ӨНІМНІҢ БӘСЕКЕЛІК ҚАБІЛЕТІН АРТТЫРУ БАҒЫТТАРЫ

Тақырыбы: «
Өнімнің бәсеке қабілеттілігін арттыру ААҚ Ақ Алтын мысалында
ЖОСПАР
КІРІСПЕ…………………………………………………………………………………….3
1.Бөлім. НАРЫҚ ЖАҒДАЙЫНДА ӨНІМНІҢ БӘСЕКЕЛІК ҚАБІЛЕТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ……………………..6
Нарық жағдайында өнімнің бәсекелік қабілетінің ұғымы,
Бүкіләлемдік сауда ұйымына кіру алдында өнімнің бәсекелік қабілетін арттырудың
Өнімнің бәсекелік қабілетіне әсер ететін факторлар…………..22
2.Бөлім. МАҚТА ӨНІМДЕРІН ӨҢДЕУШІ ӨНДІРІСТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ АХУАЛЫ МЕН БӘСЕКЕ
«Ақ Алтынң ААҚ-ның негізгі технико-экономикалық көрсеткіштері……………………………………………………………………26
Кәсіпорында өнімнің бәсекелестік қабілетін бағалау………….45
3.Бөлім ӨНІМНІҢ БӘСЕКЕЛІК ҚАБІЛЕТІН АРТТЫРУ БАҒЫТТАРЫ…………………………………………………………………..51
Өнімнің бәсекелік қабілетін арттырудың ұйымдастырушылық-экономикалық тетіктері………………..51
Өнімнің бәсекелік қабілетін көтеруде кәсіпорындардың өзара байланыстарын жетілдірудің маңыздылығы…………..63
Бәсекелік қабілетті арттыруда – сапа, баға, маркетинг жүйелерін жақсарту
ҚОРЫТЫНДЫ…………………………………………………………………………85
Қосымшалар…………………………………………………………………………….88
Пайдаланылған әдебиеттер ………………………………………………………91
КІРІСПЕ
Кеңес Одағының ыдырауынан кейін, одақтан шыққан елдердің экономикасы терең
Ауыл шаруашылығы өндірістері «Қазақстан-2030ң стратегиясында көрсетілген басым салалардың бірі
Тоғыз жолдың торабында орналасқандықтан, шекарамыздың өн бойында өз өнімімізді
Осы факторларды есепке ала, Дипломдық жұмысымның мақсаты ретінде Қазақстанның
Міндеттері ретінде :
− өнімнің бәсекелік қабілетінің нарықтық экономика жағдайындағы
− импорт алмастыру саясатының маңызын ашу;
− мақта өнімдері нарығының Қазақстандағы дамуын талдау;
− «Ақ Алтынң ААҚ-на жалпы сипаттама
− кәсіпорын өнімінің бәсекелік қабілетін талдау;
− Қазақстанның ауыл шаруашылығы саласындағы мақта-шикізаты өнімдерінің бәсекелік
Бірінші тарауда өнімнің бәсекелік қабілетін арттырудың теориялық мәселелері қарастырылады.
Екінші тарауда ауыл шаруашылығының мақта шаруашылығы саласында ондаған жылдар
Үшінші тарауда өнімнің бәсекелік қабілетін арттыру бағыттары келтірілген. Мақта
1. НарыҚтыҚ жаҒдайда ӨнімніҢ бӘсекелік Қабілетін
Нарық жағдайында өнімнің бәсекелік қабілетінің ұғымы, мағынасы
Тауардың бәсекелік қабілеті нарықтық қатынастарға қатысушылардың нарықтағы коммерциялық табысының
Бәсекелік қабілет салыстырмалы шама болып табылатындығын ескерген жөн. Бір
Өнімнің бәсекелік қабілетін бағалаудың жалпы ережелері:
− тауарды өткізу нарығын таңдау және талдау;
− ұқсас тауарларды өндіретін және өткізетін бәсекелестерді
− салыстыру бағасы ретінде бәсекелік қабілеті жоғары ұқсас
− бағалауға тиісті параметрлердің қажетті тобын
− параметрлердің сәйкес топтары бойынша бірегей көрсеткіштер
жиынын белгілеу;
− тауар топтары бойынша көсеткіштерді талдау, анықтау және
− кәсіпорын тауарларының бәсекелік қабілетінің интегралды көсеткіштерін есептеу;
− тауар өңдеуге қатысты кәсіпорынның тауар саясатын
Өндіріс технологиясы мен адам қажеттілігінің дамуы әсерінен сапа рөлі
Тауардың бәсекелік қабілетін бағалаудың типтік сызбасы
Сыртқы нарықты зерттеу
1. Сурет
Осыған байланысты, өнім сапасы мәселесі - тауар өндірушілер алдында
Өнімнің бәсекелік қабілеті келесі элементтерден тұрады:
− бағаның негізгі бәсекелестердің бағасымен салыстырылуы;
− сұраныс пен ұсыныс қатнастарына байланысты, бәсекелестер саясатына
− жеңілдіктер жүйесінің тұтынушыларды тартуы;
Өнім сапасы :
− өнімнің техникалық-функционалдық қасиеттері;
− қосымша пайдалылықтың болуы;
− өнімнің танымалдық деңгейі;
Өткізу, жарнама және қызмет көрсету жүйелерінің бәсекелік қабілеті:
− өткізу жүйелерінің тұтынушыларға қолайлылығы;
− жарнаманың тиімділігі;
− қызмет көрсету жүйелерінің қолайлылығы мен сенімділігі.
Ғаламдану белгісімен өтіп жатқан соңғы он жылдық экономикалардың әлемдік
М.Портер бойынша өндірушілердің бәсекелік артықшылықтарының 5 негізгі типін бөліп
жаңа қатысушылардың нарыққа кіру қаупі;
сатушының нарықтағы билігі;
тұтынушылардың нарықтағы билігі;
бәсекелестер арасында тиімді жағдайға тырысу;
ауыстырушы өнімдердің пайда болу қаупі;
Бәсекені талдауға қатысты бірнеше теорияларды, атап айтқанда Вернанның халықаралық
− ел үкіметімен қалыптастырылатын капиталды орналастыруға және салық
− тиімді орналасуы (көлік және ақпараттық коммуникацияларға, сауда
− төмен пайыздық ставка (қарыз
− табиғи ресурстар, территория литосферасы мен гидросферасының ресурстары
Жалпы өнімнің бәсекелік қабілетін арттыруға бірнеше факторлар әсер етеді.
Сыртқы факторларға мемлекет деңгейінде қабылданатын бағдарламалар мен заңдар жатады.
«Сапаң Республикалық бағдарламасының негізгі мақсаттары мен қызметтері келесідей
− өнімдер мен қызметтер сапасы саласында мемлекеттік басқаруды
− басқару нысандары мен әдістерін жетілдіру;
− отандық өнімдердің бәсекелік қабілетін арттыруға бағытталған ҒТП жетістіктерін
− өнімдер мен жұмыстар, көрсетілетін қызметтерді сетификаттаудан сапа жүйесін
− стандарттау, метрология мен сертификаттау саласында кадрларды дайындау;
− сапаны артыру саласында іс-шаралар ұйымдастыру мен насихаттау.
Ішкі факторға кәсіпорын деңгейіндегі шаралар болып білікті менеджмент, сапа
Бәсекелік қабілетті қамтамасыз етуде ХХ-ғасырдың 80-ші жылдары сапаға деген
− функционалдық қасиеттер тұтыну затының өз мақсаттық бағытына сәйкес
Мысалы, кір жуғыш машинаның функционалдық қасиетіне оның кір жууын
- әлеуметтік арналымы тауардың әр-түрлі халық тобына арналғандығы;
- эргономиялық қасиеттер тауардың тұтыну кезіндегі ыңғайлылық
- эстетикалық қасиеттер тауардың көңілге аларлықтай ерекшеліктер арқылы
Poole computer компаниясының тек түсімен ғана ерекшеленетін жаңа компьютер
- экологиялық қасиеттері, бұл тауарды қолдану қоршаған
- гигиеналық қасиеттер тауардың тұтыну кезіндегі адам
- тауардың тұтынудағы сенімділігі, яғни тұтыну кезіндегі өзінің
Өңдеуші және тамақ өнеркәсіптері өнімдерінің бәсекелік қабілетін анықтау үшін
ТҚДқ Бб
БҚқ =
ТҚДб Бқ
Мұндағы: БҚқ- қарастырылып отырған тауардың бәсекелік қабілет көрсеткіші;
ТҚДқ және ТҚДқ- қарастырылып отырған және бәсекелес тауарлардың тұтыну
Бб және Бқ- қарастырылып отырған және бәсекелес тауардың бағасы;
СҰДқ және СҰДб- салыстырылып отырған тауарлардың сатылуының ұйымдастырылу деңгейін
Әрбір бағаланып отырған бұйымға эксперттермен 0-ден 10-ға дейін баға
БҚД квалиметрия ережелеріне сәйкес, орташаланған геометриялық шамалар ретінде анықталады.
БҚД = q1 m1* q2 m2 *…* qn mn
q1, q2,….,qn – бұйымның жекелеген тұтыну қасиеттерінің баллдық бағасы;
m1, m2,….,mn – тұтыну қасиеттерінің салыстырмалы маңыздылығының коэффициенті.
