ұрған…
Үсіген екі аяғы
Кесілген екен балтырдан!… [15, 104 б].
Өзегіңді өкініш өртейді. Мүмкін бұл әкеге қателігі үшін берілген
Бір адамға байланысты,
Бір адамның болашағы,
-деген жолдары еріксіз ойыңа оралады. «Неге әке үшін бала
Әйнектен сәуле бөлшек боп,
Әкенің түсті басына.
Бұл, әлде, оның сол сәтте
Ағарып кеткен шашы ма? [15, 107 б]
- деп поэма аяқталады.
Заманның айықпас ауруын, маскүнемдікті, оның тартқызар ашу-азабы жайлы тебірене
2.7 Жергілікті ақындар жырларындағы Ұ.Есдәулетов үні
Иә, қазақта төрт жол өлең құрамайтын адам жоқ, ежелден
«Кешегі «коммунизм елесі» көлеңке түсіріп, партияның төңірегіндегі жалаң, жаттанды
Ал, мұндай халық игілігі жолында қанатымен су себелеген қарлығаштай
«Көп ақындар - өз заманының, өз қоғамының жыршысы. Сондықтан
Тұрғазы өлеңдерінен табиғи самал еседі. Ақынның жүрек жылуын, көңіл
Туған жер тақырыбы қашанда ақындар шығармашылығының қайнар көзі. Әрине,
Онда табиғатты сырттай сипаттап кетпейді. Туған жер табиғатын қатпар-қатпар
Ескі қорған маңайында,
Тас молада, төскейде.
Батар күннің арайында,
Қарап тұр бір тас бейне.
Сол ғой біздің бабамыз да.
Жаттан елін қорғаған.
Осынау кең даламызда,
Келер жауын торыған, [18, 25 б]
-деп оқырманды тарих тұңғиығына бастайды. Дәл осылай ғасырлар қойнауына
Енді Хамит Балшабековтің мына бір өлеңін оқып көрелік:
Жатырсың-ау, жазира далам, паңсынып,
Далада екен барша тілек, барша үміт.
Аман болсаң, мейірімді менің Жер-Анам,
Берекеге белшемнен жүрем малшынып.
Ата-бабам болғаннан соң далалық,
Далаға тән дархандығым бар анық.
Ғұмырыңа жететұғын қашанда,
Өту бақыт туған жерден нәр алып, [19, 56
- десе, Ұ.Есдәулетов:
Қала тарылды!
Аңсаймын Қараталымды,
Қамшының табы, жылқының тер иісі сіңген
(балконда отырып) иіскеймін алақанымды, [11, 91 б]
- дейді. Бір ақын өзі жүрген дархан даласына деген
О, Жұмыр жер,
Сен үшін сөз қозғадым,
Сен үшін жыр,
Емес менің өз қамым.
Жаңғырып тұрғаныңды көрейін,
Көрмейін мен дидарыңның тозғанын, [20, 64 б]
-деген. С.Ғабдуллиннің өлеңімен Ұ.Есдәулетовтің мына өлеңінен сабақтастық тапқандай болдық.
- Далам! – десем:
Жарасы батып жүрегім жан ұшырады,
Жанарымның жасы таусылып, қаны шығады,
Арыстарымды ойлаймын арланар ма деп,
Кеудеде шыбын жаны мен намысы бары [11, 88 б].
«Қалай десек те ең алдымен поэзия атты тылсым дүниенің
Жуас біткен ынжыққа айналыпты,
Алғыр біткен қулыққа байланыпты.
Ақылдысы ақымақ кебін киіп,
Жан қинамас жайлауды жайланыпты
- деп Ғ.Байбатыров ренішін де жасырмай, бүгінгі күннің шындығын
«Күні кешегі «қызыл империяның» кезінде науқаншылық айғайымен лепіріп, бүгінде
Сен емес пе едің халқыңның салтын таптаған,
Қарсыластарға қуғында болған ақтабан.
Бүгінгі күні мәнсәбің үшін, бейшарам,
Жендет едің ғой халқыңды жоққа қақатаған.
Арсыздықтың да болмай ма шегі, азғыным,
Тіршіліктің былғамай өтші аз күнін.
Кешегі нәубет, кешегі сорлы заманның
Сыпыра алмай жүргенде қоқсық қалдығын,
- деп турасын айтқан ақынға өкпе артпай, жұршылықтың да
Өмірден түйгені көп Тұрғазы ақынның тіршіліктің мәні, адамгершілік асыл
Біреулердің қулығы,
Жүз түйеге жүк екен.
Пенделі ой сұмдығы,
Ер жігітке сын екен, [18, 55 б]
- деп Абай жырлаған адам пиғылының қалтарысына үңіледі.
Т.Нұқайұлы жайлы: «Ақын жырларындағы тамаша қасиеттің бірі – азаматтық
Қасиетті Шығыс топырағы – ақын үнімен мәңгі тыныстас» –
Ақын ең алдымен – жоқшы. Адам жанының, адам рухының
Ұ.Есдәулетовтің елу жасқа толу мерейтойына орай С.Ғабдуллин мынадый жыр
Тума талант толқынындай Зайсанның,
Көтерілген күншығыстан – жайсаң күн.
