Мазмұны
Кіріспе........................................................................................3
Негізгі бөлім
1 Жекешелендіру теориясы
1.1 Жекешелендіру териясы: анықтамалар мен көзқарастар......................................................................5
1.2 Жекешелендірудегі жеке меншікті қалыптастырудың
1.3 Дүние жүзі елдеріндегі жекешелендіру.......................9
2 Қазақстандағы жекешелендіру: заңдық-нормативтік негіздері, кезеңдері, нәтижелері
2.1 Қазақстандағы жекешелендірудің заңдық-нормативтік негіздері, кезеңдері мен
2.2 Жекешелендірудің нәтижесі: жетістіктері мен кемшіліктері....................................................................21
2.3 Қазіргі кезеңдегі жекешелендірудің ерекшеліктері және мәселелері.......................................................................23
Қорытынды...............................................................................26
Әдебиеттер тізімі......................................................................27
Қосымша...................................................................................28
Кіріспе
Қазақстан Республикасы 1991 жылы КСРО елдерінен бөлініп, өз
Нарықтық экономикада маңызды орын алатын «жекешелендіру» болғандықтан, оған
Жекешелендіру дегеніміз – азаматтардың және заңды тұлғалардың мемлекеттік
Қазіргі таңда еліміздің экономикасы әлеуметтік-экономикалық модернизация
Яғни, жекешелендірудің мақсаты - өндірісті монополиясыздандыру, бәсекелестікті
Курстық жұмыстың мақсаты: Жекешелендіру теориясының мән-мағынасын толығымен ашу,
Аталған мақсаттарды ескере отырып, курстық жұмысқа мынадай міндеттерді
Жекешелендіру теориясының әртүрлі анықтамалары мен көзқарастарын талдау арқылы
Дүние жүзі елдеріндегі жүргізіліп отырған жекешелендіруді қарастырып, саралау;
Қазақстан Республикасындағы жекешелендірудің заңдық-нормативтік негіздерін талдау;
Қазақстандағы жүргізіліп отырған жекешелендірудің кемшіліктері мен жетістіктерін
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасындағы жекешелендіру бағдарламасына тоқталу.
1 Жекешелендіру теориясы
Жекешелендіру териясы: анықтамалар мен
Экономикалық дамудың бұдан бұрынғы көп жылдық тәжірибесі жұмысшыларды
Жекешелендіру – мемлекет иелігінен алудың басты бағыттарының бірі.
Мемлекет иелігінен алу процесі шаруашылық жүргізуші субъектілердің экономикалық
«Жекешелендіру» ұғымына келер болсақ, ол мемлекетке қарасты кәсіпорындар,
Мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің сапалық айырмашылығы мынада:
Сонымен, жекешелендiру дегенiмiз – азаматтардың және заңды тұлғалардың
«Жекешелендiру» терминi әртүрлi елдердiң ресми құжаттарында әртүрлi берiлген.
