Мазмұны
Кіріспе 3
1 Дебиторлық борыштар есебін ұйымдастыру 7
2.Бухгалтерлік есеп туралы ғалымдардың ой-пікірі 10
3. Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер борышының есебі
4. Басқа да дебиторлық қарыздардың есебі 19
5. Берілген аванс бойынша есеп айырысудың есебі 28
Қорытынды 31
Қолданылған әдебиеттер 32
Кіріспе
Бухгалтерлік есеп дүние жүзіндегі кез келген бухгалтерияның іс
Қоғамның дамуы барысында бухгалтерлер 3 міндетті шешеді:
1.Есепті барынша ақпаратты, әрі дәл жасау;
2.Оның қарапайым және арзан болуына қол жеткізу;
3.Шаруашылық өміріндегі деректер жөнінде дер кезінде ақпарат алу.
Алайда бұл міндеттер едәуір шамада бірін-бірі өзара жоққа
Есеп қашан пайда болғаны тура тауып айту мүмкін
Бухгалтерлік есептің пайда болып, қалыптасуын мынадай кезеңдерге бөлуге
Ежелгі дүние;
Ортағасырлық:
Ренессанс пен қосарлы бухгалтерияның пайда болуы.
Ғалымның пайда болуы.ХІХ ғ. Екінші жартысы.
ХХ ғ.-бухгалтерлік есептің үдемелі дамуы.
Есеп және оның техникасы қашан да оның есептік
Көрнекті ғалым Б.Де Солозаноның «Бухгалтерлік есеп болмас, әлемді
ҚР-сының «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру» туралы
Кез келген кәсіпорынның бухгалтерлік балансында сол ұйымның меншігіндегі
Кәсіпорында әрбір күнтізбелік жұмыс күні барысында бірнеше операцияның
Бухгалтерлік есеп шот кәсіпорынның шаруашылық қызметін басқарып
Шоттар ұйымдағы орындалған операцияларды жинақтап, тіркеп, кейіннен
Мысалы, ұйымның қолда бар нақты ақшаларын есептеу
Бухгалтерлік шоттың қарапайым жай түрі үлкен «Т» әрпі
Дебит
1
2 1
2
Кәсіпорында орындалған әрбір операция бір шоттың дебитіне және
Бухгалтерлік есеп шоттың типтік жоспары
Бухгалтерлік есеп шоттарының Бас жоспары дегеніміз кәсіпорынның
Кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметінің бухгалтерлік есеп шоттарының Бас жоспарын
Шоттардың Бас жоспарын қолдану жөніндегі нұсқаулық бухгалтерлік есеп
Шоттарының Бас жоспарында бірінші реттегі жинақтамалы шоттардың атаулары
Бухгалтерлік есептің шоттары мынадай бөлімдерге біріккен:
1-бөлім.Айналымнан тыс активтер.
2-бөлім.Тауарлы-материалдық қорлар.
3-бөлім.Дебиторлық берешек және басқа активтер.
4-бөлім.Қаржы инвестициялары мен ақшалар.
5-бөлім.Меншікті капитал.
6-бөлім.Міндеттемелер.
7-бөлім.Кірістер.
8-бөлім.Шығыстар.
9-бөлім.Өндірістік есептің шоттары.
10-бөлім.Баланстан тыс шоттар.
