Жоспар
Кіріспе 2
I тарау – Құқықтың түсінігі және мазмұны. 3
1.1 Құқық нормасына жалпы түсінік. 6
1.2. Құқықтық норманың құрылымы,жүйелері және түрлері
1.3. Құқық нормалары мен мораль нормаларының арақатынасы. 14
II тарау – Құқық нормаларды іске асыру және
2.1 Нормативтік құқықтық актілерге түсінік беру. 22
2.2 Қазақстан Республикасының нормативтік актілердің түрлері. 26
Қорытынды 31
Қолданылған әдебиеттер 33
Кіріспе
Мемлекет, оның органдары адамның мінез – құлқының бұрын
Сонымен құқық дегеніміз – мемлекетке қолданылатын барлық құқықтық
I тарау – Құқықтың түсінігі және мазмұны.
Құқық әлеуметтік нормалардың ерекше жүйесі болып, мемлекетпен бірге
қоғамның әкімшілік – территориясында тұрақты тәртіп қалыптастыру қажет
қоғам бірнеше тапқа, топқа бөлініп, олардың арасында қайшылықтар
ру мен тайпалардың, мемлекеттік бірлестіктердің арасындағы қайшылықтар күреске
Құқықтың мазмұны, түсінігі – адам қоғамын басқарудағы құқықтық
Құқық адамдардың өмірімен тығыз байланыста дамиды: олардың бостандығын
Заң ғылымында “құқық” термині бірнеше мағынада қолданылады.
Біріншіден, “құқық” деген – ресми түрде танылған жеке
Екіншіден, “құқық” деген – құқық нормаларының жүйеге келтірілген
Үшіншіден, “құқық” термині оқу пәнін білдіретін ұғымы ретінде
Төртіншіден, “құқық” термині субъективтік құқық пен объективтік құқықтың
Сонымен, “құқық” терминінің көптеген мәні бар, оны зерттеушілердің
Құқық – мемлекет шығарған немесе бекіткен, орындалуы мемлекеттік
Құқықтың түсініктері бірнеше, бірақ мазмұндары біреу – ақ.
Құқықтың мазмұнының негізгі элементтері:
қоғамның және адамдардың мүдде – мақсатын қорғау, орындау;
қарым – қатынастарды реттеп, басқару;
қоғамды дағдарысқа ұшыратпай, экономикалық, саяси әлеуметтік, мәдениеттік т.б.
мемлекеттік органдарының, қоғамдық ұйымдардың құзыретін, ара қатынасын реттеп,
халықаралық қатынастарды реттеп, басқару.
1.1 Құқық нормасына жалпы түсінік.
Құқықтық норма – қоғамдық қатынастарды реттеуге қолданылатын әлеуметтік
Жеке дара норма немесе нормалардың бір жүйесі құқық
Құқықтық норманың құндылығы:
құқықтық нормалар қоғамды реттеп, басқарудың құралы, сол арқылы
құқықтық нормалар қоғамдық құрылыс жүйені қорғаудағы ең сапалы
құқықтық нормалар қоғамның дамуына пайдалы қатынастарды қолдап, қолайсыздарын
құқықтық нормалар қоғамда әділеттікті, теңдікті, бостандықты т.б. демократиялық
құқықтық нормалар халықаралық, мемлекетаралық байланысты, қатынасты жақсартудың құралы.
Құқық – жалпыға бірдей міндетті, мемлекетпен қамтамасыз етілетін,
Адамдардың бостандығын реттейтін норма екі тұрғыдан қарастырады:
бірінші – адамдардың өздерінің, өз істерін, өз тәртібін
екінші - өз мүдде – мақсаттарын өздері анықтап,
Қоғамдағы барлық процесс, барлық қарым – қатынастар құқықтық
Құқықтық норманың негізгі сипаттары:
Норма қоғамға, адамдарға ең қажетті, керекті қарым –
Норма көп қатынастардың мазмұнын, орындалу бағыттарын, әдіс –
Нормативтік актілердің көпшілігі өзгермей қатынастарды көп жылдар дұрыс,
нормативтік актілер жалпы мемлекеттік норма, оның орындалуы жалпы
Құқықтық нормалардың белгілері:
Норма мемлекеттік органның қабылдаған бекіткен актісі, оның заңдық
Нормада субъектілердің құқығы мен міндеттері, орндалу жолдары толық
Норма ерікті түрде орындалмаса, еріксіз орындатылуы.
Құқықтық нормалардың жүзеге асырылуын, орындалуын мемлекет қамтамасыз етеді.