Экономиканың нарықтық түрленуі жағдайында «жеке меншiк», «жекелендiру», «мемлекет
Екiншi көзқарас – «еңбектiк». Бiрiншi орынға, «еңбектiк» және
Бұл екеуiнен үшiншi көзқарастың едәуiр айырмашылығы бар. Оны
Төртiншi көзқарасты «батыстық» деп атайды: оған сәйкес мемлекеттiк
Жекешелендiру қатынастары жүйесiнiң мәнi - оның мақсаттары
Меншiктiң мемлекеттiк емес мүлiкке берiлуi, сатушылардың нарықтық таңдау
Мемлекеттiк және муниципалды кәсiпорындардың банкроттары жекшелендiрудiң жаңа тәсiлi
1.2 Жекешелендірудегі жеке меншікті қалыптастырудың
Мемлекет иелiгiнен алу – мемлекет кәсiпорындарының, шаруашылықты басқару
Кәсiпорынның өзiн-өзi басқару үлгiсi – шаруашылықтың жеке нақты
Жекешелендiру арқылы мемлекет иелігінен алу - өтпелi экономикада
Жекешендiру деп – көбiнесе жеке азаматтарға, еңбектiк ұжымдарға
Жеке меншікті қалыптастырудың бірнеше формалары бар. Мысалы, Әлемдiк
Кiшi объектілерді жекешелендiру – бұл мемлекеттiң бөлшектi
Кепiлхат беру арқылы бұқаралық жекешелендiру –
Активтердi, құнды қағаздарды мүлiктiк кешендердi тiкелей сату әдiсiмен
құралы тек қана инвесторларға қызықты, пайдалы кәсiпорын
Активтердi шетел инвесторларына сату – жеке меншікті қалыптастырудың
Тiкелей сауда әдiсiмен жекешелендiру қаржы нарығының тез дамуына
Табыстау немесе жекешендiрiлген компания жұмыскерлерiне мемлекеттiк активтердi жеңiлдiк
Келесi әдiс – қайта жекешелендiру арқылы жеке
Компания қызметiнiң нәтижиелілігi мен тиiмдiлiгi оларда үстемдiк ететiн
Әлемдiк практикада кәсiпорындардың үш негізгі тобы көрсетiледi:
-Бұқаралық құқық негiзiнде қызмет атқаратын мемлекеттiк кәсiпорындар (яғни,
-Жеке меншiк құқығы негiзiнде қызмет атқаратын мемлекеттiк кәсiпорындар
-Жеке меншiкке негiзделген жеке құқық арқылы қызмет атқаратын
Жеке заңды тұлғалардың пайда болуының екi жалпы тәсiлi
Жекешендiрудiң белгiлерi:
- Мемлекеттiк мүлiктiң жеке тұлғалар пайдасына өтуi немесе
-Мемлекет кәсiпорындарына мүлiкпен иелiк ету құқығын беру.
-Мемлекет кәсiпорындарын толық жеке тұлғаларға сату.
-Активтер бөлiгiн сату.
Кәсiпорындарды жекешелендiру көмегiмен шешiлетiн мәселелер: кәсiпорын пайдалылығының өсуi,
1.3 Дүние жүзі елдеріндегі жекешелендіру
Жекешелендіру бүкіл дүниежүзілік практикаға, соның ішіндегі Батыстағы дамыған
Түсімсіз және түсімі аз мемлекетік кәсіпорындарға субсидиялар
Жекешелендірілген кәсіпорындарда экономиканың өсуі арқасында ұлттық экономиканың тиімділігін
Мемлекеттік кәсіпорындардың жұмыс тәжірибесі олардың көбінесе нарық жағдайында
Осының бәрі мемлекеттік кәсіпорындар өзі үшін жұмыс істейтін
Мысалы, АҚШ-та үкіметтің жекешелендіру бағдарламасының негізінде екі принцип
Жекешелендіру мемлекетке ақша қаражатының екі түрлі әдіспен
Латын Америкасы елдерінде мемлекеттік кәсіпорындардың көпшілігі шығынмен жұмыс
Ұлыбританияда М.Тетчердің үкіметі жекешелендіруді жүргізудің
Францияда Ж.Ширак үкіметі 1986 жылы жекешелендірудің кең