Нарықта тауарды таңдай отырып, сатып алушы тек оның бағасы
СҰД = b1 n1 * b2 n2 *…* bp
b1 b2……bp –
n1 n2……np
Сатып алушы А тауарын және басқа бәсекелестердің тауарларының бәсекелік
1.1-ші формуладан бәсекелік қабілетті арттырудың негізгі бағыттары шығады. Бұл
Техникалық бағыт ең алдымен өнімді дайындау технологиясын, дәмін, иісін,
Экономикалық бағыт бағалық саясатпен тікелей байланысты. Мұнда мәселе бағаның
Нақты өнімнің бәсекелік қабілет деңгейін арттыру үшін өндіруші :
- сату бағасын төмендетеді;
- өнімнің сапасын және тұтыну
- тауардың сатылуын ұйымдастыру деңгейін жақсартады.
Бағаны белгілі деңгейге дейін төмендетуге болады. Өзара байланысты үрдістердің
Соңғы кезде ішкі нарықта, жекелегенде тамақ және жеңіл өнеркәсіп
Бүкіләлемдік сауда ұйымына кіру алдында өнімнің бәсекелік қабілетін арттырудың
Қазіргі уақытта мемлекеттің ішкі нарығы шетелден келетін импорттық өнімдерге
Азық-түлік тауарларын импортпен алмастыру деп тұрғындардың өмірі мен денсаулықтарын
Қазақстан Республикасында ауыл шаруашылық өндірісінің қысқаруы отандық өнімдерге деген
Алайда соңғы жылда терең дағдарысқа және ауыл шаруашылық өндірісінің
Сонымен қатар, ауыл шаруашылық өнеркәсібінің дамуын келесі факторлар тежейді
- шикізат сатып алуға арналған меншікті айналым қаражаттарының
- ауыл шаруашылық шикізатты өңдеу жөніндегі өндірістің жеткіліксіздігі;
- ауыл шаруашылық шикізатын терең қалдықсыз өңдейтін өндірістердің болмауы;
- ауыл шаруашылығында өндіріс орындарын құруға материалдық-техникалық базаның жетіспеушілігі;
- ауыл шаруашылығы өндірісінде қазіргі заман талабына сай
1999-2000 ж.ж. ұқсас тауарлар импортын шектейтін, отандық кәсіпорындар жұмысын
Мақта және мақта-шикізаты өнімері нарығында отандық өнім үлесі 11.3%
Мақта, мақта шикізаты өнімдеріндегі импорт пен отандық өнім үлесі
2. Сурет.
Сыртқы нарықтарда тұтыну өнімінің бәсекелік қабілеті, ең алдымен оның
Қазіргі кезде отандық өнімдердің бәсекелік қабілетін ең алдымен ішкі
Бағдарлама мақсаттары болып :
- ауыл шаруашылық және жалпы жеңіл өнеркәсібі мен
- сапа мен ассортиментті жақсарту, өндіріс шығындарын
- отандық экономиканың тоқыма, тігін және былғары аяқ
- шикізат және тамақ қосындыларын, дайын тамақ
- отандық өнімнің бәсеклік қабілетін ішкі және сыртқы
- кәсіпорындардың қаржылық-экономикалық жағдайын сауықтыру;
- салаға инвестиция тарту және кәсіпорындардың екінші
- жоғары технологияны, бәсекелі өнімді ішкі және сыртқы
- өндірісті ұйымдастыру мен дамыту, бизнес жоспарларды
Қазақстан тауарларының бәсекелік қабілетінің жоғарылауына жағдай жасайтын негізгі шаралар
- ағымдағы статистикалық есеп-қисап, сонымен қатар арнайы зерттеулер мен
- микродеңгейде менеджмент пен маркетингті жақсарту. Менеджмент ең алдымен
- негізгі әріптес елдермен саудада есептесетін нақты
- пайыздық ставканы ішкі нарыққа бағытталған өндіріcтерді несиелеу
- тауарларды сыртқы нарықтарға жылжытуды мемлекеттік деңгейде
- табиғи монополиялар аясында бағаны
- жекелеген тауарлар өндірістерін монополиясыздандыру және ҚР-ның
- өндірістің техникалық және технологиялық деңгейін арттыру
- импортты саясат, жоғары баж салықтарын дайын өнімге,
Импортты алмастыру Бағдарламасының негізгі қағидалары болып мыналар табылады :
- ішкі және сыртқы нарықтарда өнімнің бәсекелік қабілетін
- өнімді өндірудің экономикалық тиімділігі:
- бағдарламаны қолда бар ресуртардан шыға біртіндеп
Бағдарламаны жүзеге асырудан күтілетін нәтижелер мынадай : 2001
Тамақ өнеркәсібінде 2003 жылға қарай отандық өнім үлесі ішкі
Қазақстанның азық-түлік тауарлары нарығындағы қалыптасқан жағдайлар көбіне мемлекеттің сыртқы
Отандық тауар өндірушілердің мүддесін қорғау қағидалары.
Барлық дамыған елдер өз тауар өндірушілеріне қолдау көрсетеді, кейде
Отандық тауар өндірушілердің мүдделерін қорғау жоғары кеден баждарын белгілеуді
Тұтынушылар мүдделерін қорғау қағидалары.
Бұл қағида тауарлар өндірісі мен айналымы аясында монополияның болмауын
Кластерлік жайғасымның орындалу қағидасы, яғни өзара байланысты салалардың мүдделерін
Жалпы жоғарыдағы мәліметтерді зерттей келе, азық-түлік өнімдерінің отандық өндірісінің
Мақта өндірісіне әсер ететін факторлардың тиімділігін жеке-жеке қарастыруға болады.
Кәсіпорынның бәсекелік қабілетін арттыруда маңызды орынды мақтаны өндіру мен
Негізгі өндірістік қорларды пайдалануды жақсарту - өндіріліп отырған өнім
Негізгі және қосымша шикізаттың пайдаланылуын жақсарту мақта өндірісіне жұмсалатын
- технологиялық схеманы өзгертуге қажетті шығындар;
- құрал-жабдықты модернизациялау шығындары;
- тұтынушыға өнім сапасының жақсарғаны жайлы ақпараттау шығындары;
- персоналды оқытуға жұмсалған шығындар.
Шикізат сапасының қажетті деңгейін қамтамасыз ете алатын және төмен
Бір өнім бірлігіне келетін көлік шығындарын төмендету үшін, қай
Өндірісті ұйымдастырудың прогрессивті әдістері мен тәсілдерін енгізу , жұмыскерлердің
ҒТП-тің дамуымен және оның нәтижелерінің мақта тазалау салаларының кәсіпорындарына
Өнімді өндіру және өткізу шығындарын төмендетуде маңызды орынды өндірістік
1.3. Өнімнің бәсекелік қабілетіне әсер ететін факторлар
Отандық өндірісті өркендету мен тауар өндірушілерді қолдау үкіметіміздің алға
Кез-келген экономикалық жүйенің тиімділігін арттыруда бәсекенің алар орны ерекше.
Ендігі кезекте өнімнің бәсекелік қабілетіне әсер ететін факторларға жеке-жеке
Тұтынушы өзіне қажетті тауарды оның тиімділігі арқылы таңдайды.
Ауыл шаруашылық өнімдерінің сапасы адам өміріне пайдалылығымен тікелей байланысты.
Бәсеке жағдайында өнім өндіруші өз өнімдерінің тұтынушылық деңгейін
Өнімнің бәсекелік қабілетін арттырудың факторларын келесі үш топқа бөліп
- техникалық
- экономикалық
- ұйымдастырушылық
Техникалық фактор өнімді дайындау технологиясын жетілдірумен байланысты, яғни, тауардың
Экономикалық фактор негізінен баға саясатымен байланысты. өнімнің өзіндік
Өнімнің бәсекелік қабілетін арттырудың ұйымдастырушылық факторы тауарды сату саясатымен
Баға саясатының маңызын екі жақты қарастыруға болады: өндіруші үшін
Бағаның қалыптасуының үш негізгі әдісі бар:
- өзіндік құн мен табыс негізінде;
- сұраныс пен ұсыныс тепе-теңдігі негізінде;
- нарықтағы бәсеке жағдайына байланысты.
Нарықтағы бағалық бәсеке кезінде тауар өндірушілер негізгі фактор ретінде
Өнімнің бағасы оның өзіндік құнының шамасына тікелей байланысты. Өзіндік
2. МаҚта Өнімдерін ӨҢдеуші ӨндірістіҢ экономикалыҚ ахуалы мен бӘсеке
2.1. «Ақ Алтынң ААҚ-ның негізгі технико-экономикалық көрсеткіштері
«Ақ Алтынң ААҚ 1995 жылдың 27 наурызында аудандық
Бұл кәсіпорын толық түрде өзін-өзі қаржыландыратын, пайда табуға мақсатталған
«Ақ Алтынң ААҚ-ы заңды тұлға болып табылады. Өзіндік басшысы,
«Ақ Алтынң ААҚ-ның негізгі қызметі ауыл шаруашылығында мақта өсіру
Қызмет түрлері шет елдердегі, сондай-ақ өзіміздегі мақта шикізатына жоғары
«Ақ Алтынң ААҚ-ның жағдайы біршама тұрақты.
Бұл кәсіпорын Оңтүстік Қазақстан Облысы әкімінің нөмірі 159-1958-ААҚ
«Ақ Алтынң ААҚ-ы акционерлік қоғам болып табылатындықтан басқару жүйесі
Кәсіпорынның жоғарғы брасқару органы – акционерлер, жылына екі рет
Кәсіпорынның өндірістік құрылымы деп орындалатын технологиялық процестерге тәуелді кәсіпорындарды
Кәсіпорынның өндірістік құрылымы – бұл өзара байланысқан негізгі, көмекші
«Ақ Алтынң ААҚ-ның өндірістік құрылымы келесі нұсқада көрсетілген.