Төменде 21.10.2003 жылғы №438 Қазақстан Республикасының Қаржы министірінің
1 Дебиторлық борыштар есебін ұйымдастыру
Дебиторлық борыштар деп - белгілі бір қарым-қатынасқа заңды
Есеп беретін уақыттан кейінгі бір жыл ішінде қайтарылатын
Ағымдағы активтерді сатып алуға алдын ала төленген төлемдер;
Сатылған тауарлар мен көрсетілген қызметтер үшін алынуға тиісті
Вексель бойынша алынуға тиісті борыштар;
Негізгі шаруашылық серіктестігі мен оның еншілес серіктестері
Акционерлік қоғамның лауазымды адамдарының дебиторлық борыштар;
Басқадай дебиторлық борыштар;
Қазақстан Республикасы Бухгалтерлік есеп және аудит жөніндегі
Ол, ақша қаражаттарының тікелей немесе жанама өсуі мүмкіндігін
Шаруашылық субъектісінің басқара алатын ресурстары актив болып
Бір жылдан астам уақыт бойы алынбаған дебиторлық борыш
Дебиторлық борыштар есебіне мына төмендегі аталған есептілік тіркелімдер
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер және басқадай дебиторлармен
Байқап қарасақ,көптеген ағылшын тілдес мемлекеттерде біртұтас шоттар
2.Бухгалтерлік есеп туралы ғалымдардың ой-пікірі
Бухгалтерлік есеп көптеген жылдар бойы басқа ғылымдар сияқты
Американдық зертеушілер Вильям Рипли, Колер барлық меншік иелері
3. Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер борышының есебі
Кәcіпорындар мен ұйымдардың “Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер
301 “Алынуға тиісті қарыздар” шоты;
302 “Алынған вексельдер” шоты;
303 “Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің басқадай қарыздары”
301 “Алынуға тиісті қарыздар” шотында жөнелтілген өнім. Орындалған
Сатылған өнімнің, тауардың, істелген жұмыстардың және көрсетілген қызметтердің
Сатылған өнімнің, тауардың, істелінген жұмыстардың және көрсетілген қызметтердің
Егер сатып алушылар мен тапсырыс берушілер шартқа сәйкес
Дебиторлық қарыздар соларға байланысты түсетін табысты салыстырғанның нәтижесінде
Дебиторлық қарыз айналыстан қаражатты айыратындығын көрсететін болғандықтан, шаруашылық
Сондықтан кейінгі кездері дебиторлық қарызды талап ету құқын
Факторингтық операциялардың есебі. Факторинг, басқаша айтқанда, қаржылық агент
Ондай қаржылық агент болып банктерде басқа да несиелік,
Осы келісім-шартта, клиентке құқын өзіне қайтып беру мәселесі
Келісім-шарттың жағдайы бойынша факторингтік компания “Жуан – төбе”
Факторинг келісім-шарты бойынша марапаттау сомасы 1,9%((38%*18)/360 күн) құраған
Қатар № Шаруашылық операциялардың мазмұны Сомасы,теңге Шоттар корреспонденциясы
Дебет
Кредит
1 2 3 4 5
Жабдықтаушы кәсіпорвнда (“Жол-Өткен”ЖШС)
1 Контракттың шарты бойынша “Жол-Өткен”ЖШС, “Тасты”ААҚ-ға тауарды жөнелтті:
-жөнелтілген тауардың нақты өзіндік құнына
-Келісім-шарттың құнына
-ҚҚС(16%)
196875
281250
45000
802
301
301
222
702
633
2 Қаржылық агенттен (“Жуан-Төбе”ААҚ)жөнелтілген тауардың 80% алынды
261000
441
687
3 Қаржылық агентке көрсеткен қызметі үшін, марапаттау сомасы
6199
831
687
4 Қалған 20% агенттен алынады, бірақ осы сомадан
59051
441
687
5 Қарыздары зачет жсалады 326250 671 334
Қарыз кәсіпорында («Тасты» ААҚ)
1 «Жол - Өткен» ЖШС-тен жөнелтілген тауар
тауар құнына
ҚҚС (16%) 281250
45000 222
331 671
671
2 Қаржылық агенттің талап еткен сомасы, алынған тауар
334 441
3 Қарыздары зачет жасалады 326250 671 334
Қаржылық агентте («Жуан-Төбе» ААҚ)
1 Факторингтік келісім шарт бойынша «Жуан-Төбе» ЖШС-ты қарыз
441
2 Факторинг бойынша марапаттау сомасы есептелінді 6199 тенге
3 «Тасты» ААҚ-нан талап етілген қарыз сомасы алынды
4 Факторингтік келісім-шарттың жағдайы бойынша «Жуан-Төбе» ЖШС-ке 20%
5 Қарыздары зачет жасалады 326250 687 332, 334
Кейбір жағдайда жабдықтаушы сатып алушыға тиеліп жіберілген тауарлар
Вексель дегеніміз – оның иесінің белгіленген мерзім, яғни
Вексель белгіленген қатал нысанда жазылған жазбаша борышқорлық
10000 (жүз мың) теңге
Төленуге тиісті сома мөлшері берілген уақыты Вексель
25.03.2006 жыл
Вексельдің
КДЕ фирмасы
Вексель бойынша ақша алушы ұйымның аты
13.12.2006 жыл
төлену мерзімі
ТОО «Медиком»
Вексель беруші ұйымның аты
Ербол ____________________________________________________________________МО
Тиісті адамдардың қолдары және ұйымның мөр таңбасы
302 «Алынған вексель» шотында жөнелтілген тауарлар (жұмыстар, қызметтер)
Пайыздық емес вексель бойынша 2 қосымша шот ашылуы
2 «Вексельдің алынған сомасынан марапаттау сомасы шегерілген (дисконт)»
3 «Вексель бойынша марапаттау сомасы (дисконт)».