Германияның шығыс және батыс бөліктерін біртұтас мемлекет етіп
Сонымен, мемлекеттік бюджет тапшылығын азайту міндеті бұрынғы социалистік
Сөйтіп, мемлекеттік меншікті жекешелендірудің негізгі мақсаты мемлекеттің бюджет
Сонымен, мемлекеттік меншікті жекешелендіру өндірістің тиімділігін арттырады. Жеке
2 Қазақстандағы жекешелендіру: заңдық-нормативтік негіздері, кезеңдері, нәтижелері
2.1 Қазақстандағы жекешелендірудің заңдық-нормативтік негіздері, кезеңдері мен модельдері
Қазақстан Республикасында 1991 жылы тәуелсіздік алған кейін
Елдегі дербес экономикалық саясатты жүргізудің басталуы құлдыраған тауар
Мемлекеттік меншік реформасын өткізу үшін ұйымдық негізі –
1991 жылдан бастап мемлекеттік мүлікті басқару тиімділігін қамтамасыз
Жоғарыда айтылғандарды дамыта отырып, мемлекет иелігінен алу мен
Келесі кезеңде 1993 жылы наурызда қабылданған «1993-1995 жылдарға
1996 жылы ақпанда бекітілген 1996-1998 жылдарға арналған Қазақстан
1999-2000 жылдарға арналған жекешелендіру және мемлекеттік мүлікті басқару
2000 жылдан бастап республикамызда жүргізіліп отырған реформалардың қайта
2000 жылдан бастап қазіргі күнге дейін Қазақстан Республикасында
Мемлекеттік мүлікті басқару және жекешелендіру мәселелері жөніндегі бағдарламалық,
Қазақстан Республикасында меншікті қалыптастыру мен жекешелендіру
Бірінші кезең.
«Мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру» Заңын іске асыру
Осы кезеңде «шағын жекешелендіру» де жүргізілді және ол
Инфляция қарқынына және жекешелендіру үшін халық қаражатының болмауына
Екінші кезең
«Қазақстан Республикасында мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің 1993-1995
- шағын жекешелендіру (жұмыс істеушілердің саны 200-ге дейін
- жаппай жекешелендіру (жұмыс істеушілердің саны 200-ден 5000-ға
- жеке жобалар бойынша жекешелендіру (жұмыс істеушілердің саны
- агроөнеркәсіптік кешенді жекешелендіру.
Шағын жекешелендіру - тауарлар мен қызметтердің тұтыну нарығын
Кәсіпорындарды акционерлеу – жаппай жекешелендіру мен жеке жобалар
Жаппай жекешелендіру. Бұл модель үрдісінде бұрын-соңды болмаған
Жеке жобалар бойынша жекешелендіру - еліміздің заңнамалық актілерінің
-белгілі бір инвесторға келісілген шарттар негізінде сату;
-аукциондар немесе конкурстар арқылы өткізу;
-басқару келісім-шартын жасасу.
Агроөнеркәсіптік кешенді жекешелендіру -агроөнеркәсіп кешенінде мемлекет иелігінен алу
Үшінші кезең
1996 жылдың ақпанында «1996-1998 жылдарға арналған Қазақстан Республикасында
Бұл кезеңде мемлекеттік меншіктің кез келген жекешелендірілуі тек
Ерекшелігі - жекешелендіру мен қайта құрылымдаудың секторлық
Үкімет назарын ірі кәсіпорындарды жекешелендіру мен жекешелендіруден түсетін
Осындай кәсіпорындар арасында Павлодар алюминий зауыты, «Қазхром» кәсіпорны,
Келісім-шарт бойынша басқаруға берілген 66 кәсіпорынның 26 кәсіпорны
Үкімет экономиканың стратегиялық салаларының объектілерін жекешелендіруге бастамашылық жасады.
