Мазмұны
Кіріспе.........................................................................................................................4
1 Әдебиетке шолу.................................................................................................6
1.1 Арпа дақылына сипаттама....................................................................................6
1.2 Арпа систематикасы...........................................................................................10
1.3 Қуаңшылық және оған төзімділік туралы жалпы ұғымдар ...........................21
1.4 Арпа дақылының қуаңшылыққа төзімділігі....................................................25
1.5 Суармалы жерлерге арпа өсімдігінің бейімделуі.............................................31
2 Зерттеу әдістемесі.......................................................................................39
2.1 Өсімдіктердің куаңшылыққа төзімділігін анықтау және арттыру әдістері.....39
2.2 Құрғақшылыққа төзімділікті анықтайтын тура және жана әдістері..............39
2.3 Егу алдындағы құрғақшылыққа қарсы шынықтыру.......................................43
2.4 Арпа дәнін өсу энергияснда құрғақшылыққа шыдамды ету және
өңгіштігі................................................................................................................46
3 Зерттеу нәтижесі..............................................................................................50
3.1 Шынықтырылған арпа дәнінің өсу энергиясы мен өңгіштігі.........................50
Қорытынды...........................................................................................................59
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.......................................................................61
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Арпа дақылы бірден бір қолайлы дақыл
Арпа белогында 20 дан астам аминқышқылдар болса оның 8
Осы ашытқыларды қолданса өнімдердің түсі әдемі
Өсімдік шаруашылығының әртараптандыру бағдарламасы аясында, су тапшылығы
Ғылыми жаналығы. Қазіргі кезде қуаңшылыққа және тұзды топырақты аймақтарға
Жұмыстың практикалық маңыздылығы.
Зерттеу жұмысымда арпа дәнінің өсу энергиясында құрғақшылыққа
Зерттеу жұмыстарының мақсаты.
Зерттеу жұмысының мақсаты -өсу энергиясында құрғақшылыққа шыдамды ету және
Жұмыстың міндеттері.
1. Қуаңшылыққа бейімділік қасиеті жоғары сорттары мен будандарын
анықтау.
2. Дәнді –дақылдардың өсуі мен дамуын есептейтін ылғал
температура ауытқулығы, қуаңшылық пен аңызақ, топырақтың
тұздануы мен қарашірігінің жетімсіздігі және тағы басқа табиғат
климат жағдайларына жақсы бейімделген және аудандастырылған
сорттарды өсірудің тәсілдерін жетілдіру.
3. Әлеуметтік және экономикалық дамуының негізгі бағыттарында
көрсетілгендей, егіс өнімін арттыру, сапалы жаңа сорттар шығару,
егін шаруашылығына озық
4. Шығынды аз жұмсап сапалы әрі мол өнім алу.
1 Әдебиетке шолу
1. 1 Арпа дақылылына сипаттама
Арпа – мал азықтық құнарлы дақыл. Малдың барлық түрі
Арпа ұнында клейковина болмағаңдықтан таза күйінде нан пісіруге жарамайды;
Биологиялық ерекшеліктері. Дәнді дақылдардың ішінде арпаның вегетация дәуірі ең
Арпа топырақ талғағыш, бұл оның вегетация дәуірінің қысқалығына, тамыр
Климат және топырақ жағдайлары арпа дәнінің химиялық құрамына үлкен
Ботаникалық әртүрлілігі және сорттары. Арпа да бидай сияқты, ертеден-ақ
Ботаникалық жағынан арпа өте алуан түрлі болады. Негізінде арпаның
Арпа түрінің тіршілік ету формалары көп, олар дәндерінің түсіне
Бұл аталғандардың бәрі де қауызды арпаға жатады. Бұлармен қатар
Арпаны әртүрлі салада пайдалану белгілі дәрежеде оның масағының пішініне
Арпа сорттары вегетациялық дәуірінің ұзақтығы, қуаңшылыққа төзімділігі, дәндерінің ірілігі
Ауыспалы егістегі орны. Арпа үшін Ауыспалы егістегі
Тыңайту. Тыңайтқышқа сезімталдығы жағынан, арпа жаздық бидайдан артық, сұлыдан
топырақты және қызыл қоңыр топырақты жерлерінде арпа фосфорлы
Сыра қайнататын арпаны өсірген кезде тыңайтқыштан азотты мүлде шығарып
Арпаны құрғатылған торфты жерге еккен кезде мысы бар тыңайтқыштар
Дәнді дақылдардың ішінде арпа ерекше рөлъ атқаратын солтүстік аудандарда
Тұқымды әзірлеу және себу. Арпаның тұқымын веялкаларда, сортировкалар мен
Арпа қаракүйеден күшті зақымданады, соңдықтан тұқымды міндетті түрде дәрілеу
Тұқымды яровизациялау арпа түсіміне өте жақсы әсер етеді. Яровизацияланған
Себуді кешеуілдетсе арпа, жаздық бидай сияқты, түсімін күрт кемітеді.