Сауырыңның самалымен сусындап,
Жұпарын жұт жусаның мен майсаңның.
Марқакөлдің мәрттігі боп марқайдың,
Ұлықбек боп ұлағатты тарқайды үн.
Қазақстан құшағында тербелген,
Айбынды Ақын ұланы қарт Алтайдың, [24, 1 б]
- деген жолдар Ұлықбек ақынға нақты бағасын беріп тұрғандай.
ҚОРЫТЫНДЫ
Шын ақын өмірі бір адамның басынан кешкендерімен шектелмейді. Ақын
Поэзиядағы азаматтық әуен де ең алдымен ақынның азаматтық тұлғасына
Ақын толысып, кемелденген сайын оның бойындағы құбылыстардың ошағы кеңіп,
Қазіргі қазақ поэзиясы жайлы сөз қозғағанда, осы жылдардағы тарихи
Жұмысымыздың бірінші бөлімінде қазіргі қазақ поэзиясы жайлы сөз еттік.Т.Әбдікәкімов,
«Жұртым» деп соғар жүрегі бар жастарымыздың халқымыздың болашағы екені
Бітіру жұмысының екінші бөлімі Ұ.Есдәулетовтің поэзиясы, ондағы азаматтық сарын
Ұлықбек Есдәулетов - қазақ поэзиясына майда леп әкеліп, әуезді
Ақынның өлеңдерін тақырыптарға топтастырып талдау жасай отырып, ақынның өзіндік
Ұлықбек жырларында күнделік бар, ақынның өзінің ғана емес, заманы
Ежелгі ұлттық ізгі дәстүрлерімізді дәріптей жалғастыра беруімізді өз өркениетіне
Ұ.Есдәулеттің біршама өлеңдері тарихи тақырыпты негіз етіп ала отырып
Ұ.Есдәулетовтің тарихи оқиғаға байланысты жазылған қай өлеңін алсақ та,
Ал экологиялық мәселелерді жырына арқау етуінен ақынның азаматтық болмысы
Атомның салған зардабы, оған қоса Арал өңірінің апаты, табиғаттың
Нағыз лирикалық туындылар жеке адамның жан дүниесін, толғанысын, тағдырын
Ақынның көңіл-күйі әрқашан өзі өмір сүрген қоғамдық ортаның хал-жағдайына
Замана жайлы жырларын талдай отырып, оның поэзиясындағы азаматтық үнді
Әдебиеттер тізімі
1 Егеубаев А. Сыр мен сымбат/А.Егеубаев.-Алматы:Жазушы,1981.-224 б.
2 Белинский В.Г. Таңдамалы шығармалары. 2-кітап/В.Г.Белинский.-Алматы,1950.-324 б.
3 Айбергенова С. Мен даланың қызы едім/С.Айбергенова.-Алматы,1999.-141 б.
4 Ахметов З. Әдебиеттану терминдер сөздігі/З.Ахметов.-Алматы:Ана тілі,1998
5 Ахметов З. Поэзия шыңы – даналық/З.Ахметов.-Астана:Фолиант,2002.-408 б.
6 Қабдолов З. Сөз өнері/З.Қабдолов.- Алматы:Қазақ Университеті,1992.-528 б.
7 Қирабаев С. Шығармалар 2-том/С.Қирабаев.-Алматы:Жазушы,1992.-544 б.
8 Құрманғали Қ. Қоңыр күз күмбірі/Қ.Құрманғали.-Алматы:Санат,2002.-472 б.
9 Зақанқызы Р. Ұлттық мінездің көркем көрінісі /Р.Зақанқызы //
10 Төрт ана.- Алматы:Білім, 2002.-160 б.
11 Мұқашева Р. Қазіргі қазақ поэзиясындағы ұлттық характерді бейнелеу
12 Есдәулетов Ұ. Өр мінезді өлең /Ұ.Есдәулетов // Жұлдыз,
13 Райымбекұлы М. Ай/М. Райымбекұлы.-Алматы: Жазушы, 2001-168 б.
14 Боқаев Қ. Ұлттық салт-дәстүр! Махаббат! Қайсысын насихаттаймыз? /Қ.Боқаев
15 С.Торайғыровтың 110 жылдығына арналған Республикалық студенттер мүшәйрасы. Өлеңдер
16 Байбатыров Ғ. Шабыт керген көкірегінің шанағын /Ғ.Байбатыров //
17 Қаңтарбаев Ә. «Ұясы тұғыр болмас тас түлекке»/Ә. Қаңтарбаев
18 Қуантайұлы Н. Кестелі жырдың кемелі /Н.Қуантайұлы //
19 Қазақ поэзиясының антологиясы // Егемен Қазақстан, 2004.-
20 Әлібеков Ә. Ұлттық поэзиямыздағы Ұлықбек жырлары/Ә.Әлібеков // Астана
21 Есдәулетов Ұ. Жұлдыз жарығы/Ұ. Есдәулетов.-Алматы:Жазушы, 1977.-
22 Шәкіров М. Перзент парызы /М.Шәкіров // Дидар, 1999,
23 Медетбек Т. Баба дәстүрдің мұрагері кім?/Т.Медетбек.-Алматы: Өлке, 2001.-248
24 Уақыт және қаламгер.-Алматы:Жазушы, 1986.-316 б.