Құқықтық норма адамдардың, қоғаның тәртібінің кепілдігі болуы.
Құқықтық нормасыз қоғамда ешқандай дәрежелі заңдылық, тәртіп, жоспар,
Сонымен, құқықтық норма – қоғамдағы қатынас субъектілерінің құқықтары
Құқықтық норма, оның белгілері.
1.2. Құқықтық норманың құрылымы,жүйелері және түрлері
Құқықтық нормалардың элементтері бірігіп, оның құрылымын қалыптастырады.
жалпылама түрі – нормада субъектілердің құқығы мен міндетері
айқын түрі – диспозицияның мазмұны нормада анық көрсетіледі.
сілтеу түрі – диспозицияның мазмұны туралы басқа нормаға
Гипотеза – диспозиция қашан басталады, аяқталады, нормативтік акті
егер норманың іс әрекеті бір жағдайдың болуы немесе
егер норманың жұмысы бірнеше жағдайдың болуы немесе болмауымен
егер норманың, іс әрекеті бірнеше жағдайдың біреуін
Санкция – диспозиция мен гипотеза дұры орындалмаса, оның
абсолютті айқын санкция: жұмыстан шығару, қызметін төмендету, айып
салыстырмалы айқын санкция: минимум мен максимумныңарасындағы жауапкершілік;
альтернативтік санкция. Санкцияның көрсетілген түрлерінің қайсысын қолдану
Осы үш элементтер толық болса ғана нормативтік акті
Құқықтық нормалардың элементтерінің құрылу тәсілдері.
Тікелей норманың үш элементін толық келтіру. Мұндай тәсіл
Сілтеме тәсіл норманың жетіспейтін элементі туралы
Бланкеттің тәсіл- норманың жетіспейтін элементі туралы басқа заңға,
Сонымен құқықтық норма, заңның немесе нормативтік актілердің баптарында
Оларды міндетті түрде іздестіріп табу қажет.
Қоғамның әр саласына қарай өндірістік, ауыл –шаруашылық, құрылыс,
Құқықтың саласына қарай мемлекттік, әкімшілік, қаржы, еңбек,
Атқаратын жұмысына қарай нормалар екіге бөлінеді: реттеуші нормалар,
Мазмұнына қарай нормалар үшке өлінеді: міндеттеуші нормалар;
Норма элементтерінің құрылымына қарай нормативтік актілер үшке бөлінеді:
Субъектілеріне қарай нормалар екіге бөлінеді: жалпылама нормалар, арнаулы
Мамандандырылған құқықтық нормалар – қоғамның мамандық салаларының қарым-
Міне осы көрсетілген бағыттар бойынша құқық өзінің күнделікті
1.3. Құқық нормалары мен мораль нормаларының арақатынасы.
Құқық пен мораль тығыз байланыста. Осы екі құбылыстың
1. Құқық мемлекетпен бірге, қатар пайда болды,
Бұның себебі құқықтың айрықша белгілеріне байланысты.
2. Құқықты социологиялық және философиялық тұрғыдан қарағанда ол
1. Құқық жазылған нормалардан тұрады. Нормативтік тек құқыққа
2. Құқық әділдік және бостандық идеяларын білдіреді. Әділдік
3. Құықтың бейнелейтін объектілері болады. Олар – билік,
4. Құқық адамның іс әрекетін реттейді, оның ойына,
5. Құқық заңдар түрінде қалыптасады. Заңдарда адамдардың еркі
6. Құқықтың формалды анықтылығы. Заңдарда бекітілген нормативті нұсқаулар
II тарау – Құқық нормаларды іске асыру және
Құқық қолдану оны жүзеге асыру үшін қолданылады. Құқықтық
1) мемлекеттік органдар, лауазымды адамдар заңмен қызмет істеу
2) азаматтар, олардың бірлестіктері және ұйымдары өз әрекеттерімен
Құқықты жүзеге асырудың ерекше тәсілдері бар:
1) Құқықты сақтау. Құқықты сақтау тыйым салатын нормалар
2) Құқықты орындау. Құқықты орындаудың мәні – жүктелген
3) Құқықты пайдалану. тұлға өзіне берілген құқықтар мен
4) Құқықты қолдану. Бұл билік қызметін жүргізу арқылы
Қолдану екі жолмен жүзеге асырылады:
1) билік жүргізетін қызмет арқылы. Мысалы; милиционердің қылмыскерді
2) нақтылы істі шешу арқылы.
