1 Кіріспе 5
2. Негізгі бөлім 6
2.1 Әдебиетке шолу 6
2.2 Ірі қараның биологиялық ерекшеліктері 7
2.3 Сүттілік 9
2.4 Сүттің түзілуі 10
2.5 Сиыр сүттілігін есепке алу тәсілдері 11
2.6 Сүттілікке әсер ететін жағдайлар 12
2.6.1 Тұқым қуалаушылықтың маңызы 12
2.6.2 Сүттіліктің сиырдың жасына қарай өзгергіштігі 15
2.6.3 Алғаш ұрықтандыру жасының әсері 15
2.6.4 Сүттіліктің сиырдың тірілей салмағына байланыстығы 15
2.6.5 Сервис кезеңінің әсері 15
2.6.6 Сауу жиілігінің әсері 16
2.7 Сауын маусымның жүру сызығы 16
2.7.1 Сиырды сүтейту 17
2.8 Сүттің құрамы және оның өзгергіштігі 18
2.8.1 Сүттің майлылығы 18
2.8.2 Сүт белогы 19
2.9 Сүттің құрамы мен сапасына әсер ететін жағдайлар
2.9.1 Тұқымының әсері 20
2.9.2 Сиыр жасының сүттің майлылығына тигізетін әсері 21
2.9.3 Сүт құрамының бір-бірімен байланыстылығы 21
2.10 Сүт өндіруді ұйымдастыру 23
3 Қорытынды және ұсыныстар 26
4 Қолданылған әдебиеттер 27
Қосымша суреттер 28
1 Кіріспе
Ірі қара еліміздің мал шаруашылығы экономикасында маңызды орын
Ірі қарадан ет, сүт және одан жасалатын тағамдар
Ірі қара терісінің аяқ киім ұлтаны және жоғары
Бұрын Қазақстанда ірі қараның басым көпшілігі жергілікті қазақы
Қазақстанда отызыншы жылдардың басында герфорд, швиц, симментал, қырдың
Мал өнімділігі бірнеше жағдайларға байланысты келеді. Осы орайда
Сиырдың сүттілігін байқайтын біршама ерекшеліктері болады. оны болашақ
Сиырды сатып алардан бұрын оның шыққан тегін анықтап
Қара малдың денсаулығы мен өнімділігі әр организмдернің өзіндік
Сүттілікті айқындайтын негізгі белгі – сиыр желінің дамуы.
Халық арасында сиырдың сүттілін, өнімділігін өздерінше анықтайтын кісілер
Халықты мал өнімімен қамтамасыз етуде ірі қара өнімі
2 Негізгі бөлім
2.1 Әдебиетке шолу
Ірі қара мал сүті туралы көп мәліметі жазылған.
Фермаларда сүт өндіру үшін орындалатын жұмыстардың маңыздысының бірі
Бұл кітапта авторы ірі қара тұқымдарының төлдері жыныстық
Ірі қара мал өсіретін шаруашылықтардағы таза өсіру будандастыруы
2.2 Ірі қараның биологиялық ерекшеліктері
Эволюциялық дамуы барысындав адамға қажетті биологиялық ерекшеліктерін қалыптастырған
Жұтылған азық өңеш арқылы құрсақ қуысының негізінен сол
Әбден шайналып, сілекейге шыланған азық қайта жұтылып, қарынға
Алдыңғы қарындардағы микроорганиздер әсерінен алдымен қиын қорытылатын азықтық
Міне, ас қорыту барысының, көп камералы қарнындағы ас
Қолға ұстап үйреткеннен бергі уақытта ірі қараның нерв
Қазіргі ірі қара тұқымдарының төлі 6-9 айлығында ақ
Ұрықтандыру жұмысы нәтижелі болу үшін құнажындарды жыныс циклының
Әдетте сиыр жалқы туады. Бұл түлікте егіз туу
Денесінің қызуы – 38,6ºС, тамыр соғысы минутына 50-60
Сүтті сиырлардың негізгі өнімі – сүті өте күрделі,
Міне, осыншама күрделі жұмыс атқара отырып, сиыр организмі
Ірі қарадан алынатын келсі бағалы өнім – ет.