Арпаны қатарлы сеялкамен себеді. Тар қатарлап себу ең жақсы
Арпаны (басқа дақылдар сияқты) себу мөлшері жергілікті жағдайларға байланысты
Егісті күту. Арпа үшін, әсіресе оның сыра қайнататын сорттары
Арпа үстеп қоректендіруді тәуір көреді. Жармалық және малазықтық арпа
Арпаны жинау. Жармалық және малазықтық арпаны қамырланып пісуінің ақырында,
Еккен кезде агротехника жоғары дәрежеде болса және мезгілінде жиналса,
Сурет 1 Арпаның сыртқы көрінісі
Сурет 2 1-көп қатарлы арпа, 2-қос қатарлы арпа,
1.2 Арпа систематикасы
Қазіргі уақытта барлық өңделетін арпалар
Көп қатарлы арпаларда әрбір масақты
Интермедиялық, аралық арпаларда болса жемісті
Қазақстандағы арпалардың түрлері
Гордеум сативум арпаларының барлық түрі
Масақтың ұсақ белгілері: дәннің негізгі
Қазақстан Жер өңдеу институты қазіргі
Ол түрлер (тармақшалар) мыналар:
І. Көпқатарлы арпалар - H. Vulgare
А. Қабыршақты арпалар.
1. Паллидум
2. Рикатензе
3. Параллелюм
4. Пирамидатум
Б. . Ашық тұқымды арпалар.
5. Целестә
6. Гималанензе
7. Ревелетум
8. Анкоберензе
ІІ. Екіқатарлы арпалар – H.Distichum L.
А. Арпалар
9. Нутанс
10. Мядикум
11. Эректум
Б. Жалаңашдәнді арпалар
12. Нудум
ІІІ. Жабайы арпалардан Қазақстанда кездесетіні
13. Спинтанеум
Аталған 13 түрлі арпаның далалық
Жабайы арпалардың Қазақстанда бір түрі
Қазақстанда ең басты болып яровые
Сурет 2 Оңтүстік Қазақстан облысындағы
Сурет 3 Нутанс арпа сорты.
Сурет 4 нутанс арпа сортының дәні.
Арпа сорттарын анықтаудың белгілері
Қазақстанда өңделетін арпаның стандартты селекционды
Берілген арпа түрінің селекционды сортын
«Европеум N353/133» сортты келесі негізгі
«Медикум N026» сорты var. medicum
Қазақстан территориясында өңделетін Nordeum Sativum
А. Масақтағы барлық масақшалар жемісті, яғни
І. Пленкалы дәндер, яғни гүлді
а) Борпылдақ масақтар, дәлірек айтқанда,
Масақтары мен өстері сабан сары.
Көп қатарлы арпалардың ең көп
Тегіс өстер, тек жоғары бөлігінде
Масақтары сабан – сары. Рикотензе – var.
Бұл түрге Диепропетровтік станциясының Г-45
б) Тығыз масақтар: 4 см –
Қазақстандағы стандартты селекционды арпа сорттарының
№1. Красноводопадтық «Грекциус №0143». Бұл
«Прекоциус N0143» сорты Красноводапад бекетінде
Масақты қабыршақтары жіңішке, сызықты – лаңцетты
Орташа ұзындығы өстер 14 тен
Гүлді қабыршақтары анайы, жуан, жүйкеленуі
Вегетативті көрсеткіштері. өскін жапырақтары
Пленкалы дәндер. Масақты қабыршақтары линейлі
Масақтар мен өстер түсі сабан
Оңтүстік Қазақстан облысының Бостандық ауданында
Қазақстандағы арпаның негізгі стандартты селекционды
1. Var. nutans Schubl түрі. масақтар
Өстері кетілген.
Масақтар мен өстер сабан – сары
Дәннің негізгі қылшығы түкті.
А. Гүл қабыршақтарының ішкі және
5. Гүл қабыршақтарының ішкі және
Гүлді қабыршақтардың жүйкелерінде пісіп жетілгенде
2. Var. mediuem Kozn түрі. масақтар
Өстер тегіс, тек жоғары бөлігі
А. Гүлді қабыршақтардың ішкі және
Өстер кетілген
О. Масақтар мен өстер сабан –
в) Мсақтар өте тығыз: 4 см –
Өстері кетілген.