«Ақ Алтынң ААҚ-ның өндірістік құрылымы
«Ақ Алтынң ААҚ
3. Сурет
Кәсіпорынның меншігін басқару органы ретінде кәсіпорын басқармасы құрылған, ол
Қазіргі нарық жағдайында еліміздің кез-келген кәсіпорыны сияқты «Ақ Алтынң
Кәсіпорынның басқару құрылымы келесі нұсқада көрсетілген.
Кәсіпорынның ұйымдастырушылық-басқарушылық құрылымы
4. Сурет
Тазалау цехтарында әр тараптан алынған тапсырыстарды орындау, сорттау цехі,
Кәсіпорынның даму тарихында айтып өткеніміздей басқару жүйесі басқарма кеңесінен
Бухгалтерлік есеп бөлімінің міндеті – акционерлік қоғамның жұмысына бақылау
«Ақ Алтынң ААҚ-ның қызметінің мақсаты: пайда түсіру және акционерлерді
Қоғамның негізгі қызметі: мақта жинау, тазалау, өңдеу,қайта өңдеу
- «Ақ Алтынң ААҚ-ның қызметінің құрамына
35 мақта қабылдау пункті. Мұнда жергілікті аймақтардан мақта қабылдау
- «Ақ Алтынң ААҚ-ның мақта тазалау,
мақта талшығы (волокна);
техникалық және тұқымдық мақта шиті;
улюк;
линт;
үлпек.
- «Ақ Алтынң ААҚ-на қарасты «Ақ Майң цехы. Бұл
Акционерлік қоғамда табиғи монополия заңдылығына сәйкес жыл сайын аудиторлық,
«Ақ Алтынң ААҚ-ның басқару органдары мен жауапкершілігі. Қоғамның басқару
- акционерлердің жалпы жиналысы;
- директорлар кеңесі;
- қоғамды басқарушылар.
Бірінші қаржылық қол таңба қою құқығына ие тұлғалар:
- президент;
- бас қаржы директоры;
- экономикалық сұрақтар бойынша атқарушы директор.
Бухгалтерлік есепті жүргізу және 2-ші қаржылық қолтаңба қою құқығына
- бас есепші.
Бөлімшелерде 1-ші қолтаңба қою құқығы бар бас директорларға және
«Бухгалтерлік есеп туралың заңы мен 1-бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес
- бухгалтерлік есеп және есеп беру директоры
- бухгалтерлік есеп жүйесін ұйымдастыру, есептілік және салық
- ішкі қабылдау тәртібін арнауға;
- есеп саясатын жүзеге асыруды қамтамасыз ету.
Ендігі кезекте, кәсіпорынның мәлімерттерін пайдалана отырып өндірістік-шаруашылық қызметіне талдау
Кәсіпорынның негізгі қызметі тұтынушылар қажеттіліктерін қанағаттандыру болып табылады, сондықтан
Сондықтан кәсіпорын жұмысын талдауды өнімді және қызметті шығару көрсеткіштерін
1. Кесте – Кәсіпорынның технико-экономикалық көрсеткіштері
Р/с Көсеткіштер өлшем бірлігі 2002 2003 Ауыт. (+;-)
Өзгеру
қарқыны%,
1 2 3 4 5 6 7
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
Өткізілген өнім көлемі
Өнімнің өзіндік құны
Жалпы табыс
Кезең шығындары
Негізгі қызметтен түскен табыс
Таза табыс
Өткізілген өнімнің 1тг. кеткен шығындар
Өнім рентабельділігі
Жұмысшылар саны
Еңбек өнімділігі
Еңбек ақы қоры
1 жұм-ға орташа айлық еңбек ақы
Негізгі қордың орташа жылдық құны
Қор қайтарымдылығы
Қор сиымдылығы
млн.тг
млн.тг
млн.тг
млн.тг
млн.тг
млн.тг
тг.
%
адам
млн.тг
млн.тг
мың.тг
млн.тг
тг.
тг.
1602.5
1426.1
176.4
46.1
130.3
91.21
0.06
5.7
540
3.0
214.6
33.1
87.6
18.3
0.05
2182.7
1937.6
248.7
68.7
180.0
126.0
0.06
5.8
547
4.0
252.2
38.4
152.3
14.3
0.07
580.2
511.5
72.3
22.6
49.7
34.8
0.0
0.1
7
1.0
37.6
5.3
64.7
-4
0.02
136.2
135.9
141.0
149.0
138.1
138.1
0.0
-
101.3
133.3
117.5
116.0
173.9
-78.1
140.0
Кесте бойынша есепті жылы өнімді өткізу көлемі өткен жылға
2002-2003 жж. көрсеткіштердің (1-өнімді өткізу көлемі, 2-өнімнің өзіндік құны,
5. Сурет
. 2002-2003 жж. көрсеткіштердің (1-негізгі қызметтен түскен табыс, 2-таза
6. Сурет
Жеңіл өнеркәсіп кәсіпорындарында өндіріс тиімділігін көтерудің маңызды факторларының бірі
Талдауды негізгі қорларды пайдалану тиімділігін бағалаудан бастаймыз.
2. Кесте - Негізгі қорларды пайдалану тиімділігін талдау.
Рс Көрсеткіштер Өлшем
бірлігі 2002 2003 Ауытқуы
(+;-) Өзгеру
қар-
қыны %
1 2
1
2
3
4
Өнімді өткізу көлемі
Негізгі қорлардың орташа жылдық құны
Қор қайтарым
дылық
Қор сиымдылық
млн.тг
млн.тг
тг
тг
1602.5
87.6
18.3
0.05
2182.7
152.3
14.3
0.07
580.2
64.7
-4
0.02
136.2
173.9
-78.1
140.0
Кесте берілгендері бойынша негізгі қорлардың орташа жылдық құны есепті
Қор қайтарымдылық деңгейі есепті 2003 жылы өткен
Нарық жағдайында негізгі қорлар кәсіпорын үшін маңызды тетік болып
Бұдан әрі негізгі өндірістік қорлардың құрамын және құрылымын қарастырамыз.
3. Кесте - Негізгі өндірістік қорлардың құрамы
рс
Көрсеткіштер 2002 ж
2003 ж Ауытқулар
млн. тг %-дық үлесі млн. тг %-дық үлесі
1 2
1
2
3
4
5
Ғимарат
Құрылыс
Жабдықтар
Тасымалдау
құралдары
Тағы басқалары
14.8
16.2
11.7
29.3
15.6
16.9
18.5
13.4
33.4
17.8
16.3
20.7
33.4
42.7
39.2
10.7
13.6
21.9
28.0
25.7
1.5
4.5
21.7
13.4
23.6
110.1
127.7
285.5
145.7
251.3
6
Барлығы
87.6
100
152.3
100
64.7
100
Кестеде белгіленгендер бойынша кәсіпорында негізгі өндірістік қорлардың құрылымында біршама
Сонымен ғимарат, құрылыс және тасымалдау құралдарының құны есепті жылы
Бұл бөлімді талдауды біз мөлшерленетін және мөлшерленбейтін айналым қорларының
4. Кесте - Айналым қорларының жағдайын талдау, млн.тг.
рс
Запастар мен шығындар 2002 жыл 2003 жыл Ауытқуы
(+;-) үлесі%
1
1
2
3
4
5
6
7
Өндірістік запастар
Арзан, тез тозатын заттар
Дайын өнім
Тауарлар
Касса
Есеп айырысу шоты
Басқа да
ақша қаражаттары 227.6
41.8
180.6
-
5.6
0.16
139.9 233.2
73.7
38.4
-
13.4
0.08
641.7 5.6
31.9
-142.2
-
7.8
-0.08
501.8 102.5
176.3
-21.3
-
239.3
-50
458.7
8
Барлығы
595.7
1000.5
404.8
168.0
Кесте мәліметтерінен 2003 есепті жылы кәсіпорынның айналым қорларының айтарлықтай
Кәсіпорынның жұмысын сипаттайтын маңызды көрсеткіштердің бірі өнімнің өзіндік құны
Талдауды өнімнің өзіндік құнын жалпы бағалаудан бастаймыз.
5. Кесте - Өнімнің өзіндік құнын жалпы бағалау
рс
Көрсеткіштер өлшем
бірлігі 2002 жыл 2003 жыл Ауытқуы, (+;-). Өзгеру қарқыны
1 2
1
2
3 Өткізілген өнімнің өзіндік құны
Өткізілген өнім көлемі
Өткізілген өнімнің 1 тг шаққандағы шығыны
млн. тг
млн. тг
тг
1426.1
1602.5
0.06
1937.6
2182.7
0.92
511.5
580.2
0.06
135.9
136.2
0.0
Кесте мәліметтері толық өзіндік құнның есепті жылы
Тауарлы өнім көлемінің өзіндік құн көлемінен есепті 2003 жылы
Келесі кестеде өнімді өндіруге кеткен шығындар сметасына талдау жүргізіледі.
6. Кесте - Өнімге кеткен шығындар сметасы
Шығындар сметасы 2002 жыл 2003 жыл Ауытқуы
млн.
тг. үлесі
% млн.
