Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым Министрлігі
Ш.Есенов атындағы Каспий мемлекеттік технологиялар және инжиниринг университетінің
Курстық жұмыс
Пәні: Кәсіпорын экономикасы және өндірісті басқару
Тақырыбы: Кәсіпорынның тиімділігін жоғарлату жолдары
Орындаған: АТЖ-08-01 т.с.
Жылқыбеков Н.
Тексерген: Мендалиева А.
Ақтау – 2010 жыл.
Мазмұны:
Кіріспе..............................................................................................................4
I. Өндірістің экономикалық және әлеуметтік тиімділігі......................5
1.1 Экономикалық тиімділік және оның көрсеткіштері..............................5
1.2 Салыстырмалы тиімділік...........................................................................10
1.3 Өндірістің тиімділігін арттырудың негізгі жолдары...........................14
II. Кәсіпорынның жұмысын жоспарлау...................................................16
2.1 Кәсіпорынның даму жоспарының негізгі бөлімдері мен
көрсеткіштері. ..................................................................................................16
2.2 Өндірістік бағдарлама және оның негізгі көрсеткіштері....................18
2.3 Пайда – кәсіпорынның басты мақсаты....................................................20
III. Жеке ұжымдық және унитарлы кәсіпорындардың жұмыс
жасау механизмі.............................................................................................23
3.1 Заңды тұлғалар, кәсіпорын түрлері..........................................................23
3.2 Шаруашылық серіктесер және қоғамдар................................................26
3.3 Мемлекеттік және муниципалдық унитарлы кәсіпорындар................29
Қорытынды.......................................................................................................30
Пайдаланылған әдебиеттер............................................................................33
Кіріспе.
Осы курстық жұмыстың тақыбыбы: “Кәсіпорынның тиімділігін жоғарылыату жолдары”.
Бірінші бөлімнің тақырыбы: “Өндірістің экономикалық және әлеуметтік тиімділігі”.
Ресурстардың барлық түрлерінің қалыптасуы, оларды қолдану, өндіріс жэәне
Курстық жұмыстың екінші бөлімінде кәсіпорынның жұмысын жоспарлау туралы
Курстық жұмыстың үшінші бөлімінде жек ұжымдық және унитарлы
Бөлім I. Өндірістің экономикалық және әлеуметтік тиімділігі.
1.1 Экономикалық тиімділік және оның көрсеткіштері.
Нарық жағдайында, экономикалық дамуды әрі қарай жалғастыруда, өндірістің
Экономикалық тиімділіктің жалпылама критерийіне қоғамдық еңбектің өнімділігі жатады.
ЕӨ= ҰТ/А
Сонымен қатар, экономикалық тиімділіктің аса маңызды көрсеткіштері
Өнімнің еңбексыйымдылығы материалдық өндіріс саласында жұмсалған еңбек санын,
Есый=Т/Q
Мұндағы: Есый- еңбексыйымдылығы;
Т- еңбек саны;
Q – Шығарылған өнімнің жалпы көлемі.
Қоғамдық еңбектің материалсыйымдылығы шикізат, материал, отын, энергия және
Мсый=Ш/Q,
Мұндағы: Мсый – материалсыйымдылығы деңгейі;
Ш – шикізат, материал, отын энергия және т.б.
Капиталсыйымдылығы халық шаруашылығындағы капитал салымдарының көлемін, шығарылған өнімнің
Ксый - өнімнің капиталсыйымдылығы;
К – капиталдық салымдардың жалпы көлемі;
Q – шығарылған өнім көлемінің өсімі.
Өнімнің қорсыйымдылығы халық шаруашылығындағы негізгі өндірістік қорлардың орташа
Қсый =F/Q,
Мұндағы: Қсый - өнімнің қорсыйымдылығы;
F – халық шаруашылығындағы негізгі өндірістік қорлардың
орташа құны;
Q – шығарылған өнімнің жалпы көлемі.
Тиімділік – жалпы және салыстырмалы болып бөлінеді.