Масақтар мен өстер сабан – сары.
ІІ. Жалаңаш дәндер, яғни гүлді
а) Борпылдақ масақтар: орта есеппен
Өстері кетілген.
О. Масақтары мен өстері сабан
Дәндері сары. Целесте – varcoeleste L (5).
б) Тығыз масақтары 4 см –
Өстері кетілген. Масақтар мен сабақтар
Дәндер сары. Релелтум – var. revelatum
Жасыл дәндер. Аонкоберензе - var. alkoborense.
Б. Масақтағы тек қана орташа
Сабаны берік, жатып қалмайды, жуандығы орташадан кем (3 мм),
Жапырақ қоюлығы (кустистост) орташадан жоғары: 3 – 4 қалыпты
Биологиялық көрсеткіштері азықтық сорт, құрғақшылыққа төзімді, ерте пісіп жетілетіндерге
«Прекоциус N 0143» сортының ерекшеліктері Морфологиялық және физиологиялық көрсеткіштері
Қазақстанда өңделу ауданы «Прекоциус N 0143» сортын
№ 2. Хорьковтық Европеум N 0353/133. Бұл селекционды сорт
Масақ екіқатарлы, масақ пен өстерінің түсі сабан – сары
«Европеум N 0353/133» сорты Харьковтың селекционды станциясында жергілікті арпа
Өстері жұмсақ, жіңішке, ұзындығы 20 см болатын қысқа –
Гүлді қабыршақтардың жүйкесінде тісшелер бар, тіпті олар дамымай қалған
Дәннің ірі, тегістелген; 1000 дәннің салмағы 35,1 г нан
Вегетативті көрсеткіштері. Өскін жапырақтары мен аналық жатындары ашық, жасыл
«Европейум 0353/133» сортының ерекшелігі. Бұл селекционды сорт марфо –
Қазақстанда өңделетін аудан. «Европейум N 0353/33» сорты солтүстік аудандарда
№ 3. Краснокудтық Медикум N026. Бұл сорт медикум (Var.
Медикум N026 сорты Краснокуттық селекционды станциясында Бүкіл Одақтық
Масақ ұзындығы орташа, қысқаға жақын, ұзындығы 5 –
Вегетативті көрсеткіштері
Жапырақ өскіндері және жапырақ аралық жатындары ашық (жалаңаш) түсі
Биологиялық көрсеткіштері. Сорт тез пісіп жетіледі, құрғақшылыққа төзімді, гелминтоспориозбен,
«Медикум 026» сортының ерекшеліктері. Бұл сорт морфо -
1) масақшалар масақтанып болғанан кейін жоғарғы жапырақ аналық жатынына
Кесте 1
Сорттық жер
Сорт
атауы Оралдық
1931 – 1933
Оралдық
1932 – 1933
Темірлік
1931 – 1933 г
Медикум 026
7,4
12,4
5,6
Жергілікті
5,2
12,1
4,6
1.3 Қуаңшылық және оған төзімділік туралы жалпы ұғымдар
Жер шарының әр түрлі аймақтарында климаттық жағдайлар, топырақ құрылыстары
Осыған байланысты жер бетінің әр түрлі аймақтарыңда өніп өсетін
Қоршаған ортаның белгілі мерзімділікпен және кездейсоқ өзігерулеріне байланысты өсімдіктердің
Сонымен өсімдіктің ішінде ортаның қолайсыз жағдайларының әсеріне біртіндеп бейімделуінің
Ортаның қолайсыз жағдайларына өсімдіктердің төзімділігі негізінен екі бағытта қалыптасады:
Төзімділіктің алғашқы түрі белгілі мерзімділікпен, әсер ететін жағдайларға (үйреншікті
Температуралық жағдайларға байланысты өсімдіктер — ыстыққа, салқындыққа, аязға төзімді
Сумен қамтамасыздыққа байланысты қуаңшылыққа, ылғал молдығына, су басуға төзімді
Қыстың қолайсыз жағдайларына байланысты қысқа төзімді,
төзімсіз болып, топырақтағы түрлі тұздардың мөлшеріне байланысты
тұздануға төзімді, төзімсіз болып бөлінеді.
Түрліше індетті аурулар тугызатын микроорганизмдер әрекеттеріне
байланысты індет ауруларга төзімді төзімсіз, газдар әсеріне төзімді,
төзімсіз өсімдіктер топтары болып ерекшеленеді.