тг. үлесі
%
(+;-) үлесі
%
1 2
1
2
3
4
5
6
7
8 Шикізат пен негізгі материалдар
Көмекші материалдар
Сырт.алын. отын
Сырт.алын. энергия
Еңбек ақы
Еңбек ақыдан аударымдар
Амортизациялық
төлемдер
Басқа да ақша-лай шығындар
1096.2
10.5
23.2
20.7
214.6
45.1
4.2
11.6
76.9
0.7
1.6
1.5
15.0
3.2
0.3
0.8
1451.3
41.8
34.1
25.4
252.2
53.0
5.0
74.8
75.0
2.3
1.8
1.4
13.2
1.7
0.3
4.0
355.1
31.3
10.9
4.7
37.6
7.9
0.8
63.2
132.4
398.1
147.0
122.7
117.5
117.5
119.0
644.8
9 Барлығы 1426.1 100 1937.6 100 511.5 135.9
Кесте берілгендері бойынша кәсіпорынның шығындары есепті жылы 511.5 млн.
Шығындардың жалпы сомасы шығаратын өнім көлеміне, құрылымына, өзгермелі немесе
Шығындардың артуының басты себебі: егістік жерлердің көлемінің ұлғаюы,
Ендігі кезекте өнім рентабельділігін талдаймыз.
7. Кесте - Өнім рентабельділігін талдау.
рс
Көрсеткіштер өлшем бірлігі 2002 жыл 2003 жыл Ауытқуы
(+;-) үлесі %
1 2
1
2
3 Өткізуден алын- ған таза табыс
Өткізілген өнімнің өзіндік құны
Өнім рентабельділігі
млн. тг
млн. тг
%
91.21
1426.1
5.7
126.0
1937.6
5.8
34.8
511.5
0.1
138.1
135.9
-
Кесте берілгендері бойынша байқағанымыздай есепті жылы кәсіпорынның рентабельділігі оң
Бұл бөлімді талдау еңбек ресурстарын пайдалануды жалпы бағалаудан басталады.
8. Кесте - Еңбек ресурстарын пайдалануды жалпы бағалау
рс
Көрсеткіштер Өлшем
бірлігі 2002ж 2003 ж Ауыт- қуы
(+;-) Өзг.қар- қыны %
1 2
1
2
3
4
5
6 өткізілген өнім
көлемі
ӨӨП саны
соның ішінде: -жұмысшылар
Еңбек ақы қоры
1 қызмет- шінің еңбек өнімділігі
Өнім көлемін дегі еңбек ақы қорының үлес салмағы
1 қызметшінің айлық еңбек ақысы
млн. тг
адам
адам
млн. тг
млн. тг
%
мың тг
1602.5
540
518
214.6
3.0
13.4
33.1
2182.7
547
525
252.2
4.0
11.5
38.4
580.2
7
7
37.6
1.0
1.9
5.3
136.2
101.3
101.4
117.5
133.3
-
116.0
Бұл кесте мәліметтері бойынша байқағанымыздай өнімді өткізу көлемі өткен
Өнім көлемінің артуына байланысты бір қызметшінің еңбек өнімділігі есепті
Өнім көлеміндегі еңбек ақы қорының үлес салмағы есепті 2003
Кәсіпорынның қаржы жағдайын талдау кәсіпорын қызметінің тұрақты-тұрақсыздығын анықтауға мүмкіндік
9. Кесте - «Ақ Алтынң ААҚ-ның қаржылық жағдайын
рс
Көсеткіштер
2002 ж
2003 ж
Ауытқуы
млн
тг. үлесі
% млн
тг. үлесі
% (+;-) үлесі%
1 2
1 Жалпы табыс сомасы
өнімді өткі- зуден түскен табыс
басқа да өткізулер- ден түскен
табыс
176.4
165.7
10.7
100
93.9
6.1
248.7
229.2
19.5
100
92.2
7.8
72.3
63.5
8.8
141.0
138.3
182.2
Кесте мәліметтернен көріп отырғанымыздай «Ақ Алтынң ААҚ-ның 2002 жылғы
Мақта өнімдерінен түскен табыстың жоғарылауының бірнеше себептері болды: олардың
Ары қарай «Ақ Алтынң ААҚ-ның өзіндік қаржыларын талдаймыз.
10. Кесте - «Ақ Алтынң ААҚ-ның өзіндік
Рс
Көрсеткіштер 2002 жыл 2003 жыл Ауытқуы
млн тг үлесі
% млн тг үлесі
% (+;-) үлесі
%
1 2
12
3
4
5
6
Жарғылық қор
Резервтік капитал
Қосымша төленбеген капитал
Бөлінбеген өткен жылғы табыс
Бөлінбеген есепті жылғы табыс
Инвестицияны қайта бағалаудан
40.7
0.24
72.9
134.0
58.8
27.8
12.2
0.07
21.8
40.1
17.6
8.3
40.7
0.24
72.9
134.0
146.5
27.8
9.6
0.06
17.3
31.7
34.7
6.6
-
-
-
-
87.7
-
-
-
-
-
100
-
7
Барлығы
334.4
100
422.1
100
87.7
100
Берілген кесте мәліметтерінен байқап отырғанымыздай, өзіндік қаржы көздерінің жиыны
11. Кесте - «Ақ Алтынң ААҚ-ның қаржыларының құрылымын
Рс
Көрсеткіштер
Өлшем бірлігі
2002 ж.
2003 ж.
Ауытқуы
(+; -) %
1 2
1
2
3
Кәсіпорын қаржылары,
барлығы
Тозуы шығарылған негізгі құралдар
Айналым қорлары,
соның ішінде:
-Материалдық айналым қорлары:
-материалдар
-тауарлар
-аяқталмаған өндіріс
-Ақшалай қаражаттар
млн.тг
млн.тг
млн.тг
млн.тг
млн.тг
млн.тг
млн.тг
888.8
293.1
595.7
339.6
180.6
28.9
46.5
1391.7
391.2
1000.5
908.0
38.4
-
54.1
502.9
98.1
404.8
568.4
-142.2
28.9
7.6
156.6
133.5
168.0
267.4
-21.3
-
116.3
«Ақ Алтынң ААҚ-ның айналым қорлары да негізгі корлар да
Айналым қорлары 404.8 млн.тг-ге өсіп, оның ішінде материалдық айналым
Нарық жағдайында «Ақ Алтынң ААҚ-ы өндірілетін өнім және
Ал мұндай процесс, өз кезегінде еңбек сиымдылығы жоғары жұмысқа
«Ақ Алтынң ААҚ-ы негізінен жергілікті халықтың, сондай-ақ шет мемлекеттер
Міне осындай талдаулар нәтижесі, жаңа ұсыныстар мен шаралар тобын
Яғни, болжамды жылы кәсіпорын мамандары өнімді өткізу көлемі өндіріс
2.2. Кәсіпорында өнімнің бәсекелестік қабілетін бағалау
Бәсеке қабілеттілік белгілі бір тауар мінездемесінің бәсекелес тауардан нақты
Өнімнің бәсеке қабілеттілігін бағалау тұтынушының қажеттілігі мен нарық талаптарын
Бағалаудың міндеттері :
- өнімнің бәсеке қабілеттілігін бағалау және болжау;
- оның деңгейіне әсер ететін факторларды зерттеу;
- өнімнің бәсеке қабілеттілігін белгілі деңгейге жеткізу
Өнімнің бәсекелік қабілетін арттыруда басты бағыт – тауар қозғалысы
Тауардың бәсекелік қабілетін бағалау үшін бағаланатын тауардың параметрлерін бәсекелес
Жекелеген көрсеткіштер - тауардың қандай да бір техникалық, экономикалық
g = (P/P100) *100
мұндағы :
g – жекелеген параметрлік көсеткіш;
Р – зерттелетін тауардың параметрінің деңгейі;
Р100 - қажеттілікті 100% қанағаттандыратын үлгі ретінде алынған тауар
Топтық көрсеткіштер (G) эксперттік жолмен анықталған салмақтық коэфициенттер (aі)
G = ( aі* gі
Интегралды көрсеткіш (І) техникалық параметрлер (Gт) бойынша топтық көрсеткіштердің
І = Gт / Gэ
Егер І ( 1 болса бағаланатын тауар үлгі ретіндегі
12. Кесте –Мақта өнімдерінің бәсекелестік қабілеттерінің жекелеген және топтық
Көрсеткіштер Ақ Алтын (бағалана- тын) Нимэкс (бәсекелес) gі
1
23
4
Техникалық параметрлері:
Сұрыптылығы, (1, 2, 3, 4, )
Өнімділігі, ц/га
Ылғалдылығы, %,
Шиттілігі, кг/тонна
1
22.4
46.7
324
1
20.4
51.3
312
1
1.1
0.91
1.04
0.29
0.31
0.18
0.22
0.29
0.341
0.2002
0.2288
Барлығы
1.06
1
2
Экономикалық параметрлері
1тонна өнімнің бағасы мың тг.
1тонна өнімді өндірудегі өзіндік құн мың тг.
84.6
43.2
83.9
41.5
1.008
1.04
0.6
0.4
0.6048
0.416
Барлығы
1.0208
Көрсетілген мысалда бағаланатын кәсіпорынның мақта талшығының сұрыпы техникалық параметрлері
І = Gт / Gэ= 1.06 / 1.0208 =
Кесте мәліметтері бойынша интегралды көрсеткіш мағынасы
Тауарлардың бәсекелік қабілетін рейтингтік бағалаудан басқа, белгілі бір нарықтағы
Ендігі кезекте біз Қазақстан Республикасының мақта өнімдері нарығын, Оңтүстік
13. Кесте –«Ақ Алтынң ААҚ-ның мақта өнімдері нарығындағы үлестік
Рс
Көрсеткіштер
2002 жыл
2003 жыл Ауытқуы
(+;-) %-дық
1
2
3
4
ҚР-да өндірілген мақта өнімдері, млн. тг.