Жалпы тиімділік – шығындарды атқару арқылы пайда болған
Салыстырмалы тиімділік белгілі бір өндірістік және шаруашылық есептерді
Жалпы тиімділіктің көрсеткіштері мынадай категориялар бойынша топталады:
өндірістік іс - әрекеттің тиімділігін көрсететін көрсеткіштер, кәсіпорынның
өтімділік көрсеткіштері, кәсіпорындардың қысқа мерзімді міндеттемелерді орындау мүмкіншіліктерін,
қаржылық тұрақтылық көрсеткіштері, кәсіпорынның активтерін қаржыландыруда қолданылатын капиталдың
Өндірістік іс - әрекеттің тиімділігінің көрсеткіштері. Бұл топ
Сандық бағалау екі бағытта жүргізіледі:
негізгі көрсеткіштер бойынша жоспардың орындалу деңгейі;
кәсіпорын ресурстарын қолданудың тиімділік деңгейі.
Шаруашылық іс - әрекеттің тиімділігін көптеген абсолюттік және
Сату рентабельдігі (есеп беру кезеңіндегі пайда / өнім
Активтер рентабельдігі (есеп беру кезеңіндегі таза пайда /
Негізгі капиталдың рентабельдігі (есеп беру кезеңіндегі таза пайда
Меншік капиталының рентабельдігі (есеп беру кезеңіндегі таза пайда
Тиімділіктің салыстырмалы көрсеткіштері:
активтердің айналымдылығы (сату көлемі / активтердің орташа жылдық
Негізгі капиталдың айналымдылығы (сату көлемі / негізгі капитал),
Айналым қаражаттарының айналым коэффициенті (сату көлемі / айналым
Материалдық - өндірістік запастардың айналым коэффициенті (сату көлемі
Өтімділік көрсеткіштері
Меншіктік айналым қаражаттарының көлемі немесе таза айналым капиталы
Қолданылып жүрген немесе таза айналым капиталының оңтайлануы (ақша
Жабу коэффициенті (ағымды активтер / ағымды міндеттемелер). Активтердің
Тез өтімділік коэффициенті. Бұл коэффициент жабу коэффициенті сияты
Абсолюттік өтімділік коэффициенті (ақша қаражаттары / ағымды міндеттемелер).
Запастарды жабудағы меншіктік айналым қаражаттарының үлесі (меншіктік айналым
Қаржылық тұрақтылық көрсеткіштері
Кәсіпорынның қаржылық жағдайының негізгі бір сипаттамасы – ұзақ
Көрсеткіштері:
Меншік капиталын шоғырландыру коэффициенті (меншік капиталы / активтер).Кәсіпорын
Қаржылық тәуелділік коэффициенті (активтер / меншік капиталы) –
Меншік капиталының оңтайлылық коэффициенті (меншіктік айналым қаражаттары /
Ұзақ мерзімді салымдардың құрылымдық коэффициенті (ұзақ мерзімді міндеттемелер
Меншіктік және тартылған қаражаттардың арақатынас коэффициенттері (тартылған капитал
1.2 Салыстырмалы тиімділік.
Кәсіпорынның іс - әрекетінің неғұрлым үнемді бағытын таңдап
Үлестік күлделі қаржылар іске қосылатын өндірістік қуаттың бірлігіне
Өнімнің өзіндік құны – кәсіпорынның өнім өндіруге және
Инвестициялық жобаларды салыстырып, олардың ішінен тиімділерін таңдап алуға
таза табыс (интегралдық әсер);
табыстылық индексі (ТИ);
табыстылықтың ішкі нормасы (ТІН);
инвестициялардың қайтарым мерзімі (ИҚМ);
басқа да көрсеткіштер.
Инвестициялар варианттарының тиімділігін бағалағанда, берілген көрсеткіштерді салыстыру уақытының
Шығындар мен нәтижелердің көлемін келтіру, оларды дисконттау коэффициентіне
Кt = 1 / (1+Е)t,
Мұндағы: t – нәтижені алынған мерзім мен салыстыру
Дисконт нормасы Е – капиталдың табыстылық коэффициенті (табыс
Таза дисконтталған табыс – барлық есеп айырысу кезеңіндегі
ТДТ= Σ(Нt – Шt) / (1+Е) ,
Мұндағы: Ht – есеп айырысудың t – уақытындағы
Шt – сол уақыттағы шығындар;
Е – есеп айырысудың уақыт кезеңі.