2.3 Сүттілік
Сүтті бағыттағы сиыр өсірудегі басты мақсат барынша аса
Сиырды сүттілігіне қарай сұрыптағанда оның сауылу кезеңінде шығатын
Сиырдың сүттілігі оның тұқымына, азықтандыру жағдайына, күтіміне, жасына,
2.4 Сүттің түзілуі
Сүттің түзілуі өте күрделі процес. Оған желін ғана
Сиырды сауғанда немесе бұзауын қосқанда емшектегі нерв қозып,
Сүт желіннің өңдеуімен қандағы заттардан түзіледі. Салыстыратын болсақ,
Сүттегі органикалық заттар өзінің құрылысы мен қасиеті жағынан
Бірақ мұның өзі де жай «ауыса салу» емес,
Сүт майы мал денесіндегі басқа майлардан өзгеше. Сүт
Кесте 1. Сүттің химиялық құрамы
(К. В. Маркованың мәліметі, % есебімен)
№ Құрамы Сүт
орта есеппен ауытқуы
1 Су
87,5 86,0-88,5
2 Құрғақ заттар
12,5 11,5-14,0
3 Май
4,0 3,0-3,7
4 Белок
3,2 3,0-3,7
5 Сүт қанты
4,5 4,2-4,7
6 Минералды заттар
0,8 0,6-0,9
Сүттегі жалғыз углевод сүт қанты – лактоза. Оның
Кейбір оқымыстылардың айтуынша, лактозаның түзілуіне полисахарид галактогені де
2.5 Сиыр сүттілігін есепке алу тәсілдері
Сиырлар мен олардың ұрпақтарының асыл тұқымдық қасиетін және
Сүтті бағыттағы сиырлардың ең негізгі өнімі сүт
Осы есептелген көрсеткіштердің негізінде мал тұқымын асылдандыру жұмысының
Әрине, сиырдың сүттілігі жөніндегі нақты мәліметі күнделікті есеп
Бақылау сауыны 10-15 күнде бір рет жүргізіледі. Ал
Тағы бір тәсіл: бақылау сауынында сауылған сүтті 10-ға
Шаруашылықтарда экономикалық көрсеткіштерді анықтау үшін сиырлардан жыл бойы
Ол үшін барлық сауылған сүтті сол жылы азықтандырылған
2.6 Сүттілікке әсер ететін жағдайлар
Сүттің құрамы да, оның мөлшері де көптеген жағдайларға
2.6.1 Тұқым қуалаушылықтың маңызы
Сұрыптау және азықтандыру жағдайын, күтімін жақсарта түсу негізінде
Мұндай тұқымаралық ерекшелік сиырды бонитировкалау талабында ескерілген.
2 кестедегі мәліметтеріне қарап мынадай тұжырымға келуге болады:
Кесте 2. Сиырдың сүттілігіне қарай жасалған 1 класс
№
Ірі қара тұқымы 305 күндегі сүттілігі, кг Сүт
1 2 3 май-ғы белок 1 2 3
1
Қара ала сиыр
3200
3600
4000
3,6
3,2
117
127
144
2
Голштин сиыры
4200
4600
3000
3,6
3,2
161
165
180
3
Қырдың қызыл сиыры
2900
3300
3700
3,7
3,3
207
122
137
4
Сары ала сиыр
2700
3100
3800
3,8
3,3
303
118
133
5
Қоңыр сиыр
2800
3200
3600
3,7
3,3
304
118
133
6
Айршир сиыры
3250
3500
3500
4,1
3,4
133
143
156
7
Джерсей сиыры
3001
3300
3600
5,0
3,7
150
165
180
Тұқым қуалаушылықтың және өнімділік көрсеткішінің жалпы әр
Кесте3. Сүтті бағыттағы ірі қараның әр түрлі қасиеттірінің
№ Белгілер мен көрсеткіштер
Коэффициент, %
1 Сауын маусымындағы сүттілік
0,30 – 0,42
2 Сүттің майлылығы
0,60 – 0,78
3 Сүт майы
0,43
4 Сүттегі белок
0,50 – 0,70
5 Сүттегі қант
0,30
6 Майсыз құрғақ сүт қалдығы (СОМО)
0,60 – 0,70
7 Сауын маусымындағы сүттің тұрақтылығы
0,12
8 Тұмса сиырдың жасы
0,34
9 Туғандағы салмағы
0,22
10 Қосымша салмағы
0,40
11 Сақа сиыр салмағы
0,32
12 Тұлғасының типі
0,25
13 Сүт шығу жылдамдығы, кг/мин.