Күн нұрының әсерінен гидросфера, литосфера және атмосфераның қызуына байланысты,
П.А. Генкель метеорологиялық факторлардың маңызын өсімдіктердің күйімен байланыстыра отырып,
Қуаңшылықты өсімдіктерге 2 – жақты әсер етеді:
Өсімдік денесінің температурасын жоғарылатады.
Сусыздандырады (су тапшылығы немесе солу).
Сонымен қуаңшылыққа төзімділік өсімдіктің қызуға және сусыздануға төтептілігі болып
Осы анықтамаларға сүйене отырып, өзінің онтогенезіңде қуаңшылық әсеріне бейімделгіш
Қуаңшылықтың өсімдіктегі физиологиялық және биохимиялық процестерге әсері
Қуаңшылықтың жағымсыз әсері, ең алдымен, өсімдіктегі су алмасу
Су тапшылығы деген ұғым — өсімдік суға толық қанығуы
Табиғи жағдайда өсімдіктің толық қаныққан күйі өте сирек кездеседі.
Су тапшылығы күндізгі (сағ. 13-те) және қалдықты деп бөлінеді.
Қуаңшылықтың әсерінен ең алдымен өсімдіктегі су алмасу процестері бұзылып,судың
Өсімдік ұлпаларының сусыздануынан инвертаза, фосфатаза және протеаза сияқты ферменттердің
Шамалы сола бастаған бидай жапырағында белок мөлшері және пероксидаза
Су тапшылығының әсері әсімдіктегі азотты қосындылардың алмасуына да қолайсыз
Соңгы кездері өсімдіктердің ортаның қолайсыз жағдайларына, соның ішінде қуаңшылыққа
Қуаңшылық жағдайда жапырақтарда рибонуклеазалардың ырықтығы жоғарылап, РНҚ мөлшері азайып,
Асқабақ және қияр өсімдіктерімен жүргізілген зерттеулерде (В.Н.Жолкевич, Т.Ф.Корецкая) топырақ
Сонымен, қуаңшылыққа онша мойымай, өсуі мен дамуын, физигологиялық, биохимиялық
1.4 Арпа дақылының қуаңшылыққа төзімділігі
Экологиялық фактор ретінде су өсімдіктердің тіршілігінде маңызды роль атқарады.
Құрғақшылықтың атмосфералық және топырақ құрғақшылығы деген түрлері бар. Атмосфералық
Атмосфералық құрғақшылық жағдайында өсімдіктерде транспирация күшейеді, осының нәтижесінде мүшелер
Топырақ ылғалы жеткілікті, өсімдіктің қуатты және терең тамыр жүйесі
Өсімдікке келтірілетін зақым құрғақшылықтың ұзақтығы мен дәрежесіне,
Өсімдіктер қоршаған ортадағы су
П.А.Генкель құрғақ дала өсімдіктерін зерттей отырып
олардың құрғақшылыққа бейімделуі алуан түрлі болатынын
көрсетті. Ол бейімделушілік сипатына қарай өсімдіктерді мынадай типтерге бөлді:
Қалың кутикула қабатымен қапталған, қалың жұмсақ етті өсімдіктер суккуленттерге
мүмкіншілі береді.Сондықтан транспирация шамалы,клетканың
осмос, қысымы төмен болады да, олар едәуір ыстыққа төзімді,
тіпті 650С-ге дейінгі қызуға шыдамды келеді. Генкель суккуленттердің аса
Эвксерофиттер — нағыз ксерофиттер. Оларға құрғақ даланың veronica incana,
Гемиксерофиттер — өз бойында құрғақшылықтан құтылуға мүмкіндік беретін бейімделушіліктерді
IІойкилоксерофиттер қыналар сияқты өзінің су режимін реттемейтін өсімдіктер. Олар
Эфемерлер — құрғақ дала мен шөл өсімдіктері. Олар қоршаған
Құрғақшылық кезең басталысымен эфемерлер- өздерінің тіршілік циклін толығымен аяқтайды
Табиғатта құрғақшылық жағдайларға бейімделушілігі әр түрлі жолдармен өткен ксерофиттердің
Мәдени өсімдіктердің құрғақшылық жағдайларға бейімделуінде су режимінің типттері, ылғалды
Құрғақшылыққа төзімділігіне байланысты дәнді дақылдарды келесідей бөледі: жаздық және
