РЕФЕРАТ
Зерттеу еңбегі Қазақстан тарихындағы бетбұрысты тарихи кезең
Республика өміріндегі бұл бетбұрыс жағдай Қазақстанның құрамына бұған дейін
Жұмыстың мақсаты: Қазақстанның саяси өміріндегі аса елеулі кезеңде
- тақырыпқа байланысты дерек көздерін айқындау, жинастыру және
- қазақтардың атамекенінде кеңес өкіметі орнығу барысындағы ұлттық
- қазақтың шынайы мемлекеттігі үшін күрестің алғы шебінде
- Қазақстанда ұлттық мемлекеттік үшін күрестің жеңіліс табуы
- Түркістан Республикасының қарамағында 1924 жылға дейін қалып
қойылған мәселелерді жан-жақты зерттеу.
Зерттеуде диалектикалық, логикалық, салыстырмалы, талдау және топтау әдістері қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мұнда келтірілген деректердің бір бөлігі
Еңбектің практикалық маңызы оның материалдарының студенттердің және оқытушылардың
Магистрлік дисертация кіріспеден, 5 тараудан, қорытындыдан, қысқарған атаулардан,
МАЗМҰНЫ
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН АТАУЛАР...........................................................................5
КІРІСПЕ....................................................................................................................15
I ТАРАУ. ОРТА АЗИЯ РЕСПУБЛИКАЛАРЫНДАҒЫ ҰЛТТЫҚ-ТЕРРИТОРИЯЛЫҚ МЕЖЕЛЕУДІҢ БАРЫСЫ.............................................24
ІІ ТАРАУ. СЫРДАРИЯ ЖӘНЕ Жетісу ОБЛЫСТАРЫНЫҢ ҚҰРЫЛУЫНЫҢ
ІІІ ТАРАУ. Сырдария және Жетісу облыстарының Қазақстанға қосылуының тарихи
IV Тарау. 1924 жылғы Қазақ революциялық комитеттің Сырдария және
V Тарау. Кеңес дәуірі кезінде ұлттық мемлекеттік межелеуден
Қорытынды........................................................................................................69
Пайдаланған әдебиеттер тізімі..........................................................72
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН АТАУЛАР
1. КСРО-Кеңес Социалистік Республикалар Одағы
2. БОАК-Бүкілресей Орталық Атқару Комитеті
3. БК(б)П-Бүкілодақтық
4. РК(б)П-Ресей коммунистік (большевиктік) партия
5. БҰҰ- Біріккен Ұлттар Ұйымы
6. ЕурАзЭЫ- Еуразия
7. ЕО /ЕС/ - Еуропалық Одақ
8. КОКП ОК- Кеңес Одағы Коммунистік
9. Кирревком - Қырғыз /Қазақ/ революциялық комитеті
10. Киробком - Қырғыз /Қазақ/ облыстық комитеті
11. Қазақ КСР-Қазақ
12. Қазақ АКСР-Қазақ
13. ҚРОММ-Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік Мұрағаты
14. ҚазОАК-Қазақ Орталық Атқару Комитеті
15. ҚР - Қазақстан Республикасы
16. ҚОАК-Қырғыз (Қазақ) Орталық
17. ҚХР - Қытай Халық Республикасы
18. ҚКОК - Қазақстан Коммунистік Партиясының Орталық Комитеті
19. ҚРПМ-Қазақстан Республикасы Президентінің Мұрағаты
20. РКФСР-Ресей Кеңестік
21. РФ - Ресей Федерациясы
22. Сибревком - Сібір революциялық комитеті
23. СІМ-Сыртқы істер министрлігі
24. ТОАК-Түркістан Орталық
25. ТМД - Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
26. ҰҚК-Ұлттық қауіпсіздік комитеті
27. ҰҚШ-Ұжымдық қауіпсіздік шарты
28. ҰҚШҰ-Ұжымдық қауіпсіздік шарты ұйымы
39. ШЫҰ-Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы
40. ӨзКСР-Өзбек Кеңестік Социалистік Республикасы
41. ТАКСР-Түркістан Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы
42. ТүркХКК-Түркістан Халық Комисарлары Кеңесі
43. Түркімен КСР-Түркімен Кеңестік Социалистік Республикасы
44. РК(б)П Ортаазбюросы-РК(б)П Орта Азия Бюросы.
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Магистрлік зерттеу еңбегі Қазақстан тарихындағы бетбұрысты тарихи
Республика өміріндегі бұл бетбұрыстың табиғатын тану, сондағы ұлт қайраткерлері
Алайда бұл маңызды мәселе ғылыми әдебиетте әзірге арнайы қарала
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жұмысты жазудағы мақсат: Қазақстанның саяси
- тақырыпқа байланысты дерек көздерін айқындау, жинастыру және
- қазақтардың атамекеніңде кеңес өкіметі орнығу барысындағы ұлттық
- қазақтың шынайы мемлекеттігі үшін күрестің алғы шебінде
- коммунистік партия органдарының қазақ жеріндегі саяси процестерді
- Қазақстанда ұлттық мемлекеттік үшін күрестің жеңіліс табуы
- Түркістан Республикасының қарамағында 1924 жылға дейін қалып
қойылған мәселелерді жан-жақты зерттеу.
Қазақстан саяси басшылығының ұлттық мемлекеттік үшін күресінің жөн-жобасын, ерекшеліктерін,
Зерттеудің тарихнамасы. Орта Азия республикаларының ұлттық-территориялық жіктелуі мәселесін Қазақстан
Қазақстандағы кеңестік мемлекеттің қалыптасуы және бастапқы кезеңдегі даму мәселелерін
Бұл еңбектер, әрине, маркстік-лениндік методология тұрғысынан жазылды. Сондықтан да
Қазақ кеңес республикасының қалыптасуын тарихшылармен қатар заңгерлер біраз зерттеді.