Алынған вексель бойынша марапаттау сомасы толық көлемде олардың
Пайыздық вексель Пайызсыз вексель
Алғашқыда, марапаттау сомасы толық көлемде болашақ кезеңде табысы
332 шоттың дебеті мен 611 шоттың кредиті бойынша
Содан соң, есеп кезең барысында үлесіне сай есептелінген
611 шоттың дебеті мен 724 шоттың кредитінде көрініс
Жасалу үлгісі бойынша және қолданылуы бойынша вексельдер жай
Жай вексель дегеніміз төлем мерзімі келген кезде вексель
Айналым үрдісі кезінде вексель бір адамнан екінші адамға
Аудармалы вексель-(тратта) кредитордың қазірге белгілі бір соманы үшінші
Вексельдер өздерінің түрлері бойынша комерциялық, қаржылық және
Комерциялық вексельдер өнім өндіруші кәсіпорындар мен ұйымдарға ол
Қаржылық вексельдер арқылы тауарлық келісім-шарттарға жатпайтын әр түрлі
Қазыналық векесльдер мемлекеттік қазыналық міндеттемеге жатады. Олар ішкі
303 «Басқа да» шоты бойынша шаруашылық жүргізуші субъектісі
301 шоты бойынша талдау есебі сатып алушыларға берілген
4. Басқа да дебиторлық қарыздардың есебі
Басқа да дебиторлық қарыздарды есепке алу 33 «Басқа
331 «Өтелуі тиісті қосылған құн салығы»;
332 «Есептелінген проценттер»;
333 «Жұмыскерлердің және басқа тұлғалардың қарыздары»;
334 «Басқа да қарыздар».
Дебиторлық қарыздардың әрбір түрі бойынша есепке алуды ұйымдастырудың
«Өтелуі тиісті қосылған құн салығы» (331 шот). Бухгалтерлік
331 шоттың дебеті бойынша 671 «Жабдықтаушылармен және мердігерлермен
Тауардың, жұмыстың, қызметтің есебінен қосылған құн салығы алынады,
тауар (жұмыс, қызмет) алушы қосылған құн салығын (ҚҚС)
жабдықтаушы Қазақстан Республикасында ҚҚС төлеуші болып табылады, сатылған
ҚҚС сомасы зачетқа жатқызылатын болып табылады, егер де:
тауарды (жұмыс, қызмет) алушы қосылған құн салығын төлеуші
төленген салық сомасы кеден салығымен сәйкес келсе, яғни
төлем құжатында көрсетілген салық сомасы салық төленгенін қуаттайтын
темір жол, авиа билетінде көрсетілген салық сомада болса;
тұрғын-үй қызметінде пайдаланылатын құжаттарында көрсетілген сома салық сомасымен
бақылау кассалық машинасынан алынған чектердің сомасымен сәйкес келсе.
Алумен байланысты төлеуге жататын ҚҚС болса олар зачетқа
жұмыс, қызмет кәсіпкерлік қызметке жатпайтын шараларды жүргізумен байланысты
тұрғын-үй қорларындағы ғимараттар болса, қонақ үй ретінде пайдаланатын
жеңіл автомобиль, негізгі құрал ретінде алынған болса;
тегін алынған мүліктер (тауар, жұмыс, қызмет).
Есептік кезең өткеннен кейін, ҚҚС бойынша зачетқа рұқсат
Есептелінген проценттер 332 «Есептелінген проценттер» шотында есепке
Алынуға тиісті проценттік үстеме төлем 332 «Есептелінген проценттер»
Есептелінген проценттердің төленуі 441 «Есеп айырысу шотындағы қолма-қол
332 «Есептелінген проценттер» шоты бойынша аналитикалық есеп-қарыз алушы,
333 «Жұмыскерлердің және басқа тұлғалардың қарыздары» шотында дебиторлық
«Жұмыскерлердің және басқа тұлғалардың борышы» деп аталатын шотта
Жалпы әкімшілік–шаруашылық қажеттілігі (шығындары) және қызметтегі іс сапарлары
Д-т: «Жұмысшылар мен басқа да тұлғалар борышы» шоты
К-т: «Ақшалар» шоты түріндегі бухгалтерлік жазу жазылады.