Көп зерттеулердің нәтижесі бойынша арапаның ыстық және құрғақ
Сонымен қатар Н. И. Вавилов (1938) бидайдың құғақ төзімділігін
Арпаның тез пісіп жетілуі оған соңғы кездегі зарарлы ққұрғақшылық
Өсімдіктердің құрғақшылыққа деген реакциясы өте
Өсімдікте негізінен қорғауға қарсы көптеген
Құрғақшылыққа төзу қасиеттері физиологиялық процестердің комплексіне
Құрғақшылықтың әр түрлі типі мен
Кесте 2
Қазақстанда егілетін арпа
Іріктемелердің атаулары Іріктемені
шығарған
ғалымдар Іріктемені
шығарған
мекемелер Іріктемелердің
ерекшеліктері Іріктемелер өсірілетін аймақтар
Арпаның іріктемелері
1. Сәуле 5. Сариев,
М. Құдайбергенов Қазақ егіншілік ғылыми-
зерттеу инс-
титуты (1991,
1993) Пісу мерзімі орташа, құрғақшылық-қа, үсікке төзімді Қызылорда, Алматы
2. Жұлдыз - * - (1993) Көктемгі
төзімді, зиянкестерге де төзімді Қызылорда, Алматы облыстары
3. Бота - * - - *
Ауыршаруашы-лық тәжірибе станциясы (1997) Құрғақшылық-қа көктемгі үсікке төзімді
тік Қазақстан
облыстары
4. Арна Б. Сариев Қазақ егіншілік ғылыми-зерттеу
институты
(1998) Пісу мерзімі тез. Сыра ашытуға пайдаланады, жоғары
өнімді, нәруызы
мол. Қостанай, Ақмола, Солтүстік Қа-
зақстан, Оңтүс-
тік Қазақстан,
Алматы, Жамбыл
облыстары
5. Әсем
- * - (2000) Сортаң (тұзды) топыраққа төзімді,
зиянкестердің әсеріне де төзімді Алматы облысы
6. Бәйшешек С. Байтуғанов
М. Лукьянова Красноводо
пад мемлекеттік селекция станциясы (1985) Құрғақшылық-қа төзімді, жоғары
өнімді Оңтүстік Қазақ
стан, Жамбыл,
Қызылорда облыстары, Өзбекстан
7. Қараба
лық -150 А. Грязнов,
М. Бердіғұлов Қарабалық
ауылшаруа-
шылық тәжірибе стан-
циясы (1996) Құрғақшылық-қа да
Ылғалдылық-қа да
бірдей төзімді Ақтобе, Қараған
ды, Қостанай
облыстары, Ре-
сейдің оңтүстік
Орал өңірі
8. Береке С. Байтуғанов,
Р. Оразалиев,
т.б. Красноводо-
пад мемлекет-
тік тәжірибе
станциясы
(1993) Пісу мерзімі орташа, суыққа да, зиянкестерге де төзімді
9. Қарағанды Г. Середа,
Л. Бычек Орталық Қа-
зақстан ауыл-
шаруашылық
ғылыми-зерт
теу институ-
ты (2000) Құрғақшылық-қа да
Ылғалдылық-қа да
бірдей төзімді Қарағанды
облысы
10. Север Б. Сариев
Д. Нұрғалиев,
т.б. Қазақ егін-
шілік ғылыми-зерттеу
институты Дәндері масақты,
өнімі жоғары, жасауға пайдаланады Алматы облысы
1.5 Суармалы жерлерге арпа өсімдігінің бейімделуі
Өзінің құрғақшылыққа төзімділік қасиетімен, арпа СССР – дің құрғақ,
Арпа жоңыршқа үшін өте бағалы жабын өсімдік болады, агротехникалық
Сулы жерлерде егетін өсімдіктерді таңдап алғанда, арпаның тұзды
Біз, Норвегияда арпаны суғару әдісін бірнеше рет бақыладық. Бұл
Шығыс Азиядағы жалаңаш тұқымды арпаның кеңінен таралуы, Орта Азия
Көңіл аударатын жағдай, сорттың биологиялық бейімділігі – құрғақшылыққа төзімділігі,
Биологиялық сынбайтын – құрғақшылыққа төзімді және суаруға өте бейімді.
Суармалы егістің топтары – жоғары өнімді құрғақшылыққа төзімсіз (сусыз
Құрғақ жерде өсетін егістер ауаның да топырақтың да құнарлығына
Сурет 5 Суармалы жерлердегі арпа дақылы.
Топырақ жағдайына қойылатын талаптар
Мәдени жерде егілетін арпаның әлемдік егін шаруашылығындағы үлкен ареалы
Өзінің топыраққа деген сәйкестігі жөнінен арпа, бидайға ұқсас болады.