0,35 – 0,60
14 Тәуліктік жоғары сүттілік, кг
0,40 – 0,50
15 Азықты өтеуі
0,20 – 0,40
16 Төзімділігі
0,27 – 0,38
17 Төлшілдігі
0,08 – 0,10
Тұқымдық қасиет атасынан ұрпағына тұрақты түрде берілген сайын
2.6.2 Сүттіліктің сиырдың жасына қарай өзгергіштігі
Бірінші және екінші бұзаулаған сиырлардан сақа сиырлармен салыстырғанда
Алтыншы, жетінші, сегізінші бұзаулаған сиырлардың да сүттілігі азая
Сиыр сүттілігінің өзгергіштігі оның азықтандыру жағдайына, жетілгіштігіне, дене
Дұрыс азықтандырылған, күтімі жақсы мал 10-12 жыл бойы
2.6.3 Алғаш ұрықтандыру жасының әсері
Алғаш ұрықтандыру жасы сиырдың келешектегі сүттілігіне әсерін тигізеді.
Мысалы, Оңтүстік Қазақстан облысының Сайрам ауданындағы Свердлов атындағы
20-24 айлық, салмағы өсіп кеткен құнажынды кеш ұрықтандырудың
2.6.4 Сүттіліктің сиырдың тірілей салмағына байланыстығы
Бұл көрсеткіш малдың жалпы жетілгендігін көрсетеді. Сиырдың
Прфессор С.А. Рузский сиырдың тірілей салмағы мен сүттілігінің
Оқымыстылардың айтуынша, сиырдың сауын маусымындағы сүттілігі өзінің тірілей
2.6.5 Сервис кезеңінің әсері
Сервис кезеңі деп сиырдың бұзаулаған күні мен келесі
Сиыр сүттілігін салыстырғанда, олардың бұзаулаған күнінен ұрықтанғанға дейінгі
Ал сиыр кеш ұрықтанса сервис кезеңі ұзарып, буаздық
Сиырды ең әрі кеткенде 3-4 сервис кезеңінде ұрықтандырған
2.6.6 Сауу жиілігінің әсері
Сауылатын сүт мөлшеріне сауу жиілігі де, сауу техникасы
Сауардың алдында және сауын соңында желінді уқалау оның
Сүтті бағыттағы сиырларды кешенге ауыстыру еңбекті көп қажет
2.7 Сауын маусымның жүру сызығы
Сиырдың сүттілігін сауын маусымның қисық сызығымен сипаттауға болады.