Құқықты қолдану бірнеше сатыдан тұрады;
1) істің нақтылы мән-жайларын анықтау;
2) істің заңды негізін анықтау;
3) Құқықты норманы қолдану арқылы шешім қабылдау;
4) шешімді жүзеге асыру.
Бірінші сатыда заңи айғақтар және зани құрам анықталуы
а) қылмыс оқиғасы ( уақыты, орны, жасалу
ә) айыпкердің кінәсі; қылмыстың себебі;
б) айыпкердің жауапкершілігіне әсер ететін мән-жайлар;
в) қылмыс арқылы келтірілген зиянның сипаты мен мөлшері;
г) қылмысты жасауға түрткі болған мән-жайлар.
Екінші сатыда істің заңи негізі анықталуы керек: қолдануға
Кейде заңи мәні бар әрекет жасалса да, оны
Заң ұқсастығы – істі ұқсас қатынастарды реттейтін заңңды
Құқықты қолданудың үшінші сатысы – қаралған іс бойынша
Мұндай актінің тағдырын шешеді. Сондықтан бұл жұмысқа жауаптылықпен
Құқық қолдану актісі – құзырлы мемлекеттік органдар мен
құқық нормасы болмайды;
нақты адресатқа (белгілі тұлға, ұйымға, ұжымға) бағытталуғ арналған;
бір реттік сипатта болады (орындалысымен оның әрекеті аяқталады).
Құқықты қолданудың негізгі субъектілері: мемлекет, мемлекеттік органдар, лауазымды
актінің мемлекеттік билік күшінің болуы; оны орындауға барлық
акті нақты бір іс қатынас туралы жасалады, оны
құқықты қолдану актісі заңдылықты қатаң сақтауға тиіс, ешқандай
қолдану актісі мемлекеттің бекіткен форма – бланкаға жазылады.
кіріспе бөлімі, негізгі бөлімі, қорытынды бөлімі.
Қолдану актілер төрт түрге бөлінеді:
мемлекеттің халық өкілді органдарының актісі;
мемлекеттің атқарушы органдарының актісі;
қоғамдағы тәртіпті қорғайтын органдардың актісі;
конституциялық кеңестің актілері.
Сонымен құқықты қолдану процесінде заңды айғақтар және заңды
Қолдану актілері мазмұнына қарай үшке бөлінеді: реттеуші, орындаушы
Мемлекеттің барлық құқықтық нормаларының жақсы, дұрыс орындалуының айғағы
Құқықты қолдану – мемлекеттің, оның органдарының құқықтық нормаларды
Құқықтық нормаларды іске асыру нысаны
2.1 Нормативтік құқықтық актілерге түсінік беру.
Құқықтық нормаларды қолдану үшін оның мазмұнын азаматтар, бірлестіктер,
Сондықтан мемлекеттік органдар жаңа құжат бекітсе, оған жан
Құқықтық нормаларға түсінік берудің екі бағыты болады:
Біріншісі – жеке адамдардың норманы өздері оқып, білуін
Екіншісі – үгіт, насихат арқылы халыққа жаңа норманың
Құқықтық нормаларға түсінік берудің тәсілдері:
Грамматикалық (философиялық) түсінік беру – нормалардың, оның сөйлемдерінің,
Жүйелік талқылау – нормаларды жүйе – жүйеге, сала
саяси – тарихи талқылау – норманың өмірге келуінің
логикалық талқылау өте күрделі, өте дұрыс қорытынды беретін
Құқыққа түсінік беру субъектілері: Конституциялық кеңес, Жоғарғы Соттың
Түсінік беру қажеттіліг құқықтық норманың сыртқы ресмилендірілуінің, тілінің
Нормативтік түсінік беру – бұл түсініктің қорытындысы қаулы,
Қазуалдық түсінік беру – бұл түсінік беру тек
Сот органдарының ресми түсінік беруі – азаматтық, қылмыстық
Әкімшілік органдардың түсінігі - өздерінің құзырындағы мәселелер бойынша
Дәлме – дәл, сөзбе – сөз түсінік беру
Шектеулі түсінік беру – норманың мазмұнында бір шектеудің
Кеңірек (кеңейтілген) түсінік беру – норманың мазмұнын кеңейтіңкіреп
Аутентикалық түсінік беру – нормативтік актіні қабылдаған мемлекеттік
Құқыққа легальдық түсінік беру – норманы белгілі мемлекеттің
Арнаулы – заңды түсінік беру – нормативтік актілердегі
Ресми түсініктер арнаулы бланкаға жазылып беріледі, оның мемлекеттік
Бейресми түсініктердің екі түрі болады: доктриналық және жалпылама
Доктриналық түсініктерді ғалым – заңгерлер, тәжірибелі заң мамандары
Жалпылама түсініктерді заңгерлерден басқа тәжірибелі мамандар береді. Олар
Қазіргі демократиялық мемлекет құру кезінде бұл ресми емес
с
с
2.2 Қазақстан Республикасының нормативтік актілердің түрлері.