ОҚО-да өндірілген мақта көлемі, млн.тг.
«Ақ Алтынң ААҚ-ның өнім өндіру көлемі, млн.тг.
«Нимэксң корпорациясының өнім өндіру көлемі, млн.тг.
15116.05
15116.05
1602.5
6271.2
25539.57
25539.57
2182.7
7854.1
10423.52
10423.52
580.2
1582.9
169.0
169.0
136.2
125.2
Кесте мәліметтерінен көріп отырғанымыздай, өткен 2002 жылға қарағанда есепті
Зерттеліп отырған «Ақ Алтынң ААҚ-ның өндірген өнімі республикалық мақта
2002-2003 жж өндірілген мақта өнімдерінің көлемі (1-«Ақ Алтынң ААҚ;
7. Сурет
жүргізетін қызметі бәсекелес «Нимэксң корпорациясының қызметіне қарағанда бәсекелік қабілетті
Жалпы алғанда, еліміздегі мақта өнімдері өндірілетін аймақ тек осы
3. ӨнімніҢ бӘсекелік ҚАбілетін арттыру баҒыттары.
3.1. Өнімнің бәсекелік қабілетін арттырудың ұйымдастырушылық-экономикалық тетіктері.
Нарықтық қатнастарға өту барысындағы жағдайларға байланысты мемлекеттің жүргізген ауыл
Осы жағдайларға байланысты жерге және өндіру құралдарына меншік иесі
14. Кесте - Оңтүстік-Қазақстан облысындағы мақта-шикізаты өндірісінің дамуының
р/
с
Көрсеткіштер
1991 1992 1993 1997 2002 2003
1
2
3
4
5
6
7
Егістік алқап
көлемі,мың га
Түсімділік,ц/га
Жалпы орақ
түсімі, мың т.
Мақтаны өткізу
көлемі, %
1 тоннаның
өзіндік құны,тг.
Өткізу бағасы,
1 тоннаға.
Өнімді өткізудің 1тг-не кеткен шығыны, тг
116.6
25
291.1
99.7
1432
3015
110
112.2
22.5
252.2
95.7
5348
8273
52.7
110.5
18.7
200.1
93.1
6750
9668
43.1
103.6
19.1
197.8
6.6
26430
28940
11.0
127.8
20.8
265.8
92.5
41340
56870
37.5
142.1
20.8
308.3
93.0
42760
82840
93.7
Осыған байланысты ауыл шаруашылығы өндірісінің тиімділігі төмендеп бара жатыр.
Сондай-ақ өткізілген өнім мен көрсетілген қызмет көлемінен ең көп
Көп салалы экономика жағдайында жергілікті агроөнеркәсіп кешенін дамытудағы ұйымдастыру-экономикалық
Ауылдық жерлердегі барлық ұйымдастырушылық-құқықтық шаруашылық түрлерінің дамуына әсер ететін
Қазіргі жағдайда, ішкі ортаның тез өзгеру қарқынына байланысты «өткеннен
Жүргізілген реформалар барысындағы жағымсыз аспектілердің бірі ретінде ауыл шаруашылық
Агроөнеркәсіптік кешенді жоғары тиімділікпен дамыту перспективасы көбіне қайта өңдеуді
Сондықтан да нарықтық жағдайда шаруашылық етудің экономикалық тетігінің бір
Ауыл шаруашылығының маңызды артықшылығы ретінде негізгі өндіріс құралы болып
Кері жағдайда топырақтың құнарлылығы төмендеп, оның өнімділігі азайып, соңғы
Жоспарлау ауыл шаруашылығында белгілі бір принциптер негізінде жүзеге асырылады.
Мақсатқа бағытталған жоспарлауға жататын сілтеме ретінде мыналарды атауға болады:
Жоспарлаудағы басты мәселені салалық аспектіге бұруға тура келеді. Бұл
Мақта-шикізаты өндірісіндегі және оны өткізудегі қалыптасқан жағдайлар оның сыртқы
Мақта-шикізатын өндірудегі жоспарлауда төрт кезекті этапты ескерген жөн: нарықтағы
Кәсіпорын жоспары жоспар-бағдар (болжау) болып табылады, оның жүзеге асырылуы
Бұл болжамдар мазмұнының негізіне мыналар кіруі керек: болжамданатын, ағымдағы,
Мақта шаруашылығы саласының дамуына мемлекеттік әсер ету механизмін 5-6
Мақта шаруашылығындағы экономикалық жағдайларды талдау нәтижелерін қарастыра отырып мынадай
Оңтүстік Қазақстан облысындағы мақта шаруашылығының одан әрі даму бағыттарын
Мақта-шикізатын өндіруде табиғи-экономикалық жағдайларымен қолайлы аудан Мақтаарал ауданы, мұнда
Арыс, Шардара және Сарыағаш аудандарында еңбек ресурстары мен егістік
15. Кесте - ОҚО-ның аудандары бойынша мақта алқаптарының көлемі
Аудандар
2003 жыл
Егістік көлемі,
мың га.
Орташа түсім- ділік, ц/га
Жалпы жиналған көлемі,мың т.
Арыс
Мақтаарал
Отырар
Ордабасы
Сарыағаш
Түркістан
Шардара
3.4
91.5
3.4
10.2
8.4
12.5
12.7
21.4
22.4
20.7
19.9
20.4
20.9
20.1
7.2
205.0
7.04
20.3
17.2
26.1
25.5
Барлығы
142.1 20.8 308.3
*Ескертпе: мәлімет ОҚО мақта дақылдарын басқару комитетінен алынған.
Ғылыми негізделген мақта-люцерналық дәнді дақылдарды алмастырып себуге көшу люцернаның
Мақта алқаптарын өңдеудің негізгі элементтері: мақта-люцерналық алмастыру; өнімділігі жоғары
Мақта алқаптарының өнімділігі топырақта жүретін сулы, ауалық, жылулық, тұздылық,
Мақта алқаптарын өңдеуде интенсивті технологияның жоғары тиімділігінің негізгі мақта-люцерналық
Мақта шаруашылығымен айналысатын шаруашылықтар жұмыстарының нәтижесі бойынша, бір алқапта
Облыстың мақта өсірумен айналысатын кәсіпорындарында люцернаның үш жылдық тұруымен
Мақта алқаптарының түсімділігінің жоғарылауында жерді өңдеудің де өзіндік маңызы
Мақталықтардың өнімділігін жоғарылатудағы ең көп үлесті жерді минералды және
(тыңайтқыштар себу мөлшері нормадан 40%-ға дейін төмендеген) алады.
Минералды тыңайтқыштар себу нормасы жердің бұрын қолданылу деңгейіне, тозуына
Бір тонна мақта-шикізатының қалыптасуына орта есеппен алғанда 60 кг.
Мақта-шикізатынан болжамданған түсім алу үшін жасалатын есептеулер бойынша 1
Сор емес немесе сортаңдану деңгейі төмен жерлерде ерте және
Мақтаны себу уақытының маңыздылығы да өте зор. Мүмкіндігінше себу
Бір гектар мақта алқабына кететін тұқым шығыны 10 мың
Мақта алқаптарын өңдеудің интенсивті технологиясы мақта жинау механизациясын да
Көпжылдық қурайлар мен арамшөп түрлерімен күресудің тиімді құралы болып
Біздің есептеулер бойынша мақта алқаптарын өсіруде түрлі зиянкестермен, аурулармен,
Барлық жерлерде машиналарды топтастырып пайдалану және жинау-тасмалдау топтарын ұйымдастыру
Зерттеулер көрсеткендей, мақта алқаптарын өңдеудің интенсивті технологиясы мақта- шикізатының
Мақта алқаптарын өңдеуде өндірістік үрдістердің механизациялану деңгейі 80-% болған
Мақта алқаптарын өңдеу технологиясын ұстанғанда, мақта шаруашылығындағы ең қызу
16. Кесте - ОҚО-ның мақта егетін аудандарындағы мақта-шикізатының жалпы
Аудандар Түсімділігі, ц/га
Жалпы жиналымы,
Жалпы жиналымы, мың тонна
Орташа 1995-2003 жж
Мақтаарал
Ордабасы
Түркістан
21.8
16.2
19.1
34.4
22.0
26.0
167
33
55
Барлығы
21.5 30.0
*Ескертпе: ОҚО ауыл шаруашылығы департаментінің мәліметтері бойынша
Мақта-шикізаты өндірісін интенсификациялау өндіріс және басқару әдістерін ұйымдастыруды қайта
Мақта өндірісіндегі өндірістік-ұйымдастырушылық шаруашылық ету формалары тауар өндірушілер, қызмет
3.2. Өнімнің бәсекелік қабілетін арттыруда кәсіпорындардың өзара байланыстарын жетілдірудің
Жоғары сапалы мақта-талшығын өндірудің төмендеуі, оны Қазақстанда өндіру, өңдеу
Мақта шауашылығы саласындағы осындай өзара қарым-қатнастарды зерттеп, тәжірибе жүргізу
Осыған байланысты АӨК-гі кооперациялар келесі бағыттар бойынша дамуы тиіс:
Кооперациялар тиімділігі көбінесе оның қалыптасу сатысындағы дамуын реттейтін және
Агроөнеркәсіптік кооперация тек қана тік типтегі қатнастарды қамтиды және
Атап өтетін бір жәйт, өндірістің капиталистік тәсілі жаңа, жоғарғы
Агроөнеркәсіптік кооперацияның обьективті негізі болып өндіргіш күштердің даму деңгейі,
Итеграция формалары олардың қаралу дәрежесіне тәуелді: аудан, облыс және
Кооперация - өндірісті ұйымдастырудың бірнеше шаруашылық етуші субьектілердің жалпы
Арнайы ұйымдастырушылық форма ретінде кооперацияның бірқатар өзіне тән белгілері
- шаруашылық етуші субьектінің бірігудің тиімділігі мен ортақ
- кооперативті ұйымның өз бетімен шаруашылық етушілігі мен
- өз есебінен өзінің қауіп-қатеріне және тәуекеліне байланысты
Ауыл шауашылық кооперация аграрлы өндірістің, дамуына негізгі бағыттардың бірі
Нарыққа өту жағдайында бұл саладағы интеграция мен кооперацияны кеңейту
Аграрлық нарықты қазіргі кездегі реформалауға байланысты біріктіру үрдісі жүйелі
Мақта өсірумен айналысатын шаруашылықтар мен мақта тазарту зауыттары арасындағы
Перспективада мақта шаруашылығындағы экономикада өндірістің кооперация және интеграциясының екі
Экономикалық қатнастардың барлық жүйесін қаржылық, ақпараттық және тауарлы ағымдар
Тік кооперацияның құрылу механизмі мақта-шикізатын өндірушілерді, мақта тазарту зауыттарын,
Айта кететін бір жәйт, жекешелендірудің нәтижесінде мақта тазалау зауыттары
Сондықтан осы жағдайдың себебі экономикалық қатнастардың жетілмегендігі, мақта өндірушілер
Мақта шикізатын, мақта талшығын өңдеу мақта тазалау зауытының шығындарын
Бұл өзара қарым-қатнастағы мұндай әдіс келісім шарттағы, жеткізілетін мақта
Мақта шаруашылығы саласының тиімділігін жоғарылатуда жеңіл өнеркәсіп және май
Несие-қаржылық кооперациялар өз кезегінде кооперативті аграрлық экономика жүйесін құрайтын
17. Кесте. 30 ц/га. түсімділіктегі мақта егістігінің 1 га-на
Өнім түрлері Өнімнің шығуы, ц. 1га.