Бұл еңбектер, қасаң идеологиялық және саяси құрсау шегінде ор-ындалғанымен,
Қазақстандағы кеңестік мемлекеттіктің табиғатын түсінуге Кеңес Одағындағы ұлттық мемлекеттікті
Қазақ саяси басшылығының ұлттық мемлекелтік түрін орнықтыру жолындағы ізденістері
Ұлттық Ғылым академиясының академигі М.Қ.Козыбаевтың, ҰҒА корреспоңдент-мүшелері К.Н.Нүрпейісовтің, М.Х.Асылбековтың,
90-жж. басында М.Қ.Қойгелдиев пен Т.О.Омарбеков қазақ интел-лигенциясының қатал тағдыры
Диссертацияның деректік негізі. Жұмыстың зерттемелік негізін құрайтын дерек көздері
Дерек көздерінің екінші тобын жеке басылымдар түрінде жарық көрген
Үшінші топтағы маңызды деректер бұлағының бірі - "БК(б)П-ның қазақстандық
Төртінші топқа жіктелген мерзімді баспасөзден - ұлттық-мемлекеттік межеленуге байланысты
Бұрынғы Сырдария облысының көптеген материалдары кезінде қазіргі Оңтүстік Қазақстан
Әсіресе 1920-1924 жылдарғы "Туркестанская правда" газетінің материалдары көп пайдаланылды.
Зерттеу үшін Қазақ обкомының және ҚазОАК-тың органы болып табылған
Сонымен қатар еңбекте басқа да баспасөз органдарының материалдары пайдаланылды.
Зерттеу жұмысына тартылған дерек көздерінің бесінші ретпен жүйеленген келесі
Дерек көздерінің алтыншы топқа бөлінген тағы бір елеулі қатары
Зерттеуге олардың мұраларымен қатар басқа да, естеліктер пайдаланды [15].
Зерттеудің хронологиялық шеңбері. Жұмыста қарастырылмақ уақыттық ауқым 1924-1926
Зерттеудің методологиялық негізі. Зерттеу жұмысы жан-жақты тексерілген, обьективті
Осыған байланысты мына жәйтті еске сала кету ләзім. 20-жж.
Қазақстан Ресей империясының отарына айналғаннан бастап, жер-су мәселесі ұлттың
Орыс демократиясының және большевизмнің табиғатын терең тани келе, Түркістандағы
Алайда большевизм тарих сахнасында тұрғанда, М.Шоқай бағ-дарламасындағы
Осы жәйттерді қарастыруда - тәуелсіздік жарияланғалы бергі уақыт ішінде
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Жұмыстың ғылыми мәнділігі партия-кеңес дәуірінің
Қазақстандағы мемлекеттіктің мазмұнына байланысты, қазақ басқарушы тобының 1924-1926 жж.
Ұлттық мемлекеттік үшін күрес неге жеңіліске ұшырады? Кеңес
Жұмыс Орталық Азия мен оны мекендейтін халықтар тағдырын
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. Диссертацияның негізгі тұжырымдарын мәселеге
Зерттеу жұмысы сондай-ақ, тәуелсіз еліміздің тарихын және 20-жылдар қайраткерлерінің
Ресей империясы шекарасындағы Орталық Азияда [Түркістанда] тұрған түркі халық
І Тарау. Орта Азия республикаларындағы ұлттық-
территориялық межелеудің барысы
Қазақстанның оңтүстік мемлекеттік шекарасына келетін болсақ еліміз тәуелсіз болып,
Мәселен, Қазақстан мен Өзбекстан арасындағы территориялар бірнеше ғасырлар бойы
Екіншіден, Сыр өзені бойындағы қалалар мен Түркістан қаласының бірнеше
XIX ғасырда Қазақстанның оңтүстік территориясын үш өзбек хандықтары –
Ресей патшалығы Орта Азиялық хандықтарды жаулап алғаннан кейін, орталығы
Патшалық Ресейдің 1867-1868 жылдары Қазақстанда жүргізілген әкімшілік реформаларының нәтежиесінде
Жаңа реформа бойынша Жетісу облысына құрамындағы Сергиополь, Капал, Верный,
Бүкіл ресей Орталық Атқару Комитеті және Халық Комиссиялары Кеңесі
Орталық Азияда ерте заманнан экономикасы, шаруашылығы мен мәдениеті дамыған
1921 жылы Түркістан Республикасы БОАК-тің 1921 жылғы 11сәуірдегі
Түркістанды ұлттық-территориялық межелеу мәселесі БОАК-тің 1921 жылғы 11 сәуіріндегі
Бұрынғы Хиуа мен Бұқара хандықтарының орнына жаңадан Хиуа мен
1920 жылы 25 қыркүйекте Жанкелдин, Әлібеков, Меңдешев және т.б.
РКФСР аймақта барлығына ортақ ақша белгілерін енгізді, бүкіл Орталық
Орталық Азия республикалары арасында ұлттық-территориялық межелеуді жүргізу аса күрделі
РК (б)П-ның XII съезіндегі кейін Орта Азия республикаларының партия
1924 жылы 31 қаңтарда РК(б)П ОК-нің хатшысы Я.Э. Рудзутакқа
Көрнекті ғалым, қоғам қайраткері С.Асфендияров өз сөзінде Қарақырғыз автономиялы
Сонымен қатар, С. Қожанов 1924 жылғы 10 наурызда өткен
Ал 1924 жылы 26 тамыздағы РК(б)П Киробком Төралқасының
Екінші талас тудырған мәселе – Мырзашөл уезі болды. Бұл
С. Қожанов “Түркістан” газетінің 1924 жылғы 18 тамыздағы санында
Егер С.Қожановтың айтқандай, бірігу үрдісі жүргізілсе, онда Ембінің мұнайы,
Ал С.Сәдуақасов 1924 жылы “Қызыл Қазақстан” журналының № 7,8,9,
С.Сәдуақасов мақаласында сол кезеңдегі халық арасындағы сауатсыздықтың әлі тым
1924 жылы 9-сәуірде РК(б)П ОК-нің саяси бюросы жергілікті ұйымдардың
1924 жылы сәуірдің соңында РК(б)П ОК-нің Орта Азия бюросы
1924 жылы 12 маусымда РК(б)П ОК Орта Азия
Территориялық комиссия саяси, экономикалық, статистикалық және бірнеше ұлттық қосалқы
1924 жылы 24 қыркүйектегі РК(б)П Киробком Төралқасының мәжілісінде қарақалпақ
1924 жылы Орта Азия бюросы Орта Азиядағы ұлттық-мемлекеттік құрылыстың
Ұлттық-территориялық межелену негізінде ТАКСР-ның бұрынғы Жетісу және Сырдария облыстарының
Қазақстан және Орта Азия республикалары мен облыстарының партия
1924 жылы 11 қазанында РК(б)П ОК саяси бюросының кезектен
1924 жылы 27 қазанда КСРО Конститутциясына сәйкес КСРО ОАК-нің
ІІ Тарау. Сырдария және Жетісу облыстарының
құрылуының қысқаша тарихы және олардың
халқы мен аумағы.