Топыраққа реациясы жөнінен келесі түрде орналастыруға болады: қарабидай, сұлы,
2. Ерте фазаларында өсуі бәсеңдейтін, түсімін сәл нашарлататын сорттар
Арпа сорттарының радиацияға төзімділігі.
Зерттелінген 92 түрге СССР – дегі аудандастырылған негізгі сорттар
Гербицидтерді қолданған уақыттағы реакциялар
Ауыл шаруашылық өнеркәсібін дамыту жағдайында гербицидтерді пайдалану қазіргі уақытта
Тәжірибе қорытындысында гербицидтердің бірдей сорттарға әр түрлі әсері бар
Пиркка сорты бромксинилге сезімтал. Москвалық 121 сорты барлық
Алдын – ала жүргізілген тәжірибиелерге 1970 – 1971 жылдарда
2 Зерттеу әдістемесі
2.1 Өсімдіктердің куаңшылыққа төзімділігін анықтау және
Өсімдіктердің қуаңшылыққа төзімділігін алдын-ала болжаудың, немесе анықтаудың тікелей және
Осы әдіске жақын «солдыру» әдісінде зерттелетін өсімдіктер топырақ салған
Қысқа мерзімді тәжірибелерде өсімдіктерді суда өсіру әдісі қолданылады. Ол
Көрсетілген әдістерден басқа өсімдіктердің қуаңшылыққа төзімділігін анатомиялық ерекшеліктері, транспирация
Соңғы кездерде өсімдіктердің қуаңшылыққа және ыстыққа төзімділігі тікелей талдау-протоплазманың
Өсімдіктердің қуаңшылыққа төзімділігін арттыру мақсатында шынықтыру, әртүрлі тұздар
2.2 Құрғақшылыққа төзімділікті анықтайтын тура және жана әдістері
Селекцияда ең негізгі мәселе – қандай өсімдіктер құрғаққа
Өсімдіктің құрғақшылыққа төзімділігі туралы қосымша әдістер селекция
Құрғақшылыққа төзіділікті анықтайтын тура әдістер. Жанама әдістердіңсенімсіз болуына байланысты,
Өнімнің көптігі, өсімдіктің шыдамдылығынң соғұрлым ұзаққа созылғандығын көрсетеді. Бұл
1. Далалық әдіс, 2) Сосудтағы кеуіп кету әдісі,
Құрғақшылық төзімділікті тікелей лабараториялық әдістермен анықтау.
Қазіргі кезде тікелей лабараториялық әдістер арқылы құрғақшылыққа төзімділікті анықтауға
Крахмалмен тәжірибе жасау әдісі төмендегідей болады; Далаға, 11 –
Нәтижелерін 5 баллдық шкаламен көреміз: 1 –
Селекция үшін диогностикалық әдістер кеійнгі жылдары мәдени өсімдіктердің
Бұл жұмыс астық тұқымдастардың екі тәуліктік өскіндерімен жүргізіледі,. Жоғары
Жоғары температурадан зақымданған өсімдік ағзасында деполимеризация өкілі жиналады. Бұның
Ыстыққа төзімділікті арттыру әдістері
Жас өсімдіктердің бейімделуінің жоғары болуының арқасында өсімдіктердің ыстыққа төзімділігін
Құрғақшылық пен температураның тұрақты болмауы, сорттардың ол жағдайларға деген
Өсімдіктердің құрғақшылыққа реакциясы баллмен есептеліп мынадай көрсеткіштермен көосеіледі: 5
3 - өсімдіктің нащарлауы жақсы байқалады жоғарғы екі қатарының
Құрғақшылыққа төзімді бастапқы материалдардан шетелдерден санағанда мынандай пункттер тіркелген
Осыған байланысты аудандастырылған сорттардан бөтен бастапқы материалдар селекция
2.3 Егу алдындағы құрғақшылыққа қарсы шынықтыру
Өсімдіктерге түрлі тәсілдермен әсер ете отырып, олардың кұрғақшылыққа төзімділігін
Қазақ ауыл шаруашылық институтында топырақ ылғалдылығын қатаң есепке ала
П. Л. Генкель өсімдіктерді егу алдында құрғақшылыққа қарсы шынықтыру
Шынықтырылған өсімдіктердің зат алмасу карқыны едәуір жоғары, олар тіпті
Генкель ылғал тапшылығына бейімделіп өскен өсімдіктер ғана
шынықтыруға ойдағыдай көнетінін көрсетеді. Оларға эвксеро-
фиттер типіндегі өсімдіктер жатады. Гигрофиттер, суккулент-
тер мен гемиксерофиттер (жоңышка) шынықтыруға көнбейді.