Озат тәжірибелерге қарағанда күнделікті сауылатын сүт сауын маусымның
Егер сауын маусымның бірінші айында сауылатын сүтті 100%
Кесте 4. Әулиеата сиырының ай сайынғы сауылған сүті
Сиырлар Сауын маусымының саны Сауын маусымындағы сауылған тәуліктік
1 2 3 4 5 6 7 8
Забава
-
21,2
20,1
24,7
24,5
24,1
23,6
17,7
14,3
20,6
8,1
5738
Фея
-
21,2
27,4
24,3
24,0
23,1
10,7
11,1
9,6
7,2
4,3
4749
Краса
-
22,0
26,2
25,2
23,4
18,6
21,2
17,4
14,3
10,6
6,8
3619
2.7.1 Сиырды сүтейту
Сиырдың сүттілігін арттыруда және сүттілігінің деңгейін анықтауда ең
Сүтейтуді әр түрлі тұқым малының ерекшеліктерін ескере отырып,
Сондықтан да дене бітімі мықты сиырларды ғана үдемелі
Сауылатын сиырлардың жемшөбі, күтімі, күтетін адамдардың кәсіби мамандығы
Сүтейте сауу сапалы болуы үшін сиырды уақтылы суалту,
Азықтандыру мәселесін жоспарлағанда алдымен сиырды құнарлы, сапалы жемшөппен
Дұрыс ұйымдастырылып, жан-жақты үйлестірілген шаруашылықтарда жүргізілген сүтейту жұмысы
2.8 Сүттің құрамы және оның өзгергіштігі
Сүт құрамының ең маңыздысы – майлылығы мен белогы.
Сүттің майы мен белогы сиырдың тұқымына, жасына, сауын
2.8.1 Сүттің майлылығы
Әр түрлі тұқым малы сүтінің майлылығы да әр
Сүттінің майлылығы өте жоғары сиырлар тұқымына джерсей (6,44%),
Сүтті сұйық сиырлар тобына қара ала сиыр тұқымын
Бірінші топ – сүттілігі жоғарылаған сайын сүтінің майлылығы
Екінші топ – сүттілігі көтерілгенімен сүтінің майлылығы өзгермейтін
Үшінші топ – сүтінің майлылығы көтерілген сайын сүттілігі
Төртінші топ – сүттілігі мен оның майлылығы арасындағы
Осылардың ішінде бірінші және екінші типтегі сиырларды өсіру
Сүті және сүтінің майлылығы жоғары сиырлар арасында сұрыптау
2.8.2 Сүт белогы
Сүттің майлылығымен қатар сүттегі белокты да көтере түсу
Әр түрлі тұқым сиырлары сүтінің белок мөлшері де
Әрине, сүті майлы тұқым сиырларының сүтінде белок та
Тұқым қуалаушылық мүмкіндігіне қарай мал үш топқа бөлінеді.
Бірінші топ малы сүтінің майлылығы да, белогы да
Екінші топ сиырлары сүтінің белогы төмен, майлылығы жоғары.
Үшінші топ сиырлары сүтінің майлылығы да, белогы да
Сүт белогы мен сиырдан бір жылда сауылған сүт
2.9 Сүттің құрамы мен сапасына әсер ететін жағдайлар
2.91 Тұқымының әсері
Сиыр тұқымдары әр түрлі табиғи және ауа райы
Майлылығы өте жоғары сүт сүтті бағыттағы джерсей тұқымы
Майлылығы мен белогының өзара байланыстығы жөнінен ярослав, әулиеата
Кесте 5. Әр түрлі тұқым сиырлары сүтінің
№
Сиыр тұқымы Сүтінің майлылығы,
% Сүт белогы,
%
1 Қара ала сиыр 3,5-3,7 3,0-3,6
2 Қырдың қызыл сиыры 3,7-3,8 3,2-3,7
3 Швиц сиыры 3,6-3,8 3,5-3,6
4 Алатау сиыры 3,6-3,8 3,5-3,6
5 Әулиеата сиыры 3,7-3,9 3,4-3,6
6 Джерсей сиыры 4,0-4,1 3,4-3,8
Кейбір шаруашылықтарда сиырдың тұқымы мен тұқым қуалаушылық қасиетіне
Майлылық пен белок бір тұқым малы арасында ғана
Сүтті сиырдың сүтіндегі майлылық пен белок мөлшері өзгергіш
2.9.2 Сиыр жасының сүттің майлылығына тигізетін әсері
Қанша қалыпты азықтандырып, күтіп-баққанмен сиыр жасының да сүттің
Түрлі тұқым сиырлары сүтінің майлылығы бір жаста төмендемейді.