Жетісу және Сырдария облыстары "Жетісу және Сырдария облыстарын басқару
Жетісу облысы қазіргі Алматы, Жамбыл және Семей облыстарының бір
Сырдария облысы да 1867 жылғы 11 шілдедегі уақытша ережеге
1924 жылғы ақпандағы мәлімет бойынша осы екі облыстың межелеу
Қазақстанның Түркістан аумағы Ауғанстан жерінен де үлкен еді. Ауғанстанның
Қазақстанның Түркістан аумағы Арал теңізінің бір бөлігін қамтып, Амудария
Түркістан АКСР-ның аумағындағы Сырдария және Жетісу облыстарында 1468724 адам
Сырдария облысында 778811 адам, соның ішінде қалаларда 82696, ауылда
Жетісу облысында 679361 адам, соның ішінде қалаларда 77675, ауылда
Самарқанд облысының Қазақстанға өткен 6 болысында 10552 адам мекендеді.
Жалпы Қазақстан қармағына берілген Жетісу және Сырдария облыстарына бұрынғы
Бұрынғы Сырдария облысынан Қазақстанға мына уездер өтті: Қазалы, Ақмешіт,
Халықтың негізгі бөлігін жергілікті көшпелі мал шаруашылығымен және аздап
Ташкент, Шымкент, Әулиеата уездерінде орыстар ертерек келіп қоныстануына байланысты,
Ташкент уезінде орыстар халықтың 7.9% құрады. Әулиеата уезінде орыстар
Жалпы Сырдария облысының тұрғындарының 90.6% жергілікті халық құрады. Онда
Жетісу облысы туралы мәліметтердің жиынтығын Т. Рысқұловтың 1923 жылы
Т.Рысқұловтың дегенінше Жетісу облысында 1915 жылы 1223 мың халық
1915 жылғы дерек бойынша Жетісу облысы 353 мың кв.верст.жерді
1921-1922 жылғы жер-су реформасы кезінде бұрын патша үкіметі тартып
1923 жылдың басында Жетісу облысындағы оқу-ағарту ісінің халі
Оқытушылар жоқ, оқулықтар жоқ дерлік. Кейбір жас мұғалімдер ауылдарға
Қазақтар арасында мал ұрлау, жылқы ұрлау өте өршіп тұр.
Бай-манаптардың экономикалық жағдайының көтерілуіне байланысты кедейлердің әйелдерінің байларға тиіп
ІІІ Тарау. Сырдария және Жетісу облыстарының
Қазақстанға қосылуының тарихи жағдайы
1924 жылы 14 қазанда "Советская степь"
Сондай-ақ республиканың басшы үкімет органдары даярлаған "Түркістанның қазақ аумағын
Тезистерде айтылған ойлар мен пікірлер баяндамада тереңдетіліп, ерекше бағыт
Осы айтылған тезистер мен баяндамада республиканы сол кезде басқарып
Тезистер 4 бөлімнен және 30 тармақтан тұрады.
Тезистердің 2-тармағында болашақ Қазақ Республикасының шекарасын анықтаудың негізіне КСРО-да
І.Аудан жағдайының табиғи-тарихи бірыңғайлығы;
2.Оның экономикалық жағдайының бірлігі;
З.Халықтың ұлттық-мәдени және тұрмыстық жағдайының бірлігі, осы соңғы принцип
Содан соң 1920 жылғы 26 тамыздағы РКФСР БОАК пен
1920 жылғы 4-12 қарашадағы Кеңестердің Бүкіл қазақтық
1921 жылы қаңтарда Әулиеата
Тезистердің жазба баяндама жобасында Қазақ АКСР-ы мен Түркістан АКСР-ы
Екіншіден, суды және жерді пайдалану барысында ылғи кездесіп қалатын
Сондықтан Түркістан қазақтарының Қазақ АКСР-на бірігуі өз уақытындағы әрі
Оның үстіне Түркістан қазақтарының Қазақ республикасында жүргізіліп жатқан саяси
Тезистерде Қазақ Республикасының ежелгі жерлерін қосып алу жөніндегі талабы
Бұл тармақтан қазақ қайраткерлерінің мәселені тереңнен, тым әріден қойып
Қырғыздар автономиялы облыс ретінде құрылған күнде қай республика құрамына
Тезистердің 8-ші тармағының да мәні үлкен. Онда межелеу барысындағы
Межелеу барысында даулы аумақтар көп болды. Ол жерлерде тұрып
Оған мысал ретінде Түркістан Орталық статистика басқармасының Ташкент уезінің
Бұлар Ташкент уезінің Зәңгі ата, Ниязбек және Шыназ болыстықтары.
а) 9 жыл бұрын (1911 жылы) қазақтардың бірнеше
б) бірнеше қазақ ауылы қауымдары тіптен тізімге
в) қала тізімінде тұратын өзбектер, қалалық өзбектер
Оның үстіне бұл қиындықтарды Түркістан республикасы Орталық статистика басқармасындағы
Мысалы, Мырзашөл уезінің Иіржар болыстығында ежелден тұратын қазақтардың Түрікстатистика
Тезистерде Қазақ АКСР-на өтуге тиісті аумақтар дәл көрсетілді. Тезистердің
Жетісу облысының қырғыздар мекендейтін бөлігі Қырғыз автономиялы облысына өтеді".