Қазақстан тәуелсіздікке қолы жетіп, егеменді мемлекет құру кезінде
қоғам өміоге келіп, қалыптасқан қатынастарды реттеп, басқару үшін
қоғамның объективтік даму процесінің болашағын болжап, оларды басқару
қоғамның өткен дәуірін ғылыми тұрғыдан зерттеп заңды тәжірибелік
Құқықтық нормалар қоғамның экономикалық - әлеуметтік қажеттіліктері арқылы
Бұл екі процестіңарасында тығыз байланыс, бір – біріне
Субъективтік құқықтың белгі – нышандары:
субъектілердің құқықтарының заңды түрде болуы;
ол құқықтарды іске асыруға, пайдалануға мүмкіншіліктің болуы;
субъектілердің бостандығы, құқықтарының дұрыс дамуы мемлекеттің бақылауында, қорғауында
құқықтық әдеп – ғұрып, салт – дәстүр;
құқықтық прецедент;
нормативтік шарттар;
нормативтік құқықтық актілер.
Қазақстан мемлекетінің нормативтік актілерінің түрлері, жүйелері Конституцияда толығымен
Республика Конституциясында көрсетілген жағдайда Президент заң күші бар
Республика Президентінің актісін шығаруды талап ететін Президенттің конституциялық
Конституцияда және өкімет органдарының халық алдындағы жауапкершілік заңдарында
Парламенттің заңды міндетіне кірмейтін, сондай – ақ Үкімет
Республиканың экономикалық және саяси - әлеуметтік дамуы жөніндегі
Республика парламентінің актілері: Парламент Республиканың бүкіл аумағында міндетті
Үкімет актілері – заңдардың және Республика Президенті актілерінің
Жоғарғы сот актілер – Республика сот билігінің жоғарғы
Жергілікті мемлекеттік басқару органдарының актілері – Кеңестер, Мәслихаттар
Парламенттік Республика – Заң жүзінде жоғарғы өкімет органы
Мемлекеттің басқа органдарының (президенттің, үкіметтің, премьер-министрдің, сот органдарының,
Қорытынды
Құқық әлеуметтік нормалардың ерекше жүйесі болып, мемлекетпен бірге
1) мемлекеттік органдар, лауазымды адамдар заңмен қызмет істеу
2) азаматтар, олардың бірлестіктері және ұйымдары өз әрекеттерімен
Қолданылған әдебиеттер
Жоламанов Қ.Д – Алматы, 1999 ж.
Қазақстан Республикасының Конституциясы – Алматы, 1995 ж.
Сапаргалиев Г.С Ибраева А.С “Мемлекет және құқық теориясы”
Жүкешев Қ, Сапарғалиев Г, Асанбаева Г. – 2005
Қайрат Сапарғалиев “Қазақстан мемлекеті мен құқықғының негіздері” Алматы,
С.Д. Баққұлов “Құқық негіздері” 2-ші басылым, Алматы, 2004
Құқықтық норманы іске асыру норманың мазмұны адамдардың қарым
Мемлекеттік лауазымды тұлғалардың құқықтық норманы іске асыру
Құқықтық нормада көрсетілген мүмкіншілікті ьолық пайдалану
Құқықтық норманы іске асыру нысаны
Құқықтық нормада көрсетілген міндеттерді нұсқауларды, шарттарды толық орындау
Құқықтық нормада тыйым салынған іс - әрекеттен, қарым
Нормативтік-құқықтық акт-ресми мемлекеттік құжат, құқықтық нормалардың жинағы
Нормативтік актілер
Жеке субъектілерге Арналған құқықтық актілер
Мемлекет басқарушы аппараттың бекіткен, қабылдаған нормалары немесе референдумда
Нормативтік актілерді қолданатын, орындайтын органдар бекітеді.
Құқықтық норманың мазмұны толық беріледі
Құқықтық норма бола алмайды
Бұл нормалардың түрлері: заң,қауылы,указ,құжат,устав және т.б.
Құқықтың негізі бола алмайды, тек құқықтық актіде көрсетілген
Нормативтік актілер құқықтық норманың ресми негізі деп саналады.
Құжат – бұйрық, жарлық, указ, қаулы түрінде жарияланады.