Жұмысшыларға берілген заем (қарыз) сомаларына да:
Д-т: «Жұмысшылар мен басқа да тұлғалар борышы» шоты
К-т: «Ақшалар» шоты түріндегі бухгалтерлік жазу жазылады.
Есеп беруге тиісті тұлғалардың аванс ретінде алған сомаларының
Д-т: «Жұмысшылар мен басқа да тұлғалар борышы» шоты
К-т: «Ақшалар» шоты түріндегі бухгалтерлік жазу жазылады.
Есеп беруге тиісті тұлғалардың кәсіпорынның есебінен шығарған шығындардың
Д-т: «Тауарларды сату бойынша шығындары
«Жалпы және әкімшілік шығындары»
«Үстеме шығындар»
«Әлеуметтік сала шығындары» деп аталтын шоттардың тиістілері
К-т:«Жұмысшылар мен басқа да тұлғаладыңр борышы» түріндегі екі
Жабдықтаушыларға олардан алынған ақау материалдарды қайтаруға байланысты дебиторлық
Д-т: «Басқа да дебиторлық борыш» шоты
К-т: «Материалдар» шоты түріндегі бухгалтерлік жазуы жазылады.
Банктегі қателесіп есептеп шығарылған сомаға:
Д-т: «Басқа да дебиторлық борыш» шоты
К-т: «Ақшалар» шоты түріндегі бухгалтерлік жазу жазылады.
Құны акцептелген тауарлы-материалдық қорлар мен айналымнан тыс активтер
Д-т: «Басқа да дебиторлық борыш» шоты
К-т: «Жабдықтаушы және мердігерлермен есеп айырысу» шоты түріндегі
Ағымдағы жал бойынша алынуға тиісті жал төлемдері мен
Д-т: «Басқа да дебиторлық борыш» шоты
К-т: «Негізгі емес қызметтен алынатын басқа да табыстар»
Төтенше жағдайлардан болған залалардың орнын толтыру бойынша дебиторлық
Д-т: «Басқа да дебиторлық борыш» шоты
К-т: «Тоқтатылған операциялардан болатын кірістер (зияндар)» шоты түріндегі
Сонымен қатар «Басқа да дебиторлық борыш» шотында төленуге
Басқа да дебиторлық қарыздар (334 шот). Бұл шотта
Шағым-талап (претензия) бойынша есеп айырысуды есепке алу. Шағым-
Кәсіпорын шағым-талап бойынша қарыздарды уақытында және толығымен өндіріп
Кем шыққан өнімдер, тиісті сапаға сай келмейтін немесе
Бұл шотта жабдықтаушылардың шот фактураларында жіберілген арифметикалық қателері
Тиісті құжаттардың негізінде шағым-талап сомаларын 334 шоттың дебетіне
Қойылған шағым талап бойынша төлем түскен жағдайда 441
Қойылған шағым талап бойынша қойылған сомалардан бас тартқан
Ішкі шаруашылық есеп айырысуларды есепке алу. Ішкі шаруашылық-бұл
334 шотында мынадай есеп айырысулар есепке алынады: шаруашылық
334 шоты бойынша ішкі шаруашылық есептері бөлінгенде шоттардың
№ Шаруашылық операцияларының мазмұны Сомасы, теңге Дебит Кредит
1 2 3 4 5
1 Ағаш дайындау бөлімшесіне берілді:
-Жүк автомашиналары
-Жанар май
-Қосалқы бөлшектер
-Басқа да материалдары
5800000
720000
800000
120000
334
334
334
334
124
203
205
206
Жиыны 7440000
2 Ағаш дайындау қызметкерлеріне еңбек
210000
334
441
3 Есеп айырысуды салыстырып тексеру актісінің
42000
687
334
334 шоттың дебиті бойынша бас кәсіпорынның ішкі шаруашылық
Жоғалту мен шығудың есебі. Субъектінің шаруашылық қызметінің процесңнде
Нормаланатын жоғалтулардың негізіне физикалық-химиялық қасиетінің өзгеруімен байланысты болып
Нормаланбайтын жоғалтулар өндіріс шығыстарына жатқызылады, ал нормаланбайтын жоғалтулар
334 шоты дебеттелініп, негізгі құралдардың жетңспеген баланстық құнына
Негізгі құралдар мен материалдық құндылықтарға бұрындары жатқызылған ҚҚС
5. Берілген аванс бойынша есеп айырысудың есебі
Берілген аванс бойынша есеп айырысудың есебі 35 «Берілген
Бұл бөлімшенің екі шоты бар:
351 шоты «Тауарлы-материалдық құндылықтар мен жабдықтау үшін берілген
352 шоты «Орындалатын жұмыстар мен көрсетілген қызметтер үшін
Ал берілген аванстар дегеніміз ұйымның жабдықтаушылар мен қызмет
35 «Берілген аванстар» бөлімшесінің шоттарында тауарлы-материалдық құндылықтарды жеткізуге
Аванс берілген жағдайда 35 бөлімшенің шоттары дебеттеледі және
Тиесілі шоттардың (351, 352) кредиті бойынша және 671
Осы аталған шоттарға байланысты бухгалтерлік есепте мынадай корреспонденция
Д-т: «Тауарлы-материалдық құндылықтар мен жабдықтау үшін берілген аванстар»
К-т: «Ақшалар» шоты.