табыс, мың теңге
Талшық
Тұқым
Линт
Улюк
11.1
16.5
1.1
1.3
37425
5200
82
53
113890
8250
1870
2210
76465
3050
1788
2157
Барлығы:
42760 126220 83460
Қаржы-несиелік кооперативтердің негізгі міндеттері мен мақсаттары : өз мүшелеріне
Несие кооперативтері ауыл шаруашылығындағы өндіруші күштердің құрылуының барлық әдістерін
Серіктес бөліктердің мақсатты несиесі ауыл шаруашылығын қаржыландырудың негізгі көзі
- ауыл тұрғындарын қажетті несие ресурстарымен және қаржылық қызмет
- әлеуметтік қызмет көрсету және ақылы қызмет көрсету мәселесінің
- коллективті жауапкершілікті қаржылық институт ретінде кооперативтің несие алу
- мемлекеттің қолдауымен құрылатын салық салу және жарғылық капиталдың
3.3. Бәсекелік қабілетті арттыруда – сапа, баға, маркетинг жүйелерін
Нарық механизмі бәсекеліктің еркін қызметіне қатысты өндірістің тиімділігіне байланысты
Өнімнің сапасын арттыру - қазіргі қалыптасқан нарықтық бәсекеде ішкі
Қазіргі кезде еліміз Бүкіләлемдік сауда ұйымына кіруге дайындық жұмыстарын
Жоғары технологиялы сапалы өнімдер шығару тұрғысынан алғанда «Ішкі және
« …Біздің алдымызда экономиканың теңдестірмелілігін қамтамасыз ету, өңдеуші өнеркәсіпті,
Бүгінгі таңда теңдестірмелі және тұрлаулы даму үлгісін түзген кезде
Алға қойылған міндеттер сыртқы сауда саясатының қағидаларын қайта қарауды
Аталған міндеттер әлемдік нарыққа отандық сапалы тауарларды шығару арқылы
«…Өнімнің сапасын басқару. Негізгі түсініктері мен анықтамаларың 15467-79 МЕМСТ
Сондықтан сапаны өнімнің бәсекелік қабілетінің кешенді көрсеткіші ретінде қарастыруға
Еліміздің ауыл шаруашылығы өнеркәсібі, қазіргі кезеңде, ішкі нарықтың сұранысын
Біздің зерттеуіміздегі мақта талшығының өндірісі мақта-мата өнеркәсібінің негізгі салаларына
Мақта талшығының сапасы оның құамымен, органолептикалық көрсеткіштерімен (сыртқы пішіні,
Мақта талшығын алудың негізгі әдісі – тазарту. Бұл әдісті
Алғаш тазарту кезінде мақта шикізаты құамындағы кепкен қауашақ қалдықтарынан
Екінші кезекте тазартылған мақта шикізатының ең таза және үлпілдек
Үшінші кезекте алынатын сұрып бұл – линт деп аталады
Төртінші кезекте мақта шикізатынан – улюк деп аталатын сұрып
Жоғарыда аталған мақта шикізаты өнімдерінің құрамы мен оны дайындау
Өнімнің сапасына деген талап ғылымның, техниканың, халықтың өмір сүру
Тамақ және киім өнімдерінің сапасы адам өмірі мен денсаулығына
Отандық өнімдердің сапасын артыру тек стандарттаудың талаптарын ғана емес,
Бағаны және де басқа бағалық категорияларды қолдану арқылы бұл
Нарықтық эканомикада баға өндіріс реттеушісі болып табылады. Бұл өндіріс
Сонымен бағаның қалыптасуының нарықтық механизмі өндіріс тиімділігін көтерудің негізі
Осыған байланысты негізгі эканомикалық мақсаттар қалыптасады: өндірістің экономикалық
Өндіріс көлемін кеңейту негізінен өзіндік қаржылар есебінен жүзеге асады.
Осыған байланысты табыс та бағалау көрсеткіші болады. Ол өнім
Табыстың өндірістік және айналым қорларының құнына қатынасы, олардың қолданылу
Рентабелділіктің жарамды деңгейін анықтау үшін қаржылық тетік аталатын эффектісі
Табыс және жалпы табыс көлемі негізгі көрсеткіштері болып мыналар
Рентабелділік деңгейінің көрсеткіші өнім өндірісінің көлеміне тура, ал қолданылатын
Табыс мөлшерінің жоғарылауына өндіріс шығындарын төмендету мен оның көлемін
Әр экономикалық көрсеткішті жүйеде қолдану керек. Шаруашылық ету формасы
Мақта шаруашылығына өндірісті жүргізудің ғылыми негізделген жүйесін енгізу барысында
Өнімнің бір данасының өзіндік құнын төмендету , оған
Өнімнің бәсекелік қабілетін арттыру бағытындағы жұмыстарды жүргізу барысындағы назарға
Кең мағынада маркетинг – бұл тауар мен қызмет өндіру
Маркетинг кәсіпорынның жұмысын ұдайы жетілдіріп, оның нарықтағы өз орнын
Бәсекелік қабілетті арттыруда маркетингтік бағыттың бірнеше түрлері бар. Ең
Қазіргі кезеңде отандық кәсіпорындардың маркетинг жүйесін жетілдіру негізгі мәселелердің
Бәсекелік қабілетті арттыруда маркетингтік жүйені жетілдірудің тағы бір маңыздылығы
- нарықты кешенді зерттеу, талдау және болжау,
- кәсіпорынның сыртқы ортасын зерттеу;
- кәсіпорынның бәсекелестері мен олардың ұқсас өнімдерін зерттеу;
- өзінің мүмкіндіктерін бағалау;
- маркетингтік жүйенің стратегиясы мен
- тауарлық саясатты жоспарлау, сапа
- сұранысты қалыптастыру және өткізуді
- өнімді өткізу жолдары мен
- маркетингті басқару және маркетингтік
Өндірістің ерекшелігіне байланысты өнімнің бәсекелік қабілетін арттыруда функциялардың кезектілігі
Біздің пікірімізше мақта шикізаты мен мақта талшығы өнімдерінің бәсекелік
Ұсынылатын маркетингтік бөлімді атқаратын қызметтеріне байланысты үш топқа бөліп
Кәсіпорынның стратегиялық мақсаттары мен маркетингтік жүйенің өзара байланысы
11. Сурет.
Маркетингтік бөлім бастығына қарасты бұл қызмет жүйесінің бірінші бағыты
Қазіргі кезде мақта шикізатын өңдеуші кәсіпорындарға нарықтағы сұраныстың сипаты,
мүмкіндіктері және бәсекелестік саясаттары туралы толық мәліметтердің жетіспеушілігі байқалады.