Жетісу облысының қырғыздарға кететін бөлігі Қазақстан мен Өзбекстан шекарасына
"Көрсетілген шекараға, ҚазАКСР-на кіруге тиіс аумақтармен бірге этнографиялық бағыттағы
Ташкент қаласына және оған тартылып жатқан Ташкент және Мырзашөл
Ташкент қаласы облыс орталығы ретінде, тек сол қала тұрғындарының
Сарттар мен өзбектер түркі тілдес жергілікті халықтарға қарағанда Ташкентте
Ташкент қаласының солтүстік Түркістанмен экономикалық, мәдени, саяси және сауда-өнеркәсіптік
Түркі дәуірінде Ташкент көшпелі қазақтар мықтап игерген кент болды,
Солтүстік далалық Түркістан үшін, түркістандық қазақтар үшін Ташкенттің маңызының
Түз халқымен экономикалық, әсіресе, сауда-саттық жасап, тығыз қарым-қатынаста, байланыста
Қазақстан үкіметіне ең алдымен Ташкент қаласы өзбектердің жеке ұлт
Қала Түркістанды арабтардың жаулап алуына дейін болған (751 ж).
Қазақ үкіметі өз тезистерінде Ташкенттің тарихи жағынан тек "өзбек
Көп айтыс-тартыс "құрамалардың" қайсы этникалық топқа кіретіндігіне байланысты болды.
Қазақстан жағының "құрама" этникалық тобы туралы түсінігі және бағыты
"Құраманың" қай этникалық топқа жататындығы ұлттық мемлекеттік межелеу барысында
Ташкент уезінің ұлттық белгісіне қарай құрамы мынадай болды:
Абсолютті саны % саны
қазақтар
құрама
сарттар,өзбектер,
тәжіктер
соның ішінде:
қазақтар және
оларға қосылған
құрама 166282
17588
134.130
183.876 50.58
5.33
40.32
55.91
(Сырдария облстаткомының 1911 жылғы ресми мәліметі. 1921 есепке табиғи
Бұл кесте қазақтардың саны Ташкент уезінде өзбек, сарт, тәжікті
Осындай жағдай Мырзашөл уезіне де қатысты болды. Ташкент және
Оның үстіне осы жылғы суландыруға қатысты бұл уездер бойынша
Жизақ уезінен Қазақстанға берілетін 6 қазақ болыстары Мырзашөл уезімен
Мырзашөл уезінің 1920 жълғы санақ бойынша Жизақ уезінін Қазақстанға
Қазақтар
Өзбек, сарт, тәжіктер - 14.538
Орыстар
Қазақстан жағы ұстанған бағытында саналы түрде Ташкент және Мырзашөл
Себебі қазақ, түркімен, башкұрт сияқты халықтар тарихи жағынан негізінен
Өзбек қайраткерлерінің Ташкентке ие болуға ұмтылысын орынсыз, негізсіз дей
Ал мал өнімдерін тапсырушы жартылай көшпелі қазақтар, сондықтан Ташкент
Бірінші дүниежүзілік соғысқа дейін Ташкент әкімшілік орталық болғанымен, Түркістан
1914 жылы Түркістаннан Ресейге әкетілген өнімдер:
1) мақта өнімдері
2) мал өнімдері
3) бау-бақша өнімдері
Жалпы сомманы процентке шаққанда мақта өнімдері-77.7%, мал өнімдері-8.8%, бау-бақша
Ірі импорттық тауарлар айналымы.
Тауар түрі қанша соммаға әкелінген жалпы соманың %
1) тоқыма тауарлары
2) тамақ өнімдері:
(қант,шай,темекі т.б.)
3) металдар
4) астық өнімдері
5) құрылыс ағаштары мен
ағаш өнімдері
6) химиялық тауарлар
Мақтаны сыртқа шығарудың бағыты ішке тауарлар әкелудің бағытын да
Бұл жерде банктердің орналасуына назар аударған жөн. 1915 жылы
Мануфактуралық сауданың орталығы да Ташкент емес, Қоқанда болды. Мысалы,
Орта Азиядағы жеке сауданың орталығы Самарқанд қаласы, жеміс-жидек саудасының
Мал өнімдерін өңдеуде Ташкенттің рөлі бөлек болды. Закаспий облысында
1914 жылғы жалпы тауар айналымы да Ташкент қаласының саудадағы
Ірі станциялардағы жалпы тауар айналымы.
Станция атауы келуі кетуі
Ташкент
Қоқан-Әндижан 22.759.442
Самарқанд
Бұл кестедегі мәлімет те Ташкент қаласының негізгі сауда орталығы
Келесі кестеде Ташкент уезінен 1914 жылы әр түрлі тауарлардың
Тауардың
аты
Балығы
(сом.көлемінде) Ресейге
Қазақстанға Сырдария
облысына Самарқандқа
1. Жаңа піскен
жеміс-жидектер
2. Кепкен
жеміс-жидектер
3. Қант
4. Металдар
5. Ағаштар 7.500.148
65.843
48.456
229.706
302.946 613.318
42.127
6.704
387 88.799
8.033
474
14 59.641
19.741
35.931
99.306
129.905 4.254
129
3.876
36.845
45.408
Тауардың аты
Ферғана
облысына Түркме-
нияға Бұқараға
1. Жаңа піскен
жеміс-жидектер
2.Кепкен
жеміс-
жидектер
3. Қант
4.Металдар
5. Ағаштар 14.600
3.547
7.136
66.668
54.045 12.804
295
-
5.693
9.245 7.945
4
399
14.664
63.906
Келтірілген сандар бұған дейінгі пайымдауларды одан әрі растайды. Алып
Бұл кестелерді Қазақстан жағы бекерге дерек ретінде келтіріп отырған
Осы деректердің бәрін егжей-тегжейлі келтіре отырып Қазақстан үкімет орындары
а) қазақ халқының аумағын біріктіруге тез арада кірісу және
б) жобаланып отырған Қазақ АКСР-ы мына аумақтардан тұрады: Қазіргі
в) қазақтар мен оған туыстас қарақалпақтар тұратын Амудария облысының
г) жоғарыда айтылған қағидалар негізінде құрылған Қазақ Кеңестік Социалистік
1920 жылы жүргізілген бүкіл ресейлік халық санағы бойынша, мұнда
Олардың ішінде:
абсолюттік саны
Қазақтар
сарт,өзбек, тәжіктер
орыстар
Ескерту: мұнда Адай және Торғай уездерінің халқы кірмей қалған.