Несие есебінен берілген аванс сомасында:
Д-т: «Тауарлы-материалдық құндылықтар мен жабдықтау үшін берілген аванстар»
К-т: «Банктен тыс мекемелердің несиелері» шоты немесе «Басқа
Шетелдік ақша бірлігі, яғни валюта түріндегі берілген аванстар
Д-т: «Тауарлы-материалдық құндылықтар мен жабдықтау үшін берілген аванстар»
К-т: «Бағамдық айырмашылықтан алынатын кіріс» шоты
Бұрынырақта аванс ретінде берілген соманың пайдаланғаннан қалғаны қайтарылғанда:
Д-т: «Ақшалар» шоты.
К-т: «Тауарлы-материалдық құндылықтар мен жабдықтау үшін берілген аванстар»
Бұрынырақта берілген аванс есебінен жабдықтаушыларға тиісті қарыз
Д-т: «Жабдықтаушылар мен мердігерлермен есеп айырысу» шоты
К-т: «Тауарлы-материалдық құндылықтар мен жабдықтау үшін берілген аванстар»
Жалпылама аталмыш бөлімшелердің шоттары тауарлық-материалдық қорлары, жеткізгені үшін
№ Операциялар мазмұны Дебеттелетін шоты Кредиттелетін шот
1 2 3 4
1 Жабдықтаушыларға олардан алдағы уақытта алынатын тауарлар, материалдық
2 Мердігерлерге олардың алдағы уақытта атқаратын жұмыстары мен
3 Бұрын төленген аванс сомасы есебінен қоюшы мердігерлерге
4 Аванс ретінде жабдықтаушы – мердігерлерге алдын ала
441 351, 352
Қорытынды
Бүгінгі таңда ел экономикасының нарықтық жолға көшуіне байланысты
Бухгалтерлік есептің негізгі мақсаты- ұйымнығ өз экономикалық және
Жалпы осы курстық қорытындысы ретінде мен осы бухгалтерлік
Қолданылған әдебиеттер
«Бухгалтерлік есеп принциптері» К.К.Кеулімжаев, З.Н.Әжібаев, Н.А.Құдайбергенов. /Алматы экономикс
«Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп» В. К. Радостовец, Т.
«Дебиторлық борышты беру-сату» / Бухгалтер Бюллетені – 2001
«Бухгалтерлік баланс» / Бухгалтер бюллетені – 1998 -
«Дебиторлық борыштар есебін ұйымдастыру» / Сборник науч. тр.
«Негізгі құралдар: жылдың соңында сатып алу және есептен
«Вексель операцияларының бухгалтерлік есебі» /Бухгалтер Бюлетені – 2001
«Бухгалтерлік қызметті ұйымдастыру» / Бухгалтерлік бюллетені – 2003
«Бухгалтерлік есеп» С. Б. Баймуханова / Алматы 2005
«Аудит және Бухгалтерлік есеп» Т. Ә. Әбдіқалықов /
«Бухгалтерлік есеп теориясы» Б. Е. Мукашев / Алматы
Басқадай дебиторлық борыш шоты бойынша жүргізілетін операциялар
№ Операциялардың мазмұны Дебиттелетін шот Кредиттелетін
1 Жұмысшылар мен қызметкерлерге қызметтегі іс сапары және
2 Жұмысшылар мен қызметкерлерге берілген банк несиелері
3 Жұмысшылар мен қызметкерлердің ұйымның кассасына бұрынаванс
4 Жұмысшылар мен қызметкерлерге аванс ретінде берілген соманың
3