Инвестициялардың табыстық индексі (ТИ) келтірілген әсер жиынтығын инвестициялардың
ТИ= ТДТ / К,
мндағы: К – инвестициялар көлемі;
Егер ТИ= 1 немесе ТИ › 1, онда
Таза дисконтталған табысқа қарағанда (ТДТ), табыстылық индексі (ТИ)
Сондықтан да ТДТ – лары шамамен бірдей жобалардың
Инвестициялар табыстылығының ішкі нормасы (ИТІН) – Е дисконтының,
Есептелінген табыстылық нормасының көлемі, инвестор талап ететін капиталға
Инвестициялардың қайтарым мерзімі (Т қай) – инвестициялық жобаны
Салыстырмалы варианттарды сапа жағынан талдағанда, әлеуметтік тиімділік факторларына
Әлеуметтік тиімділік бойынша, инвестиция варианттарын таңдауда және талдау
Өндіріс тиімділігін әлеуметтік талдау жасаудың мақсаты – қолданушылар
Әлеуметтік тиімділікті талдау объектілері:
жоба бойынша, тұрғындардың мәдени - әлеуметтік және демографиялық
жобаны іске асыру ауданында халықты ұйымдастыру, жұмыс күшінің
жобаның жергілікті мәдениетке сай қолданылуы;
жобаның нәтижелерін қолданатын тұрғындар тобы мен ұйымдарды қажетті
Тиімділікті есептеудегі, өндірістің әлеуметтік нәтижелерінің негізгі түрлері:
аймақтағы жұмыс орындары санының өзгеруі;
жұмысшылардың үй – мәдени – тұрмыстық жағдайларының өзгеруі;
жұмысшылардың жұмыс жағдайының өзгеруі;
өндірістік персоналдың құрылымының өзгеруі;
халықты тауарлардың жеке түрлерімен қамтамасыз етудің сенімділігінің өзгеруі;
жұмысшылар мен жалпы халықтардың денсаулық деңгейінің өзгеруі;
халықтың бос уақытын үнемдеу.
1.3 Өндірістің тиімділігін арттырудың негізгі жолдары.
Еліміз нарық экономикасының орнауы әртүрлі тауарлар мен қызметтерді
Республиканың «Мемлекеттік өнеркәсіп саясатының 1999 – 2003 жылдар
Қазіргі Қазақстан экономикасының бір қалыпсыз дамуы, өндіру, сату
Қорғаныс тактикасы – оперативтік қорғану шараларын жүргізуге бағытталған,
Ал басып алу тактикасы тиімдірек саналады. Мұнда стратегиялық
Қоғамдық өндірістің тиімділігін арттырудың негізгі факорлары болып ғылыми
жаңа прогрессивті – мембрандық, плазмалық, лазерлік, жоғарғы қысымды
өндірісті автоматтандыру – робот техникасын, роторлық, роторлы –
метал өнімдерінің, пластымассаның, метал ұнтақтарының, керамиканың және де
Өндірістің экономикалық тиімділігін арттырудың келесі бір факторы –
Сонымен қатар қоғамдық өндірістің тиімділігін арттыратын факторларға-
өндіріс процесінде негізгі қорларды қолдануды жақсарту;
экономиканың құрылымын дамыту, оңтайлы инвестициялық саясат;
ұйымдық – экономикалық факторлар;
басқару;
өндірістік әлеуметтік инфрақұрылымды әрі қарай дамыту;
өнімнің сапасын арттыру және т.б. жатады.
II Кәсіпорынның жұмысын жоспарлау.
2.1 Кәсіпорынның даму жоспарының негізгі бөлімдері.