1998 жылдың аяғына дейін 2615 акционерлік қоғам мен
Жеке жобалар бойынша 93 кәсіпорын жекешелендірілді, ол
Кесте 1. Жеке жобалар бойынша жекешелендірілген кәсіпорындар
Экономика салалары Жеке жобалар бойынша сатылғаны
Барлығы Оның ішінде шетел инвесторларына
Мұнай-газ 23 5
Энергетика 19 17
Металлургия, тау-кен, машина жасау 41 29
Көлік, байланыс экономиканың басқа 10 5
*Дерек көзі: Қаржы министрлігнің 2008 жылғы қаңтар айында
Соның 56 кәсіпорыны шетел инвесторларына сатылды. Жақсы инвестициялық
Банкрот болу фактісінің болуына қарамастан ірі кәсіпорындарды жекешелендіру
Ірі кәсіпорындарды сенімгерлік басқаруға беру және кейіннен оларды
Төртінші кезең
Төртінші кезең - 1999 жылдан бастап қазіргі уақытқа
1999 жылы коммуналдық меншікке 953 акционерлік қоғамдағы және
2000 жылы Мемлекеттік мүлікті басқару және жекешелендіру тұжырымдамасы
Экономиканың стратегиялық салаларында мемлекеттік бақылауды күшейту үшін 2003
Индустриялық-инновациялық дамудың 2015 жылға дейінгі стратегиясын іске асыру
«Самрұқ» мемлекеттік активтерді басқару жөніндегі қазақстандық холдингі» акционерлік
Қазақстан Республикасының индустриялық-инновациялық саясаты шеңберінде ұлттық экономиканың бәсекеге
«Қазақстан Республикасы Президентiнiң 2006 жылғы 11 желтоқсандағы №
1991 жылдан бастап қазіргі уақытқа дейін барлығы мемлекеттік
Кесте 2. 1996-2006 жылдар кезеңінде мемлекеттік меншікті
жекешелендіру нәтижелері келтірілген.
Жылдар
Мүліктік кешендерді, құрылысы аяқталмаған жылжымайтын мүлік объектілерін, көлікті
Акционерлік қоғамдардың (ЖШС) акцияларының мемлекеттік пакеттерін (мемлекеттік үлестерін)
Жеке жобалар бойынша жекешелендіру
Жекешелендіруден түскен кірістер
(мың теңге)
1991-1992 4771 165
1993 153 1 783 989
1994 2645 1 1 459 266
1995 3239 385 6 7 233 421
1996 3526 889 27 31 214 565
1997 5641 1315 48 54 511 449
1998 2716 513 11 66 701 804
1999 2462 162 0 34 815 880
2000 1766 93 0 22 048 029
2001 2059 146 0 16 583 078
2002 1756 67 0 19 340 183
2003 2041 65 0 60 127 949
2004 2036 58 0 8 600 547
2005 1223 16 0 10 795 695
2006 653 1 0 13 154 813
Дерек көзі: Қазақстан Респбликсы Қаржы Министрлігінің 2008 жлғы
2.2 Жекешелендірудің нәтижесі: жетістіктері мен кемшіліктері
Елімізде Жекешелендіру бағдарламасын жүргізуде көптеген жетістіктерге қол жеткіздік,
Тәуелсіз Қазақстан орталықтанған-жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға көшу
Сонымен қатар, нарықтық экономикада тиімді жұмыс істейтін
Осыған байланысты, бүгінгі таңда әлемдік шаруашылық жүйесінде нақтылы
Келесі жетістігіміз, жекешелендіру – өндірістің шикізаттық емес
Жаңа экономикалық жағдай мен басымдықтарды ескере отырып, Индустриялық-инновациялық
Ресми статистика бойынша, 2000 жылды 1990 жылмен
Мына графиктен объектілерді жекешелендіруден мемлекеттік бюджетке түскен
1-сурет . Мемлекеттік бюджетке объектәлерді
Қазақстанда жекешелендіру бағдарламасының жүргізілуінің сапалылығын бағалағанда біраз
Мысалы, жаппай жекешелендірудің мақсаты – меншік құқықтарының
Әсіресе, жекешелендірудің алғашқы кезеңінде көптеген қиыншылықтар кездесті:
Жекешелендіруден еліміз күткендей нәтиже бермеуінің де себебі бар
Тағы бір қателік - көптеген кәсіпорындар шетелдік
Осы қателікті алдын алу үшін, мемлекеттік меншікті басқарудың
Жекешелендіру - «қазақстандық үлгіде» интенсивтендірілген өндіріске қызығушылық танытқан,
Ал,шынайы жекешелендіру – бұл орта тапты қалыптастыра
2.3 Қазіргі кезеңдегі жекешелендірудің ерекшеліктері және мәселелері
Қазіргі таңда жекешелендіру процесі жалғасын табуда.