Қазақ АКСР-нын территориясының жалпы көлемі 2.405580 кв.верстке тең болды;
д) біріккен Қазақстан Орта Азия республикаларымен табиғи-тарихи, ұлттық-тұрмыстық және
Қазақстан басшылары ұлттық-мемлекеттік межелеу барысында республика алдында тұрған міндеттерді
Олардың терең негіздеп нақтылаған бірінші мәселесі Ташкент қаласының тіршілік-тынысы
Қазақстан өкіметінің ұлттық-мемлекеттік межелеудегі екінші дәлелі және нақты бағыты
Бұқар және Хорезм республикаларындағы ұлттық-аумақтық мәселенің қарақалпақ халқына және
Өзбекстан аумағында қалатын қазақтардың тағдыры аталған тезистер мен жазба
РК(б)П ОК-нің Қазақ обкомы дайындаған жоба мынадай: "РК(б)П ОК
І. Түркістан республикасы ұлттық белгілеріне қарай біріктіру арқылы
а) қазақ аумақтары құрамында Сырдария және Жетісу облыстары, орталығы
б) өзбек аумақтары құрамында Ферғана және Самарқанд облыстары, қазіргі
в) Түркістанның жоғарыда айтылған облыстарының қара-қырғыз және тәжік аумақтары
г) Амудария облысы Хорезм республикасымен біріктірілсін;
д) Бұқар және Түркістан республикаларының түркімен аумақтары ерекше
2. Көрсетілген межелеу, сондай-ақ жоғарыда айтылған ережеге сәйкес
3. Жаңадан жобаланған республикалар мен облыстар арасындағы
4. Орта Азия бюросының жаңа құрылған құрамына саяси бюроға
5. Жоғарыда айтылған республикалар арасындағы шаруашылық мәселелерін келісіп
Бұл РК(б)П Қазақ обкомының 1924 жылғы маусымның басындағы бағыты
Қазобком жобасын жасаған авторларға қырғыз және тәжік халықтарының тағдыры
Оның үстіне бұл құжатта негізінен Түркістан республикасындағы қазақ жерлерін
Қазақ республикасы үшін Орта Азияны ұлттық белгісіне қарай межелеуде
Жоба РК(б)П ОК-нің Орта Азия бюросы құрған аумақтық комиссия
"Қазақ республикасының Орта Азиядағы шекарасының жобасы" Қазақстанның шекарасын дәл
Жобада: "қазақтар, олардың аумағы өздерінің шашыраңқы, көшпелі өмір сүруіне
Бұл жобада жоғарыда талқыланған тезистер мен баяндамалық жазбадағы Қазақстан
"А" тармағында бұрынғыдай қазақ жерлерін біріктіру негізіне қазақтар, оларға
Статистикалық деректерді есепке алғанда революцияға дейінгі, яғни 1898 және
Әсіресе ескі Ташкент пен Шымкентте және т.б. қалаларда өзбектердің
Бұрын бөлінудің негізіне төменгі әкімшілік бірлігі ретінде болыстықты алу
Осы айтылған принциптерге орай Орта Азиядағы Қазақ республикасының шекарасы
1. Каспий теңізі жағалауындағы Қазақ АКСР-ы мен Түркімен республикасы
2. Онан әрі Хорезм республикасының қазақ-қарақалпақ ауданы басталады, ол
3. Осы жылдың сәуірінде Хорезм ОАХ-нің пленумы Хорезм
2. Амудария облысы. Қоныс аудару басқармасының 1915 жылғы мәліметі
Қоныс аудару басқармасының (1915 жыл) мәліметі бойынша қазақтар-қарақалпақтар 70%,
Халықтың қым-қиғаш араласып кетуіне байланысты өзбектерді өз алдына бөлу
Қазақ аумақтық қосалқы комиссиясы Амудария облысының және Шымбай, Ходжелі
3. Одан арғы шекара қазіргі Амудария облысы мен Бұқар
Қазақ аумақтық қосалқы комиссиясы Бұқар республикасындағы қазақтар үшін Өзбек
Осы өңірде Қазақ АКСР-ның мемлекеттік шекарасы Бұқар республикасы шекарасы
Одан әрі Ташкент уезі басталады. Ташкент уезінің толығымен Қазақстанға
1911 жыл
қазақтар 233583 - 61%
өзбектер 118974 - 31%
құрамалар 19236 - 5%
тәжіктер —
басқалар 10410 - 3%
қорытынды 326488
Ташкент уезін екі шаруашылық ауданға бөлуге болады. Біріншісі —
Екіншісі — Ангрен өзені бойындағы болыстар құрайды. Шыршық-Келес ауданындағы
Осы 15 болыстың әрқайсысы жөнінде 1920 жылғы санақ
Ташкент уезінің Ангрен ауданы аймағындағы 8 болыста 1911 жылғы
Ал 1920 жылғы мәліметтер бойынша осы аймақта қазақтар 4153
Құраманы қазақтың құрамдас бөлігі деп есептеген Қазақстан жағы осылай
Осылайша Қазақстан шекарасы Ташкент уезінің оңтүстік шекаралары арқылы өтуі
Бұл шекара жобасы аз ғана өзгерістермен межелеу жөніндегі Орталық
Осы тартыстың бірін анық көрсететін құжат Аумақтық комиссия мүшелерінің
Аумақтық комиссияға наразылықты Түркімен, Қазақ республикасы және Қырғыз автономиялы
Наразылықта біріншіден, Орта Азия бюросының шешімімен құрылған аумақтық жағынан
Қалыптасқан жағдайға байланысты деп көрсетілді құжатта Аумақтық комиссияда өзбектер
Наразылыққа қол қоюшылар РК(б)П ОК Орта Азия Бюросы Аумақтық
Голодностеп каналын Қазақ АКСР-не беру мәселесінде де Аумақтық комиссия
Наразылықта Аумақтық комиссия тарапынан оның жұмыс принциптерінің өрескел бұзылып
Аумақтық комиссия тарапынан өзбектердің талаптары ғана қолдау тауып отыр.