25 Амантай Д. «Мойыныңдағы қамыт қажап» /Д.Амантай // Ана
26 Әлімбай М. Жанымның жапырағын жамыратып/М.Әлімбай // Жас Алаш,
27 Ақсұңқарұлы С. «Түсіме енеді жылқының кісінегені»/С.Ақсұңқарұлы // Жұлдыз,
28 Кемелбаева А. Өлеңдерім – жанымның жылнамасы/А.Кемелбаева // Жас
29 Сәрсенбай О. Менің мекенім/О.Сәрсенбай.-Алматы: Қайнар, 2002.-340 б.
30 Тұрғынбекұлы С. Сөзге ғашық жүрек/С.Тұрғынбекұлы // Егемен Қазақстан,
31 Елубай О. Алтайым, алтын тамырым/О.Елубай.-Алматы: Әл-Фараби, 2000.-210 б
32 Бозтаев К. Семей полигоны «Қайнар қасірет»/К.Бозтаев.-Алматы:Қазақстан, 1997.-296 б.
33 Баешов А. Экология және таза су проблемалары/А.Баешов.-Алматы: Дәнекер,
34 Раев Қ. Ұлағат/Қ.Раев.-Алматы:Жазушы, 2001.-246 б.
35 Толғауы тоқсан қызыл тіл.-Алматы:Қазақстан Республикасының ұлттық кітапханасы, 1993.-20
36 Қосбармақов Т. Мемлекеттік тілді қайтсек көркейеді?/Т.Қосбармақов //Заң және
37 Жұмахметұлы Е. Көзіміз, құлағымыз қазақ тілінде ауыз ашпаса
38 Байбатыров Ғ. Қыран жырлар самғауы /Ғ.Байбатыров // Тіл
39 Тоқпатаев У. Санамда сәулесі мол жыр-таңым бар /У.Тоқпатаев
40 Байбатыров Ғ. Жүрек сөзі, жан сыры/Ғ.Байбатыров // Дидар,
41 Құмарбекұлы М. Сөнбейтін үміт /М.Құмарбекұлы // Дидар, 1999.-
42 Уәлханова Р. Ақын аға, сізді іздеп жүрміз /Р.Уәлханова
Қосымша әдебиеттер
1 Оңғарсынова Ф. Дауа /Ф.Оңғарсынова.-Алматы: Атамұра, 2002.-288 б.
2 Әбдікәкімов Т. Ақшам хаттары/Т.Әбдікәкімов.-Алматы:Жалын, 1993.- 128 б.
3 Салықбай Г. Аспандағы аңсарым/Г.Салықбай.-Алматы: Жазушы, 2001.-144 б.
4 Райымбекұлы М. Ай /М.Райымбекұлы.-Алматы: Жазушы, 2001.-168 б.
5 Бердалы Н. Жаңбырлы түн /Н.Бердалы.-Алматы:Жазушы, 2001.-48 б.
6 Өлеңдер жинағы.- Павлодар, 2003.- 83 б.
7 Исәділ А. Жолдар, жолдар /А.Исәділ.-Алматы:Жазушы, 2001.-40 б.
8 Шегебай Ә. Алакеуім /Ә.Шегебай.-Алматы:Жазушы, 2001.-48 б.
9 Алаштуған Е. Тақсыр күн /Е.Алаштуған.-Алматы:Жазушы, 2001.-48 б.
10 Есдәулетов Ұ. Алтайдың алтын тамыры /Ұ.Есдәулетов.-Алматы: Жазушы, 1979.-160
11 Есдәулетов Ұ. Киіз кітап /Ұ.Есдәулет.-Астана:Елорда,2000.-384 б.
12 Абай 2-том /А.Құнанбаев.-Алматы:Жазушы, 1995.-384 б.
13 Дулатов М. Оян, қазақ! /М.Дулатов – Алматы:Атамұра,2003.-192 б.
14 Жұмабаев М. Сүй, жан сәулем/М.Жұмабаев.-Алматы:Атамұра, 2002.-256 б.
15 Есдәулетов Ұ. Ұлыстың ұлы күні/Ұ.Есдәулетов.-Алматы:Жазушы, 1982.-120 б.
16 Мақатаев М. Таңдамалы. 2-том/М.Мақатаев.-Алматы: Жалын, 2001.-320 б.
17 Нұқайұлы Т. Ұлы даланың ұлымын/Ұ.Есдәулет.-Өскемен, 1995.-180 б.
18 Балшабеков Х. Өмір, саған ғашықпын/Х.Балшабеков.-Өскемен, 1999.- 120 б.
19 Ғабдуллаұлы С. Ұланғайыр/ С.Ғабдуллаұлы.-Өскемен, 2003.-358 б.
20 Ғабдуллаұлы, С. Ақын Ұлықбек Есдәулет 50 жаста/С.Ғабдуллаұлы //