Кәсіпорынның даму жоспары мынадай бөлімдерден тұрады:
• Өнеркәсіп өнімін шығару жоспары (өндірістік бағдарлама) –
• Ғылым мен техниканы дамыту жоспары. Бұл бөлімнің
• Өндірістің экономикалық тиімділігін арттыру жоспары. Бұл жоспарда
• Күрделі қаржы және күрделі құрылыс жоспары.Ол жаңа
• Материалдық – техникалық қамтамасыз ету жоспары. Оған
• Еңбек және кадрлар жоспары. Бұл жоспар өндіріс
• Өндіріс шығындары жоспары. Бұл жоспардың мақсаты -
• Қаржылық жоспар(қаржы). Қаржы жоспарында мынадай көрсеткіштер көрсетіледі
• Кәсіпорын ұжымының әлеуметтік даму жоспары. Жұмысшылардың әлеуметтік
• Табиғатты қорғау және табиғат ресурстарын пайдалы қолдану
2.2 Өндірістік бағдарлама және оның негізгі көрсеткіштері.
Кәсіпорынның даму жоспарының ең негізгі бөлімі - өнім
Жоспардағы құн өлшемдегі өнім көлемін анықтау үшін өнім
Жоспарда берілген өлшем бірліктер жоспарлау мен өндірісті ұйымдастырудың
Өнім шығару жоспарының маңызды бір бөлімі - өнімнің
Өндірістік бағдарламаның құн көрсеткіштеріне:
сату көлемі;
тауар өнімі;
жалпы өнім жатады.
Сатылған өнімнің көлеміне байланысты, өндіріс салаларының, бірлестіктер мен
Сатылған өнімнің көлемін мына формула арқылы анықтайды:
Сө = Тж + Ож.б – Qж.а ,
мұндағы: Тж – жоспар бойынша берілген товар өнімінің
Сө - жоспар бойынша берілген тауар өнімінің көлемі;
Qж.б – Qж.а – сатылмаған өнімдердің жылдың бағасындағы
Тауар өнімінің көлеміне: сыртқа шығарылып сатылатын дайын өнімдердің
Жалпы өнімнің көлемі жоспарланған уақытта белгіленген жұмыс көлемін
Жо = То – Аб + Аа ,
Мұндағы: Тө - тауар өнімі;
Аб, Аа – жылдың басындағы және жылдың аяғындағы
Таза өнімнің көлемі – тауар өнімінің көлемінен материалдық
Таза о = Мш + Ан.қ ,
мұндағы: Мш – материалдық шығын;
Ан.қ – негізгі қорлардың тозуы.
2.3 Пайда кәсіпорынның басты мақсаты.
Кәсіпорынның шекті мақсаты пайда табу. Пайда табу үшін
Таза пайда формуласы; Таза пайда = жалпы түсім
Ал жалпы түсім:
n
W = ∑Ni Ci (3.1)
i = 1
Ni – өндірілген өнім саны;
Ci – өнімнің бағасы;
n – тауар түрлерінің саны;
i – нақты тауар түрі.
Кәсіпорын пайда табу үшін төрт тәсілді қолдану керек:
1) баға тағайындау; 2) шығындарды жасақтау; 3) өнім
Егер кәсіпорын төлем мүмкіндігі жоқ болса, яғни несие
Бережақ кәсіпорынның мүлкін бөлу мынандай кезекпен басталады:
- абритажға және конкурспен басқарған орган еңбегіне төлем;
- азаматтарға денсаулығына зиян келтіргені үшін бережақ;
- жұмысшыларға еңбек ақы;
- бюджетке немесе бюджет сыртындағы төлемдер;
- кәсіпорын мүлкінде үлесі бар кәсіпорын мүшелеріне;
- басқа меншіктілерге;
- басқа қалған талаптарға төлем төлеу.
Пайда табу үшін жұмысты неден бастау керек?
Қандай болмасын өндірісті бастау үшін ақша керек. Оған
Кәсіпкердің басты мақсаты жұмсаған қаржысына қосымша өсім алу.