Бірақ осындай жоғары деңгейде жазылған наразылықтың өзі созылып барып
Қазақтарды жаппай өзбек етіп жазу практикасы тоқтамаған соң, Аумақтық
"Принципті тұрғыдан қате, ал практикалық тұрғыдан жол беруге болмайтын,
Құрамалар (сарттанған және отырықшыланған қазақтар) жөнінде, оларды сөзсіз Өзбек
Шыршық уезінің таза қазақтар тұратын болыстықтарын Өзбекстанға қосып жібергенде
Отырықшы қазақтар мекендейтін осы болыстарды (Қытайтөбе, Жалаутөбе, Ғайбаты, Оспаната
Аумақтық комиссияның бір жақты шешімімен ұлттық-мемлекеттік межелеудің принципі түбірінен
Комиссия өз шешімін суландыру мәселесін алға тартып негіздемек болуы
Егер бұл аудан бүкіл Ташкент уезіндегі бай әрі әл-ауқатты
Бұл жерде негізгі әділетсіздік РК(б)П ОК-нің Орта Азия бюросының
Аумақтық комиссия бұл жерлерді өзбектер басым деп дәлелдеуге тырысқан
Аумақтық коммиссияда жеңіліске ұшыраған комиссияның қазақ мүшелері күресті тоқтатқан
РК(б)П Қазақ обкомы, Қазақ Орталық Атқару Комитеті мен Қазақ
РК(б)П Қазақ обкомы төралқасының ұлттық-мемлекеттік межелеуге қатысты алғашқы мәжілістерінің
Аумақтық комиссия құрамына оның Қазақ қосалқы
б) Ревком төрағасы
в) Ревком мүшелеріне кандидаттар болып Қожанов, Ізбасаров және Мыңбаев
г) Тағайындалған ревкомға Ревком туралы ережені дайындап, бекітуге ұсыну
Бұл қаулы Қазақстанның үкімет орындарының Орта Азиядағы ұлттық-мемлекеттік межелеуге
РК(б)П Қазақ обкомы төралқасының осы 1924 жылғы 8 шілдедегі
''6. Қазақстанның орталығы Орынбордан қазақтардың қалың ортасына көшірілсін, басқа
РК(б)П Қазақ обкомы төралқасы 1924 жылғы 26 шілдедегі шешімімен
Тура бір айдан соң 1924 жылы 26 тамызда С.
Қазақ қосалқы комиссиясы мен басқа комиссиялар арасындағы алауыздық Ташкент
Екінші даулы мәселе Мырзашөл уезіне байланысты. Комиссия қазақ делегациясының
С.Мендешев өз іссапары барысында Түркімен және Қазақ АКСР-ы арасындағы
Сондай-ақ С.Мендешев 1924 жылдың 16 қыркүйегіне дейін ұлттық-мемлекеттік межелеу
РК(б)П Қазақ обкомы төралқасының 1924 жылғы 26 тамызда болған
Ұзамай Орынборға РК(б)П ОК-нің хатшысы, РК(б)П Орта Азия бюросының
Осылайша Ташкенттің республикаға берілуінен үміт үзген Қазақстан басшылары енді
Орта Азиядағы ұлттық-аумақтық межелеу 1924 жылы 26 қыркүйекте РК(б)П
С.Меңдешев баяндамасының қорытындысында ұлттық межелеу өткізілді. РК(б)П ОК-ті алдына
1924 жылы 15-16 қыркүйекте Түркістан республикасы ОАК-нің төтенше сессиясында
Қазақ обкомының 1924 жылғы 26 қыркүйектегі пленумына Түркістан қазақтарының
РК(б)П Қазақ обкомының бір топ мүшелері С.Қожанов сынына қарсы
С.Қожановқа пленумда тиісушілердің бірі обком хатшысы І.Құрамысов болды. Ол
С.Қожановтың қиқарлығына соққы бергендей дәлел ретінде келтірді. Шынында партияда
Қазақ комиссиясының екі принципті басшылыққа алғанын айтты. Оның бірінші
Екінші принцип мұндай аумақтарға болыстардан ауылдарға дейінгі әкімшілік бірліктер
Одан әрі С.Меңдешев шекараны анықтау мәселесінің жай-күйін баяндап берді.
Түркімен республикасымен шекара бұрынғы күйі қалды. Қырғыз автономиялы облысымен
Талас бұрынғыдай Сырдария облысының Ташкент және Мырзашөл уезіне байланысты
Қазақ комиссиясының жобасы бойынша бүкіл Ташкент уезі түгелдей Қазақ
Бірақ комиссия біздің жобаны қабылдамады, деп жалғастырды С.Меңдешев, құрамалар
Амудария облысын межелеу Хорезм республикасын межелеумен байланысты болды. Комиссияға
Бірақ Аумақтық комиссияның мұндай шешімін РК(б)П ОК-нің Орта Азия
С.Меңдешевтің баяндамасында Қазақ АКСР-на өтетін аумақтың көлемі де келтірілді.
Қазақ комиссиясы Бұқар республикасында тұратын қазақтардың тағдырына байланысты мәселені
IV Тарау. 1924 жылғы Қазақ революциялық комитеттің
Сырдария және Жетісу облыстары Қазақстанға
қосу әрекеттері
Қазақ ОАК-тің 1924 жылғы 13 қарашадағы қаулысына сәйкес Қазақ
Кеңес Одағында бұған дейін революциялық комитеттер құру жөнінде үлкен
1919-1920 жылдары қызмет еткен Қазақ Революциялық комитетінің қызметі С.Зиманов,
Ревкомдар революциялық кезеңнің уақыт талабынан туындаған төтенше уақытша билік
"Революциялық комитеттер ұйымдық және функционалдық жағынан күрделі соғыс жағдайына
Соғыс жағдайында Ревкомдар өз қызметінде әскери-әкімшілік әдістерді көбірек қолданды.
Сондай-ақ соғыс жағдайында да ревкомдар әскери билікпен қатар әкімшілік,
Түркістан АКСР-нан өткен аудандарды басқарушы ревком құрамы жағынан шағын
Бұл ревкомды толық атымен "Түркістан АКСР-нан бөлінген қазақ аудандарын
Ревкомның құрамына Орымбаев, С.Есқараев, Ларионов, Тоқтыбаев, Күзембаев т.б. кірді.