Энегретикалық ресурстардың, соның ішінде мұнай мен газдың бағаларының
Қазақстанда биылғы жылдан бастап, жекешелендірілген объектілердің тиімсіз көрсеткіштеріне
Мұнай-газ саласындағы басты бағыт – мемлекеттің халықаралық мұнай
«Самрұқ» холдингі мен өңірлік әлеуметтік кәсіпкерлік корпорациялар тау-кен
Елбасымыздың берген тапсырмаларын орындау үкіметке
Осыған байланысты энергетикалық ресурстардан қомақты табыс алу ешқандай
Биылғы жылғы президенттің жолдауында айтып өткендей, Салық
Қазақстан Үкіметінің энергетикалық активтерін қайтарудың алғашқы қадамы 1997
2008 жылдың басында Үкімет «Маңғыстаумұнайгады» өз меншігіне алуды
Осындай олқылықтарына қарамастан, мемлекеттен бар болғаны 1,5 млрд.
Мұнай-газ саласында мемлекетке тиісті бірқатар активтер «ҚазМұнайГаз» Ұлттық
Елімізде «АЕS-Екібастұз» компаниясын ұлттандыру басталды. Оған себеп, компанияның
Елімізде 2006 жылдан бері президентіміздің бұйрығымен «Самрұқ» холдингі
Сондықтан елімізде жекешелендіру процесі халыққа біршама пайда әкелді,
Қорытынды
Жоғарыдағы аталған мәліметтер мен деректерді сараптай келе мынадай
Жекешелендіру теориясына анықтамалар мен көзқарастар берілді.
Жеке меншікті қалыптастырудағы жекешелендірудің рөлі аталып өтті.
Жекешелендірудің дүние жүзі елдеріндегі орындалуына сипаттама жасалды.
.Бұл тарауда жекешелендіру процесіне түрткі болған бірқатар мәселелер
Келесі тарау «Қазақстандағы жекешелендіру: заңдық-нормативтік негіздері, кезеңдері, нәтижелері»
Қазақстанда мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің
Бұл төрт кезеңге жеке тоқталып, ерекшеліктерін айтып өттім.
Сонымен қатар, жекешелендірудің экономикалық және әлеуметтік жетістіктері
Жекешелендіру - қазіргі таңда еліміздің экономикасы
Курстық жұмыста биылғы жылдан бастап қолға алынып отырған
Еліміздің экономикасында жекешелендірудің маңызы зор, бірақ сол
Әдебиеттер тізімі:
Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру
Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы «Жаңа Әлемдегі – Жаңа
Ж.Х.Ғабит. Методологические аспекты исследования специфической формы
Собственность в экономической системе России / В.Н.Черковца, В.М.