өндіріс құралдары
Ақша – Тауар
жұмыс күші
Ақша – бастапқы авансыланған қаржы;
Тауар – оған сатып алынған өндіріс құралдары, жұмыс
Ө - өндіріс процесі; Т ¹ – жаңа
А¹ – жаңа тауарды сатқаннан түскен ақша. Ол
А¹ = А + ∆а
∆а – бұл қосымша құн, жұмыс күшін қанағаннан
Біріне – бірі қымбатқа сатқаннан қоғамға қосымша байлық
Қосымша құн қайдан пайда болады? Жұмысшыны қанаудан, яғни
Пайданы өсіруге ықпал жасайтын факторлар:
- еңбек өнімділігін өсіру;
- айналу капиталының ауыспалы айналым жылдамдығы;
- прогрессивті техника мен жаңа технологияны өндіріске енгізу
- өндірістік шығындарды азайту;
- өндірістік қатынастар жүйесі;
- қосымша өнімнің өсуі;
- нарық бағасының қолайлы ауытқуы.
Кәсіпкердің жұмысының нәтижесін рентабельдік деңгей арқылы бағалауға болады.
таза пайда, салық төленгеннен кейінгі
Рентабелдік деңгейі= барлық толық шығындар
Пайданы бөлу. Бірінші қор жинау. Қор жиналып, өндірісті
ІІІ. Жеке ұжымдық және унитарлы кәсіпорындардың
3.1 Заңды тұлғалар, кәсіпорындар бірлестігі.
Заңды мекемелер, кәсіпорындар бірлестігіне кәсіпорындар бірлестігі – ассоциялары,
Бірлестіктерге кірген кәсіпорындар өздерінің тәуелсіздігін және заңды мекеме
мемлекеттік кәсіпорындардың ісін бақылау;
технологиялық және кооперативтік байланысты қадағалау;
елдегі инвестициялық белсенділікті жандандыру.
Ассоциациялар – жалпы шаруашылық мақсатқа жету үшін жасақталған
Концерн – капиталистік монополияның бір түрі, формальды түрде
Консорциум – капиталистік монополияның бір түрі, өзара уақытша
Холдингтер – бұл АҚ, өз капиталын басқа компаниялардың
Финанс - өнеркәсіп топтары – инвестицияны тарту үшін,
Экономикада әртүрлі заңды тұлғалар қызмет істейді, олар ерекшеліктерімен
Кәсіпорындардың салалық құрамына жату сипаттамалары.
Белгілері Кәсіпорынның сипатамасы(салалар құрамына жатуы)
1. Тұтынатын шикізат сипаттамасы 1. Қазып шығаратын
2. Өңдейтін өнеркәсіп
2. Әзір өнімнің пайдалануы 1. Өндіріс құралдарын өндіретін
2. Тұтыну заттарын өндіретін
3. Технологиялық бірлігі 1. Өндірістің үздіксіз процесі
2. Өндірістің дискретті процесі
4. Жыл ішіндегі жұмыс уақыты 1. Жыл бойына
2. Маусымды
5. Кәсіпорын мөлшері 1. Ірі 2. Орташа
6. Мамандану деңгейі 1. Маманданған
2.Диверсификацияланған (жан -жақты,әрқилыбір–бірімен байланысы жоқ өндіріс)
3. Құрастылылған
7. Өндірісті ұйымдастыру әдістері 1. Үздіксіз 2. Мөлшерлі
3. жалғыздап шығару
8. Негізгі ісі 1. өндірістік 2. сауда 3.
4. транспорттық 5. байланыс т. б.
9. Экономикалық мақсаты Коммерциялық және коммерциялық емес
Заңды тұлғалар мекемелердің көп түрлі болу кез келген
Заңды мекеме кәсіпорын деп саналады, егер: 1) ерекше
Заңды тұлғалар мақсаттарына байланысты мына екі категориялық ұйымдардың
- коммерциялық;
- коммерциялық емес.
Коммерциялық мекемеге өзінің іс - әрекеттерінде негізгі мақсаты
Коммерциялық емес мекемелер өздерінің алдында пайда тауып оны
3.2 Шаруашылық серіктестіктер және қоғамдар.