Қазақ ОАК-нің өзі нұсқаулықтарының бірінде оны "Кирревком" (Қазревком) деп
Қазақ ОАК-ті 1924 жылғы 21 қарашада бекіткен ревком туралы
1. ТКСР құрамынан бөлініп, ҚКСР
2. Революциялық комитетті
3. Революциялық комитет өз қызметінде тікелей Қазақ АКСР ОАК-ке
4. Революциялық комитеттің міндеттері:
а) Қазақ аудандарының бөлінуінен және олардың Қазақ АКСР-на қосылуы
б) Орта Азия республикалары мен ТАКСР-нан бөлінген қазақ аудандары
в) қайта қосылған аумақтарда Қазақ АКСР-ы орталық үкімет орындарының
г) таза жергілікті маңызы бар барлық мәселелерді шешу;
д) Кеңестердің Бүкіл қазақтың 5 съезіне қайта сайлауды дайындау
е) қосылған аумақтардағы әрекет етуші барлық үкімет органдарының әкімшілік
5. Революциялық комитетке мына құқықтар беріледі:
а) облыстық, губерниялық, уездік, болыстық
б) Орталық Атқару Комитеті алдына қосылған аумақтарда жалпы мемлекеттік
в) облыстық, губерниялық, уездік, болыстық
Ревкомның қарауы бойынша олардың мүшелерін ауыстыруға, бірақ облыстық, губерниялық
6. Қазақ АКСР-на қосылған аудандарда әрекет етуші барлық кеңес
7. Революциялық комитеттің барлық қаулылары Қазақ АКСР-на қосылған аумақтарда
8. Революциялық комитеттің өзінің ведомстволық бөлімдері болмайды:
- соңғылары Революциялық комитетке бағынышты Қазақ АКСР-ның орталық органдарының
9. Революциялық комитет мезгіл-мезгіл Қазақ ОАК-і мен Халком кеңесіне
10. Революциялық комитетке өзінің мемлекеттік мөрі мен мөр-табанын жасау
11. Революциялық комитет өзінің жұмысын Қазақ ОАК-тінің немесе оның
12. Революциялық комитеттің қызметіне байланысты барлық шығындар Қазақ АКСР
1924 жыл 21 қараша. Орынбор қаласы.
Соңына Қазақ Орталық Атқару Комитетінің төрағасы С.Мендешевтің және Қазақ
Ереженің толық мәтіні кезінде "Советская Киргизия" журналында жарияланған.
Революциялық комитеттің алғашқы құрамы туралы оның 1924 жылы 28
§1. Қазақ Орталық Атқару Комитетінің осы жылдың 13 қарашасындағы
Революциялық комитет уақытша Ташкент қаласындағы Қазақ АКСР-ның Түркістан республикасындағы
Сырдария губерниялық ревкомына және Жетісу губерниялық атқару комитетіне осы
Жоғарыдағы ережеден көрініп тұрғандай ревкомның өкілеттіктері жеткілікті дәрежеде болатын.
Ревком тез арада өз міндетін орындауға кірісіп кетті. Ревкомның
Ревкомның 1924 жылғы 29 қарашада өткен мәжілісінде 15-ке жуық
Ревкомның 3 адамнан тұратын аппараты құрылды, оның облыстық бөлімдері
Ревком бұл мәселені Камаловқа тапсырып, губерниялық және облыстық мекемелердің
Осы мәжілісте ревком Орта Азиядағы Еңбек және Қорғаныс Кеңесіне
Ревком саяси ұйымдастыру жұмысымен қатар күнделікті шаруашылық мәселелерімен де
Ревкомның алдында тұрған міндеттің бірі өзінің басшылығымен жұмыс атқаратын
Ревкомның 1924 жылғы 9 желтоқсандағы қаулысымен Сырдария губревкомының бөлім
Тағайындалған лауазым иелері Сырдария губревкомының бөлім бастықтары әрі ревкомның
Ревкомның 1924 жылғы 8 желтоқсандағы N7 бұйрығында бұрынғы Сырдария
Ревкомның атқарған үлкен істерінің бірі Шымкент уезінің орталығын Беловодск
Шымкент уездік атқару комитеті Беловодскідегі бір мектептің мекен-жайына орналастырылды.
Ревкомға кейбір губерниялық мекемелерді жаңадан құруға тура келді. 1924
Ревкомның тағы бір мәжілісінде облыстық Жоспарлау комиссиясының құрамы бекітілді.
Сырдария губерниясының губерниялық мекемелері 1924 жылғы желтоқсанда Ташкенттен Шымкентке
Межелеуге байланысты Қазақстанның Түркістан республикасындағы өкілеттік өкілдігінің қызметі өзгерді.
Ревком ономастикалық мәселелермен де шұғылданды. Ревком "Черняев" темір жол
1921 жылы 14 наурызда Түркістан ОАК-нің декретімен Верный қаласының
Ревкомның жұмыстары қиындықтармен жүрді. Қазақ АКСР-ның кейбір халық комиссариаттары
Ревкомның шағымына орай Қазақ Орталық Атқару Комитеті барлық халық
Кейбір халық комиссариаттары ревком туралы ережені орындамай, ревкомға хабарласпай
Ревкомның атқарған жұмыстарының маңызды салаларының бірі шекараны анықтауға қосқан
Шекараның Жаркент уезіне қарасты қазақтардың жайлауына сыналап еніп кетуі
1. Қарқара ауданы табиғи-тарихи жағынан бөлінбейді, оның оңтүстігіндегі табиғи
2. Бұл жерлердің географиялық және экономикалық, жағынан біртұтастығынан өзге
3. Орталық комиссияның Ырыс, Қарқара, Тұрық өзендері ағысымен белгілеген
4. Қырғыздардың Қарқара ауданындағы жайлауға өтіп кетуі қазақтың Албан
Сондай-ақ, Алматы уезімен Қарақырғыз (Қырғыз) автономиялы облысы арасындағы Орталық
Көкайрақ шатқалының Қарақырғыз (қырғыз) автономиялы облысында қалып қоюына мынадай
Біріншіден, Көкайрақ шатқалы Алматы уезі қазақтарының пайдалануында болған. 1912
Екіншіден шекара Кебен, Алматы өзендері және биік таулар сияқты
Осы уәждерді айта келе ревком Қазақ Халкомкеңесі алдына Орта
Ревком аса күрделі болып табылатын шекараны анықтау мәселесінде, Қазақстанның
V Тарау. Кеңес дәуірі кезінде ұлттық мемлекеттік
межелеуден кейінгі Қазақстан шекарасындағы
кейбір өзгерістер