Ксерофитті типтегі кейбір мезофиттерді де шынықтыруға бола-
ды. Қатты бидай, жұмсақ бидай, арпа, тары, сұлы, жүгері,
Енді біздер өсімдіктің құрғақшылыққа төзімділігінің физиологиялық мүмкіншіліктерін қарастырайық. Біздер
Тәжірибе үшін, бидайдың, арпа мен тарының және басқа да
Ғалым Н.А. Гумилев көрсеткендей (1957) шынықтырылған өсімдіктер құрамында органикалық
Митохондридің аңызақтан кейінгі фрсфорланғыш – тотықтырғыштық қасиетінің қалпына келуі,жасушаның
Көлемі 10–нан 30%-ға дейін ұлғаяды. өсімдік құрылымындағы өзгерістерді не
Барлық өсімдіктер құрғақшылыққа бейімделу сатысынан өтуі керек пе? Бұл
Жартылай ксерофиттердің эволюциясынан көрінгендей, олардың тамыр жүйелері өте жақсы
2.4 Арпа дәнін өсу энергияснда құрғақшылыққа шыдамды ету және
Өсімдікті құрғақшылыққа шыдамды ету әдісін Л.А.Генкель ұсынған., ол өсімдіктің
Жұмыстың мақсаты – өсу энергиясында құрғақшылыққа шыдамды ету және
Жұмыстың теориялық бөлігі өсімдіктің құрғашылыққа төзімділігіне негізделіп физиологиялық
Материалдар мен қондырғылар: 1. Аудандастырылған арпа дәнінің сорты.
Тәжірибені жүргізу әдісі. Тәжірибенің екі нұсқасы бар.
1.Нұсқа. Өңдеуден өткізілмеген тұқым (бақылау).
2.Нұсқа. Шыдамды етілген тұқым.
Тәжірибені жүргізу реті: Бұл тәжірибенің кез келген жыл маусымында
Ең алғашқы өнген дән пайда болғаннан бастап дәндерді қағаз
Өсу энергиясын анықтау үшін дәндерді Петри табақшасына орналастырып, оны
Петри табақшасының түбіне сүзгіш қағазын сулап екі қабат етіп
Таблицадағы берілген бойынша әр күн өскен дәннің санын анықтаймыз.
7 күнде өскен дәнінің саны бақылау және құрғақшылыққа төзімді
Сурет 6 Арпа дәндерінің жалпы көрінісі
3 Зерттеу нәтижесі
3.1 Шынықтырылған арпа дәнінің өсу энергиясы мен өңгіштігі
П.А. Генкель өсімдіктерді егу алдында құрғақшылыққа қарсы шынықтыру әдісін
Мен бұл тәжірибені жүргізу барысында аудандастырылған арпа дәнінің
Бақылау тобындағы арпа дәндерінің өсу энергиясымен
№ 1 Петри табақшасындағы дәндердің пайызы: 1 күні -10%,
№ 2 Петри табақшасындағы дәндердің пайызы: 1 күні
№ 3 Петри табақшасындағы арпа дәндердің пайызы:
Тәжірбие қою күнінен бастап аяқталғанға дейінгі аралықта арпа дәндерінің
Арпа ұрықтарын егу алдында құрғақшылыққа қарсы шынықтыру алғашқы арпа
Бақылау және тәжірибе тобындағы арпалардың әркүн сайынғы өскен дән
%
%
%
%
Шыңдалған өсімдіктер, өздерінің синтетикалық реакциясын сақтауымен
Кесте 1
Байқау күнен бастап дәннің орташа саны
Тәжірибе нұсқасы және № Петри табақша Тәжірибе қою
26.03.09
26.03.09
27.03.09
28.03.09
29.03.09
30.03.09
31.03.09 1.04.09
1 % 2 % 3 % 4 % 5
Бақылау 3 6 7 14 10 20 17 34
№1 5 10 9 18 15 30 20 40
№ 2 7 14 10 20 16 32 21
№ 3 8 16 11 22 18 36 23
1 диаграмма Шынықтырылған арпаның өсу және өну
Сурет 8 Тәжірибедегі №1 Петри табақша.
Сурет 9 Тәжірибедегі №2 Петри табақша.
Сурет 10 Тәжірибедегі №3 Петри табақша.
Сурет 11 Бақылаудағы Петри табақша.
Сурет 12 Барлық Петри табақшалар.