Шаруашылық серіктестіктер және қоғамдар – ең көп тараған
Азаматтық кодекс бойынша шаруашылық серіктестік және қоғамдар болып
Шаруашылық серіктестіктер мен қоғамдардың жалпыға бірдей ерекшелігі болады:
- құрылтайшылар есебінен құрылған, сонымен бірге шаруашылық серіктестіктер
- олардың барлығы жалпы меншіктік праволылығы бар коммерциялық
- серіктестіктер және қоғамдар заңды тұлғалар ретінде басқа
- қоғамдар және серіктестіктер өздерінің мүліктеріне иелігі болуымен
- Шаруашылық серіктестіктер және қоғамдар ұйымдық – праволық
- Серіктестіктерде оның құрылтайшылары кәсіпкерлік іспен айналысуы дербес
- қоғамдарды бір адам жасақтауы мүмкін.
Серіктестіктердің түрлері.
Толық серіктестік - өзара жасақталған шарт бойынша кәсіпкерлік
Коммерциялық практикада мұндай серіктестіктер көпшілігінде семьялқ кәсіпкерлік формада
Шаным негізіндегі серіктестік – толық серіктестіктің бір түрі,
Коммерциялық практикада мұндай серіктестіктер көпшілігінде семьялқ кәсіпкерлік формада
Шаным негізіндегі серіктестік – толық серіктестіктің бір түрі,
Шектелген жауапкершілікті қоғам – бұл бір немесе бірнеше
Қоғамның уставтық капиталы қатынасушылардың салған салымдарынан тұрады. Уставтық
Қосымша жауапкершілігі бар қоғам – бұл шын мәнінде
Акционерлік қоғамдар – бұл уставтық капиталы белгілі бір
АҚ ашық немесе жабық болуы мүмкін. АҚ ашық
Акционерлер саны 50 – ден асқан АҚ –
3.3 Мемлекеттік және муниципалдық унитарлық кәсіпорындар
Кәсіпорынның унитарлық принципі дегеніміз – беркілген мүлікке меншіктік
Унитарлық кәсіпорынның ерекше мүліктік статусы: мүлікке иелікті тек
Унитарлық кәсіпорынды басқарудың өзіндік ерекшелігі бар. Олкәсіпорынды басқару
Унитарлы кәсіпорын екі категорияға бөлінеді, оларға меншік иесінің
Шаруашылық жүргізу правосы – бұл мекеме немесе муниципалдық
Оперативті басқару правосы – бұл мекеме немесе қазыналық
Қорытынды
Кәсіпорын – экономиканың даму сатысының негізгі бір бөлігі
Кәсіпорындар белгілі бір өндіріс өнімін шығару үшін, не
Кәсіпорын (фирма) – бұл өнім өндіру үшін құрылған
Қазақстан Республикасы АК – ке байланысты заңды тұлғалар
Шаруашылық серіктестіктер және қоғамдар – құрылтайшының жарғылық капиталы
Унитарлық кәсіпорын - өзіне берілген мүлікке меншіктік правосы
Коммерциялық ұйымдар кәсіпкерлік істерінде үйлестік жасау мақсатында және
Кәсіпорын пайда табуды өрістету үшін төрт түрлі еркін
- бағаны тағайындау;
- тиімді шығын мөлшерін жасақтау;
- өнімдердің ассортименті мен номенклатурасын таңдау;
- өнім көлемін анықтау.
Кәсіпорын пайда табу кепілдігі маркетинг бойынша тиімді жұмыс
Пайдаланылған әдебиеттер.
1. Кәсіпкерлік негіздері. М.Б. Бисенғазиев, А.Ш. Хамитов. Орал
2. Кәсіпорын экономикасы. Г.Ө. Жолдасбаева. Алматы, Экономика –
3. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп. В.К. Радостовец, Т.Ғ. Ғабдуллин,
4.Экономика предпринимательсва. В.И. Кушлин, П.Д. Половинкин, А.Н. Фоломьев,
5. Настольная книга индивидуального предпринимателя. А.И.Кремлев. Москва –
6. Управление малым предпринимательством. О.С.Сабден, А.Н. Токсанова. Астана
34
3