Кәсіпорынның нарықтағы даму мақсаттары мен міндеттеріне, алынған ақпараттардың жеткіліктілігіне,
Болжау әдістерінің қолданысқа көп енген түрі – кешенді болжау
Маркетингтік бөлімнің бұл бағытының негізгі міндеттеріне келесілерді жатқызуға болады
- мақта шикізаттары өнімдерінің нарығын (сиымдылығын, ішкі өндірісі мен
- нарықтағы өнімнің ұсынысын зерттеу (бәсекелестердің өткізу бағаларын және
- кәсіпорындағы өнім ассортименттерін талдау (өмірлік кезеңдерін,
- кәсіпорын өнімінің өткізілуін (сұраныс көлемін, оны
Кәсіпорындағы маркетингтік бөлім қызметінің екінші бағыты тұтынушылар талғамын зерттеу
Әлемдік мақта талшығы өндірісіндегі ғылыми-техникалық өзгерістер, тұтынушылардың киім үлгісіндегі
Ұсынылатын жаңа өнімнің тартымды келбеті мен сату мәдениеті тұтынушыға
Аталған бағыттағы маркетингтік қызметтің негізгі міндеттері мыналар болуы тиіс
- тұтынушылар талғамының өзгерісін және оның себептерін зерттеу;
- тұрғындардың тұтыну ерекшеліктерін, ұстанымдарын ескере отырып, нарықта сұранысқа
- кәсіпорынның мүмкіндіктеріне сай өнімнің жаңа түрлерін шығару қажеттілігін
- жаңа өнімді өткізу бағыттарын, оның тұтынушылық қасиеттерінің ерекшеліктерін
Маркетингтік жүйені қалыптастыруда бұл бөлім жұмысының үшінші бағыты мақта
Жалпы, түрлеріне қарай өнімді өткізудің бірнеше жолын бөліп көрсетуге
Маркетингтегі жарнама қызметінің тиімділігі екі жақты әсермен анықталады. Оның
Екіншісі – тұтынушыға жеткізілетін ақпараттың нәтижелілігі. Оған тұтынушының жарнамаға
Өнімнің сұранысын қалыптастыру және кәсіпорынның жарнама қызметін үйлестіру бағыты
- мақта талшығы өнімдерінің сұанысын қалыптастыру бойынша
- өткізуді ынталандыру шараларын ұйымдастыру және оны жетілдіру
- жарнама құралдары арқылы тұтынушыға өнімнің тұтынушылық
- өнімнің сұранысын қалыптастыруға мүмкіндік беретін жаңа
- кәсіпорынның мүмкіндігін ескере отырып, өндірушінің танымалдылығы мен
Маркетингтік бөлім қызметінің негізгі бағыттарын өнімнің өмірлік кезеңдеріне байланысты
Кең көлемді жарнама өнімнің тартымдылық қасиеттерінің қалыптасуына, тұтынушылар арасында
Өнімнің өмірлік кезеңдерінде маркетингтік жүйенің атқаратын қызметтері
Бірінші бағыт
Нарыққа шығу
Өсу
Жетілу
Төмендеу
12. Сурет.
. Маркетингтік шаралардың көп қаржыны талап ететінін ескере отырып,
Экономикалық өсудің барысында, дамыған және дамушы елдердегі сауда ахуалының
ҚОРЫТЫНДЫ
Сонымен, дипломдық жұмысты қорытындылай келетін болсақ, нарықтық экономика жағдайында
Отандық өндірісті өркендету мен тауар өндірушілерді қолдау үкіметіміздің алға
Дипломдық жұмыс тақырыбына сәйкес өнімнің бәсекелік қабілетін арттыруға әсер
Жалпы өнімнің бәсекелік қабілеті деп – белгілі бір тауар
Өнімнің бәсекелік қабілетін бағалау тұтынушының қажеттілігі мен нарық талаптарын
Жоғарыда аталған мәселелерді біз ОҚО-ның Мақтаарал ауданының Асық-ата елді
«Ақ Алтынң ААҚ-ның мақта өнімдерін өткізу нарығындағы алатын
Сөзіміз дәлелді болуы үшін мына мәліметтерді мысал түрінде келтіріп
Кәсіпорын өндірген өнімінің бәсекелік қабілетін арттыруы үшін келесі факторларға
Сапаны арттыруға бойынша өндірілетін өнімнің сапасын жоғары сапалы шикізатты
Жалпы алғанда, дипломдық жұмыста алға қойылған шаралар толық дерлік
ҚОСЫМШАЛАР
1. Қосымша
Жалпы мақта егістік алқабының көлемі мен одан түскен түсім
8. Сурет
Мақта шикізатының өткізілу бағасының 1991-2003 жж. аралығында өзгеруі
9.Сурет.
2. Қосымша
1991-2003 жж. аралығында өткізілген өнім рентабелділігінің ауытқуын сипаттау
10.Сурет.
Мақта дайындау пункттеріндегі кептіру-тазалау цехтарының улы газ нормативтері
Мақта шикізатының сұрыпы Тазартпай тұрып кептіргенде Кептірмей тұрып тазартқанда
1
2
3
4
5
0.2
0.3
0.6
1.2
1.3
0.2
0.4
0.7
1.5
1.6
0.4
0.7
1.3
2.7
2.9
3. Қосымша
«Ақ Алтынң ААҚ-ғы талшықтың класс бойынша шығуын анықтайтын коэфициенттер
Өнеркәсіптік сұрып
Мақта талшығының класстары
Жоғары
Жақсы
Орташа
Қарапайым Тазарты лмаған
1
2
3
4
5
0.99499
0.98974
1.0000
1.0000
0.98437
0.97765
1.0051
1.0104
1.0000
1.0000
0.97765
1.0156
1.0211
1.0216
1.0223
1.0000
1.0317
1.0376
1.0500
1.0639
1.0416
Қарастырылып отырған класс талшығының шығу көрсеткішін анықтау үшін, мақта
Пайдаланылған әдебиеттер
ҚР. Президентінің Қазақстан халқына жолдауы : «Бәсеке қабілетті Қазақстан,
2003-2015 жж арналған ҚР-ның индустриалды-инновациялық даму стратегиясы. ҚР Президентінің
ҚР-ның 2010 жылға дейін дамуының стратегиялық жоспары.ҚР Президентінің бұйрығымен
Жекешелендіру туралы: ҚР Президентінің заң күші бар бұйрығы, 23
Бәсекелестікті дамыту және монополиялық қызметті шектеу туралы // Патенттік
Тұрғындардың санитарлы-эпидемиологиялық әл-аухаты жақсарту туралы: ҚР Заңы.ҚР Жоғарғы
Стандарттау және сертификаттау туралы: ҚР Заңы // Егемен Қазақстан.-1993.-
ҚР Үкіметінің комитетінде монополияға қарсы саясат және т.б. жөнінде:
Азгальдов Г.Г. Теория и практика оценки качества товаров.-М.: Экономика,
Горбашко Е.А. Конкурентноспособность промышленной продукций: Учебное пособие/ Миннауки, высш.
Долан Э. Дж., Линдсей Д. Макроэкономика (пер. С англ.
12. Завьялов П.С., Демидов В.Е. Формула успеха - маркетинг
13. Исаева М.Г., Жихарева В.И., Баймагамбетов Г.А. Продовольствен-ный комплекс:
14. Маркетинг: Учебник /А.Н.Романов, Ю.Ю.Корлюгов, С.А.Красильников и др.; под
15. Минин Б.А. Уровень качества. Социально- экономические вопросы оценки
16. Портер М. Международный конкуренция: Конкурентные преиму-щества стран (Пер
17. Ряполов А.Ф. Сертификация. Методология и практика.- М.: Изд-во
18. Свиткин М.З., Мацута В.Д., Трофимов В.М. Обеспечение конкурентоспособности
19. Стефанюк А.И. Реконструкция и техническое перевооружение предприятий пищевой
20. Тихонов Р.М. Конкурентоспособность промышленной продукции.- М.: Изд-во стандартов,
21. Устермен Р. Фактор обновления: как сохраняют конкурентоспо-собность лучшие
22. Хруцкий М., Корнеева И.В., Автухов Е.Э. Современный маркетинг.-
23. Эванс Дж., Берман Б. Маркетинг: Сокр.пер.с англ./Авт.предисл. и
24. Юданов А.Ю. Конкуренция: теория и практика. Учебно-практичес-кое пособие.
25. Азоев Г.Л., Челенков А.П. Конкурентные преимущества фирмы. М:
26. Фатхутдинов Р.А. Конкурентоспособность: экономика, стратегия, управление. Учебное пособие.
27. Кныш М.И. Конкурентные стратегии. Учебное пособие. СПб., 2000.
28. Каренов Р.С. Терминология рыночной экономики и бизнеса. Алматы:
29. Турсумбаев Б.М., Петренко И.Я., Исмуратов С.Б. Основы организа-ции
30. Трубилин А. Конкурентоспособность – главный фактор эффектив-ности производства
31. Шувалов А.И. Некоторые аспекты оценки конкурентоспособности изделий. Обновление
32. Сергеев И.В. Экономика предприятия. Издание 2-е, перер. и
33. Герчикова И.Н. Маркетинг и международное коммерческое дело. М:
34. Горбашко Е.А. Обеспечение конкурентоспособности промышленной продукции. Учебное пособие.
35. Маштабей В.Я., Желудкова Л.А. и др. Пути повышения
36. Белый Е., Барашков С. Конкурентоспособность и качество продукции:
37. Мамыров Н.К., Саханова А.Н. и др. Государство и
38. «Ақ Алтынң ААҚ-ның 2002-2003 жылдарға есепті мәліметтері
39. Әмірбекұлы Е. Кәсіпорындағы маркетинг жүйесін жетілдіру, оның бәсекелік
40. ҚР-ның ғаламдану жағдайындағы ұлттық экономикасы. ғылыми-тәжірибелік конференция мәліметтері.