1925 жылы Орта Азиядағы ұлттық-мемлекеттік межелеу аяқталды. Осы кезде
Оңтүстік облыстарымен біріккен соң Қазақ АКСР-іне Ресей Федерациясы
Бірақ Қазақстан Республикасының оңтүстік шекарасы осы бір мәселемен толық
Ал 1925 жалғы 12 қазандағы РК(б)П Қазөлкеком бюросының мәжілісінде
Орталық Азиядағы трансшекаралық өзендерге қатысты Қазөлкеком бюросы мәжілісінің
Мұрағат құжаттарынан байқайтынымыздай Орталақ Азиядағы ұлттық-территорилық межелеу аяқталғаннына қармастан,
1925 жылы аяқталған ұлттық-территориялық межелеуден кейін Қазақстанға оңтүстік өңірдегі
1928 жылы 17 қаңтардағы Қазақ АКСР-і ОАК сессиясының алтыншы
1929 жылы республика астанасының Қызылорда қаласынан Алматы қаласына көшірілуі,
1934 жылы Орталықтың шешімімен шаруашылықты тиімді ұйымдастыру мен ауыл
1936 жылы Қазақстанның автономиялы республикадан одақтық республикаға айналуы оның
1940-шы жылдардың бас кезінде Оңтүстік Қазақстан облысының Сарыағаш
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін елдің әскери-қорғаныс саласын дамыту мақсатында
Кеңес дәуірінде “халық шаруашылығын оңтайландыру” деген ұранмен, жоғарғы көрсетілген
1956 жылы Оңтүстік Қазақстан облысының Бостандық ауданы ауыл шаруашылығын
1956 жылы 21 қаңтардағы Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің екінші
1963 жылғы 26 қаңтардағы Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің жарлығына
Бұл мәселенің қалай өрбігендігі жөнінде сол кездегі Қазақ КСР
Мұрағат құжаттары мен ғұмырнамалық естеліктерден 1960 жылдардың бас кезінде
Осы тұста Қазақстан КПОК бірінші хатшысы болған Д.Қонаев пен
XX ғасырдың 30-40 жылдары Сталиндік режим уақытында қуғын-сүргінге ұшыраған
Брежневтің тұсында бұл бағыттағы жұмыс біраз бәсеңдеді. Бірақ соңынан
Сөйтіп, Кеңес Одағы қалыптасуының бастапқы кезеңінде жүргізілген ұлттық-территориялық межелесу
Қорытынды
Қазақ жерінің бірігуі Орталық Азияны 1924 жылы РК(б)П Орталық,
1924 жылы межелеу нәтижесінде Орта Азияның саяси-географиялық картасы түбірімен
Олардың орнына Өзбек КСР-ы, Түркімен КСР-ы, Тәжік АКСР-ы (Өзбекстан
Орта Азиядағы ұлттық-мемлекеттік межелеу деп аталған осы тарихи процесте
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін жас, жері кең және байлығы
Орталық Азиядағы бауырлас елдермен арадағы мемлекеттік шекарамыз толықтай біздің
Кеңес Одағының «шаруашылықты оңтайландыру» жолында республикалардың жерін бір-біріне үлестіруі
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Н.Ә.Назарбаев. Тарих толқынында. Алматы, 1999;
2. Нусупбеков А. Объединение казахских
3. Қазақ ССР тарихы. Көне
4. Қазақ ССР тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін.
Очерки истории Коммунистической партии Казахстана,- А-А.: Казгосиздат, 1963; История
5. Сапаргалиев М.С. ВозникновениеКазахской Советской государственности (1917-1920 лг.).-
6. Тайманов Г.Т. Развитие Советской государственности в Казахстане.
7. Сапаргалиев Г. Советское государство в борьбе за
8. Олкотт М.Б Казахи. Москва 1987. 244с; Каппелер А.
9. Қозыбаев М.Қ. Ақтандақтар ақиқаты. Алматы.
10. В.К.Григорьев, Н.Р.Джагфаров, В.П.Осипов. Идейно-политическая работа партийных организаций
11. М.Қ.Қойгелдиев пен Т.О.Омарбеков. Тарих тағылымы не дейді?
12. Пятый Всеказахски Съезд Советов (15-19 апреля) 1925
13.Компартия Казахстана за 50 лет. Алматы 1972.
14. Казакстанская организация ВКП(б) в решениях ее конференций
15. Шокай Мария. Естеліктер. //Шокай М. Тандамалы. Т.
16. Ғалихан. Мен кадет партиясынан неге шықтым? //
17. Бөкейханов Ә. Шығармалар,- А.: Қазақстан, 1994..- Б.
18. Шокай М. Тандамалы. Т. 2,- А., 1999.-
19. Мадуанов С. Взаймоотношения казахов с другими соседними
20. Декрет об Автономной Киргизской Социалистической Республике.
21. Малышева М.П. Национально-территориальное размежевание Сибиров и Казахстана (1919-1922гг.).
22. Ирмуханов Б.Б. Казахстана: историко-публицистицеский взгляд: Алматы: Өлке, 1996.
23. Әлмешұлы Ж. Қожанұлы С.А. Түрмеде сөнген шырақ. Алматы
24. Сәдуақасов С. Қазақстанды қалай құрған жөн? Орта Азияда
25. Қазақ Совет Энциклопедиясы. 1997. 10 том. 493 б.
26. Рыскулов Т.Р. Собрание сочинении в трех томах. Том
27. Советская Степь. 1924 год 14 октября
28. Маймақов Ғ.Қ. Қазақ жері тұтастығының қалыптасуы. Алматы, 2005.
29. Зиманов С., Даулетова С., Исмагулов М. Казахский революционный
30. Бугай Н.И. Чрезвычайные органы советской власти: Ревкомы. 1918-1921
31. Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік мұрағаты қор-233, тізбе-1, іс-4, 193-парақ.
32. Қозыбаев М.К., Алексеенко А.Н., Алексеенко Н.В., Романов Ю.И.
33. Сталин И.В. Сочинения. Москва, 1936. том 7. с.41
34. Сейдін Н.Б. Қазақстан Республикасының мемлекеттік шекарасы. Алматы, 2006.
35. Қонаев Д.А. О моем времени. Алматы, 1992. 312
36. Постановление Верховного Совета Казахской ССР о передаче Бостандыкского
37. Казахстанкая правда. 29 января, 1963.
38. Кәкен А. Шекара // Егемен Қазақстан. 31 мамыр,
9