О.Сәбден. XXI ғасырға қандай экономикамен кіреміз – Алматы:
Приватизация: глобальные тендеции и национальные особенности. В.А.Виноградов ред.:Институт
Есентугелов А. Экономика независимого Казахстана – Алматы: Кітап,
Т.С.Сарабекова «Жекешелендірудің заңды негізі». Алматы аумақтық мемлекеттік мүлік
Мейірбеков А.Қ., Әлімбетов Қ.Ә. Кәсіпорын экономикасы: Оқу құралы
Информационно-аналитический сборник «Казахстан: 1991-2001 годы» А.А.Смаилов ред. –
Л.М.Музаппарова, Ф.Т.Келімбетов. Приватизация государственного сектора экономики:Опыт Казахстана //Саясат.1998ж.,
С.Әкімбеков, А.С.Баймұхаметова, У.А.Жанайдаров. Экономикалық теория. Оқу құралы. –
Б.Дүйсенов. Нарықтық қатынастарды қалыптастырудағы жекешелендіру.//Саясат. – 2004ж.,
Ж.Қаржаубайұлы. «Маңғыстаумұнайгаздың» қожайыны кім?//Ел газеті. 2008ж., №16
А.Мұхамеджанова. Жасырын ойын жүріп жатыр...//Айқын газеті. 2008ж., №65
Қосымша
Кесте 3. 2008 жылғы 1 қаңтардағы
Республикалық мемлекеттік кәсіпорындардың саны, барлығы жедел басқару құқығында
РМК ЕМК
336 137 199 116
2007-2008 жылғы аумақтық және аймақтық мемлекеттік мүлік және
р/р
республикалық мемлекеттік мекемелердің теңгеріміндегі мүлікті жалға және сенімгерлік
республикалық мемлекеттік заңды тұлғалардың теңгерімдерінен теңгерімдеріне коммуналдық меншікке
Барлығы ММЖК шешімдерін орындау үшін
1 Ақмола 50 1 11 1 57 54
2 Ақтөбе 45 5 28 3 47 38
3 Алматы 30 1 5 0 29 28
4 Жетісу 26 0 7 2 10 7
5 Атырау 26 3 5 2 26 26
6 Шығыс Қазақстан 50 18 22 12 416
7 Семей 11 7 1 24
8 Жамбыл 37 9 10 0 144 72
9 Батыс Қазақстан 52 11 11 5 46
10 Қарағанды 101 15 102 3 620 586
11 Жезқазған 8 3 4 3 0 0
12 Қызылорда 55 42 11 1 50 38
13 Қостанай 56 7 16 1 44 33
14 Маңғыстау 21 12 12 5 34 21
15 Павлодар 43 7 7 2 112 49
16 Солтүстік Қазақстан 68 4 17 1 63
17 Оңтүстік Қазақстан 42 1 44 0 53
18 Байқоңыр қаласы 43 4 2 0 10
19 Алматы қаласы 237 8 72 6 85
20 Астана қаласы 66 119 35 6 207
Жиыны: 1067 270 428 54 1933 1488 329
Дерек көзі: : Қазақстан Респбликсы Қаржы Министрлігінің 2008
Кесте 4. Республикалық меншіктен тыс объектілерді сату бойынша
р/р№ Облыс Жылыжмайытын мүлікті сату
2007жыл-2008жыл (қаңтар)
Сату кестесіне қосылды қойылды қойылу % сатылды
Барлығы оның ішінде қосымша
1 Акмола 86 57 74 86,0 55 74,3
2 Ақтөбе 43 17 43 100,0 39 90,7
3 Алматы 114 70 102 89,5 86 84,3
4 Атырау 57 17 57 100,0 52 91,2
5 Шығыс-Қазақстан 97 29 97 100,0 92 94,8
6 Жамбыл 38 19 38 100,0 32 84,2
7 Батыс-Қазақстан 33 18 30 90,9 24 80,0
8 Карағанды 64 20 64 100,0 62 96,9
9 Қостанай 67 46 47 70,1 38 80,9
10 Қызылорда 36 22 36 100,0 36 100,0
11 Манғыстау 31 21 31 100,0 31 100,0
12 Павлодар 39 28 39 100,0 37 94,9
13 Солтүстік-Қазақстан 106 23 106 100,0 70 66,0
14 Оңтүстік-Қазақстан 65 38 64 98,5 55 85,9
15 Алматы қаласы 104 48 104 100,0 77
16 Астана қаласы 189 101 168 88,9 144
17 Байқоныр қаласы 13 - 13 100,0 13
18 Орталық аппарат - - - - -
Жиыны 1182 1113 94,2 943 84,7
Дерек көзі: Қазақстан Респбликсы Қаржы Министрлігінің 2008 жлғы
2