41. Перспективы национальной экономики в условиях вступления во Всемирную
Кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижесі жөнінде есеп
Рс
Көрсеткіштер қатар
Табыстар
Шығыстар
1 2 3 4
1
2
3
4
6
7
8
9
10
Өнімді өткізуден түскен табыс (жұмыс, қызмет)
Өткізілген өнімнің өзіндік құны (жұмыс, қызметтің)
Жалпы табыс (1ж-2ж)
Кезең шығындары, барлығы:
Соның ішінде:
-жалпы әкімшілік шығындар
өткізу шығындары
Негізгі қызметтен түскен табыс (шығын) (3ж-4ж)
Негізгі емес қызметтен түскен табыс
Қарапайым қызметтен түскен табыс, салық салынғанға дейін (8ж-9ж)
Табысқа салынатын салық бойынша шығындар
Салық салынғаннан кейін қарапайым қызметтен (10ж-11ж) түскен табыс (шығын)
01
02
03
04
05
06
07
08
09
10
11
1602.5
-
176.4
-
-
-
130.3
0.1
129.3
-
90.5
-
1426.1
-
46.1
40.8
5.3
-
1.01
-
38.8
-
Кәсіпорын балансы
АКТИВ Жыл басына Жыл соңына
БӨЛІМ. ҰЗАҚ МЕРЗІМДІ АКТИВТЕР
Материалды емес активтер :
бастапқы құны
амортизация
қалдық құны
Негізгі құралдар :
бастапқы құны
амортизация
қалдық құны
Ұзақ мерзімді инвестициялар
Алдағы кезең шығындары
1-ші БӨЛІМ БОЙЫНША , БАРЛЫҒЫ :
БӨЛІМ. ТАУАРЛЫ– МАТЕРИАЛДЫ ЗАПАСТАР
Материалдар
Аяқталмаған өндіріс
Дайын өнім
2-ші БӨЛІМ БОЙЫНША , БАРЛЫҒЫ :
БӨЛІМ. АҚШАЛАЙ ҚАРАЖАТТАР
Касса
Есеп-айырысу шоты
Валюта шоты
Акциялар
3-ші БӨЛІМ БОЙЫНША , БАРЛЫҒЫ :
4. БӨЛІМ. ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШТАР
Берілген аванстар
Алу шоттары
Басқа да дебиторлық борыштар
Бюджетпен есеп айырысу
4-ші БӨЛІМ БОЙЫНША , БАРЛЫҒЫ :
БАЛАНС (1-4 БӨЛІМДЕР БОЙЫНША БАРЛЫҒЫНЫҢ СОМАСЫ)
398
398
187059
102267
84792
846
1531
87567
339631
28887
180636
549154
5616
162
63
40683
46524
35029
159022
4583
6962
205596
888841
5354
40
5314
251942
109600
142340
846
3773
152273
907987
38437
946424
13399
8
40683
54090
28349
186994
16707
6841
238891
1391678
ПАССИВ Жыл басына Жыл соңына
БӨЛІМ. ӨЗІНДІК КАПИТАЛ
Жарғылық капитал
Қосымша төленбеген капитал
Инвестицияны қайта бағалаудан
Резервтік капитал
Бөлінбеген табыс (шығын) есепті жылы
Бөлінбеген табыс (шығын) өткен жылға
1-ші БӨЛІМ БОЙЫНША , БАРЛЫҒЫ :
БӨЛІМ. КРЕДИТОРЛЫҚ БОРЫШТАР
Еңбек ақы төлеудегі борыштар
Әлеуметтік сақтандыру және зейнетақымен қамтуға борыштар
2-ші БӨЛІМ БОЙЫНША , БАРЛЫҒЫ :
БӨЛІМ. САЛЫҚ БОЙЫНША ЕСЕП АЙЫРЫСУ
Бюджетпен есеп айырысу
Бюджеттен тыс төлемдер
3-ші БӨЛІМ БОЙЫНША , БАРЛЫҒЫ :
БӨЛІМ. БЕРІЛГЕН АВАНСТАРМЕН ЕСЕП АЙЫРЫСУ
Жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп айырысу
4-ші БӨЛІМ БОЙЫНША , БАРЛЫҒЫ :
БӨЛІМ. БАСҚА ДА КРЕДИТОРЛЫҚ БОРЫШТАР
5-ші БӨЛІМ БОЙЫНША , БАРЛЫҒЫ :
БАЛАНС (1-5-ші БӨЛІМДЕР БОЙЫНША БАРЛЫҒЫ)
40683
72914
27772
235
58754
134024
334382
10614
10614
3408
4148
7556
533540
533540
2749
2749
888841
40683
72914
27772
235
146514
134024
422142
550
16795
17345
788
2497
3285
937730
937730
11176
11176
1391678
34
Á¸ñåêåëåñòåðäi çåðòòåó
°ëåóåòòi ò½òûíóøûëàðäû» ºàæåòòiëiãií çåðòòåó
Òàóàð¹à äåãåí òàëàïòàðäû» ºàëûïòàñóû
Áà¹àëàó¹à æàòàòûí ïàðàìåòðëåð òiçiìi
Ýêîíîìèêàëûº Òåõíèêàëûº
Ïàðàìåòðëåð áîéûíøà áiðåãåé ê¼ðñåòêiøòåðäi àíûºòàó
Ýêîíîìèêàëûº Òåõíèêàëûº
Ò½òûíó áà¹àñûí òà»äàó
Òàóàðäû» á¸ñåêåëiê ºàáiëåòiíi» èíòåãðàëäû
Á¸ñåêåëiê ºàáiëåòòi» ºàíà¹àòòàíäûðûëóûí áà¹àëàó
Æîº
Á¸ñåêåëiê ºàáiëåòòi àðòòûðó æ¼íiíäåãi øàðàëàðäû ¸çiðëåó
Òàóàð ¼íäiðiñi òóðàëû øåøiì ºàáûëäàó
Êàäðëàð
á¼ëiìi
Àòºàðóøû äèðåêòîð
Òåõíèêàëûº
äèðåêòîð
²àðæû
äèðåêòîðû
Ñàòó áîéûíøà
äèðåêòîð
Ñàòóëàðäû áàñ- ºàðó ºûçìåòi
²àðæû
á¼ëiìi
Ò½òûíóøûëàðäû
ºîëäàó á¼ëiìi
Øèêiçàò æ¸íå
òàóàð á¼ëiìi
Ìàðêåòèíã
á¼ëiìi
Áàºûëàó
á¼ëiìi
Ýêîíîìèêà
á¼ëiìi
Åñåï-ºèñàï
á¼ëiìi
´íäiðiñòiê
åñåï á¼ëiìi
Ñàëûºòû åñåï-
òåó á¼ëiìi
Æèûíòûº åñåï
áåðó á¼ëiìi
Å»áåê àºû
åñåïòåó á¼ëiìi
Áàñ äèðåêòîð
Îðàìàëàó öåõi
Ò½ºûì (øèò) ºîéìàñû
Ìàºòà æèíàó ïóíêòòåði
ѽðûïòàó öåõi
Øèêiçàò ºîéìàñû
Ìàé øû¹àðó çàóûòû
Íåãiçãi òàçàëàó öåõi
Äàéûí ¼íiì ºîéìàñû
Æiï èiðó öåõi
ʼìåêøi ¼íäiðiñ
²îñàëºû ìåêåìåëåð
Íåãiçãi ¼íäiðiñ
Áàñ ìåêåìå
ʸñiïîðûííû» ñòðàòåãèÿëûº ìàºñàòòàðû
Òàáûñòûëûºòû àðòòûðó
´íäiðiñ ê¼ëåìií ½ë¹àéòó
´íiìäåðiíi» á¸ñåêåëåñòiê ºàáiëåòií àðòòûðó
Íàðûºòû» æà»à á¼ëiãií èåìäåíó
Íàðûºòà¹û áåäåëií ¼ñiðó
Ìàðêåòèíãòiê çåðòòåóëåð ìåí ê¸ñiïîðûííû» äàìóûí áîëæàó
Ò½òûíóøûëàð òàë¹àìûí çåðòòåó æ¸íå íàðûººà æà»à ¼íiìäåð øû¹àðó ì¾ìêiíäiêòåðií
´íiìíi» ñ½ðàíû- ñûí ºàëûïòàñòûðó æîëäàðûí òàáó æ¸íå æàðíàìà ºûçìåòòåði
ʸñiïîðûííû» ìàðêåòèíã æ¾éåñi æ¸íå îíû» íåãiçãi áà¹ûòòàðû
1
´íiìíi» íàðûººà åíó ì¾ìêiíäiêòåðií çåðòòåó
2
Ò½òûíóøûíû» ¼íiìãå ºàòûñòû ê¼çºàðàñûí àíûºòàó
4
Á¸ñåêåëåñòåðäi» ûºïàëû ìåí ñàòóäû ½ë¹àéòó ì¾ìêiíäiêòåðií áîëæàó
7
´íiìíi» òàáûñòûëû¹ûí àðòòûðó æîëäàðûí çåðòòåó
10
´òêiçó ê¼ëåìiíi» ò¼ìåíäåó ñåáåïòåðií çåðòòåó æ¸íå îíû æåòiëäiðó áîéûíøà
3
Êå» ê¼ëåìäi æàðíàìà
5
´íiìíi» áåäåëií àðòòûð¹àí ºàñèåòòåðií àíûºòàó
8
Íàðûºòà¹û ½ºñàñ ¼íiìäåðäi» æåòiñòiêòåðií ½äàéû áàºûëàó
11
´íiìíi» æåòiëãåí æà»à ò¾ðëåðií øû¹àðó ñàÿñàòûí ºàëûïòàñòûðó
6
Áåëñåíäi æàðíàìà
9
´òêiçóäi ûíòàëàíäûðó æà»à áà¹ûòòàðûí ½ñûíó
12
´òêiçóäi» áàðëûº òèiìäi ¸äiñòåðií ºîëäàíó