Қорытынды
Қорыта айтқанда ауыл шаруашылығы өндрісінің алдында тұрған негізгі міндет
Республикамыздың 2000-2010-жылдарға дейінгі әлеуметтік және экономикалық дамуының негізгі бағыттарында
Қазақстанның көпшілік аудандарындағы гидрожылу жағдайларының тұрақсыздығы, сыртқы ортаға бейімділігі
Әдетте, экологиялық бейімділікті мамандар ауа райы мен агротехникалық шаралардың
Мен бұл тәжірибе барысында арпа ұрықтары бәйшешек сортын пайдаландым.Арпа
Бақылау тобындағы арпа дәндерінің өсу энергиясымен
күні- 6%, 2 күні -14%, 3 күні -20%, 4
№ 1 Петри табақшасындағы дәндердің пайызы: 1 күні -10%,
№ 2 Петри табақшасындағы дәндердің пайызы: 1 күні
№ 3 Петри табақшасындағы арпа дәндердің пайызы:
Бақылау және тәжірибе тобындағы арпалардың әркүн сайынғы өскен дән
%
%
%
%
Бақылаудағы арпа дәнінің өнімділігі 80 % болды, ал шынықтырылған
Пайдаланылған әдебиеттер
Байрақымов С «Жемшөп өндіру» Оқу құралы –Алматы
Қалекенұлы Ж. «Өсімдікті физиологиясы» : Оқулық. Ә.Е. Ережековтың редакциялауымен
Г. Кенесарина. «Өсімдіктер физиологиясы және биохимия негіздері». Алматы
Бюннинг Э. «Ритмые физиологических процессов» М, Изд-во иност. Лит
Генкель Г.А. « Физиология устойчивости растительных организмов».
Генкель Г.А. Основные пути изучения физиологии засухоустойчивости растений-
Керефов К.Н. «Биологические основы растениеводства» .М. Высшая школа, 1975:
А.А. Трофимовская. «Ячмень эволюция, классификация селекция. Фундамент. Л.
Ортаев А. «Создание исходного материала по селекции ячмения на
Таскинбаев Р.Ж. «Селекционно – генетические и биотехнологические аспектые в
Ковырялов Юрий Платонович. «Стратегия устойчивости» М. Агропромиздат, 1985-152
Әбубәкіров Қ. «Жаңа және аз тараған мал азық өсімдіктер»
Зыков Ю.Д, Копытин И.П. «Мал азғын өндіру»: Оқу құрал-
Можаев Н.И., Ысқақов М.Ә. «Солтүстік Қазақстандағы жем шөп дақылдарының
Шәкенов Ө. «Мал азығын өңдіру». –Алматы: Қайнар, 1983-144бет
Оразалиева Жұлдыз Батырхановна. «Создание исходного материала ячмения методом
Әметов Ә.Ә. «Ботаника» - Алматы: Дәуір, 2005-512 бет
Сейітов И., Саудабаев Т., Әбдірашев Ш. «Агрономия негіздері». Селолық
Аубекеров Т.А., Жұмағұлов Ж.Ж. «Өсімдік шаруашылығы және селекция». Оқу
«Егіншілікте өніп сапасын арттыру». Құрастырушы Н. Әлденов. –Алматы, Қайнар,
М. Құлдыбаев, « Ауыл шаруашылығы микробиологиясы» -Алматы; «Білім» 1994-228
Прянишников Д.Н. «Қызықты агрохимия» - Алматы: Қайнар, 1985-331 бет
Елешев Р., Елемесов Ж., Елюбаев С. «Топырақтану география негіздерімен»
Ағелеуов Е., Дөненбаева К., Агитова К., Иманқұлова С. «Ботаника
Куришбаев А.К. Состояние и перспективы развития селекции семеноводства сельскохозяйственных
Кохметова А.М., Уразалиев Р.А. Методология эколого-генетического изучения пшеницы в
В.Г.Хржановский, С.Ф.Пономоренко.Ботаника. Москва «Колос», 1982г.
В.Г.Хржановский, С.Ф.Пономоренко. Практикум по курсу общей ботаники.Москва «Высшая школа»,
В.Г.Хржановский. Курс общей ботаники. Москва «Высшая школа», 1976, том
В.Г.Хржановский. Курс общей ботаники. Москва «Высшая школа», 1976, том
А.Е.Васильев и др. Ботаника: морфология и анотомия растений. Москва
А.Тахтаджян. Система магнолиофитов. Ленинград «Наука», 1987г.
Н.Мухитдинов, Ә.Бегенов, С.Айдосова. Өсімдіктер морфологиясы мен анатомиясы. Алматы «Редакциялық
12