Сүтінің майлылығы өте жоғары тұқым сиырлары сүтінің майлылығының
2.9.3 Сүт құрамының бір-бірімен байланыстылығы
Сүттің мөлшері мен майлылығының сүттің майлылығы мен белогының
Әр табында мұндай байланыс көрсеткіші (г²) әр түрлі,
Бірінші тип – сүт мөлшері мен майлылығы арасында
Екінші тип – сол белгілер арасында теріс байланыс
Үшінші тип – сүттілік мөлшері қалай өзгерсе де
Төртінші тип – сүтінің мөлшеріне қарамай майлылығы өзгерткіш
Бесінші тип – бірінші немесе екінші сауын маусымынан
Бір сиырдың немесе бір табындағы сиырлардың сүттілік мөлшері
Өзара байланысты қалаған бағытқа өзгертуді тек сүт мөлшері
Сүттің мөлшері мен белогы арасында да теріс байланыс
Сүттің майлылығы мен белогы арасында 0,28-0,72 арасында тербелетін
Кесте 6. Айршир тұқымы бұқаларының ұрпақтарынан сауылған сүт
№ Бұқалар Ұрпақтар саны 305 күндегі сүттілік,
1
Лесо 218/20
27
3426
4,63
0,16
2
Лого 322/90
70
3125
4,48
0,003
3
Дон 750
24
4126
4,21
0,10
4
Мирусу 851/43
70
3408
4,32
0,55
5
Палм 1816/27
21
3336
4,33 0,71
Сүт майлылығы 1 процентке көтеру белок мөлшерін 0,3
Табында сүттілігі мен сүт белогы жоғары сиыр болса,
2.10 Сүт өндіруді ұйымдастыру
Сүт өндіруді ұйымдастырудың түрі әрбір шаруашылық немесе ферманың
Фермалардың көпшілігінде сауын сиырларды әр малға жеке арналған
Үлкен кешендердің кейбіреулерінде және ұсақ фермаларда байламай бос
Сиырларды байлап ұстаған кезде мал азығы арнайы жасалған
Сиырларды байламай ұстаған кезде олар өздерінің бос жүретін
Байламай ұстау жеңіл және арзанға түседі. Бірақ мұнда
Фермаларда сүт өндіру үшін орындалатын жұмыстардың маңыздысының бірі
Сиырлардың сүттілігі артқан сайын қажетті азықтың жалпы көлемі
Сондықтан мал азығын мөлшерлеп беріп отыру қажет. Шағын
Кесте 7. Бір сауын сиырға қажетті азық мөлшері
№ Сиырдың сүттілігі (кг) Орта тірі салмағы (кг)
азық өлшемі (кг) протеин (кг)
азық өлшемі (кг) протеин (кг)
1
2000
350
2700
291
108
1,35
145
2
3000
425
3400
374
110
1,13
125
3
4000
500
4100
459
112
1,02
114
4
5000
575
4700
541
115
0,94
108
Фермадағы жауапты және ауыр жұмыстың бірі сиыр сауу.
Қазіргі кезде сиыр механикаландырудың бірнеше түрі қолданылып жүр.
Сиыр өсірушілердің арасында сиырды тәулік ішінде жиі сауа
Бұған қоса айта кететін жай, көптеген шет елдерде
Біздің кейбір фермаларымызда сауыншылар сиырды машинамен сауып болған
Фермаларда сауылған сүтті әр түрлі қоқымнан қолма-қол тазалап,
Сүт өндіруге және туғанына 10-20 күн, кейде 3-6
Сүт заводтары қызмет ететін аймаққа кіретін шаруашылықтар қаладан
Бұзау өсіру. Жаңа туған бұзауларды бастапқы күндері жеке
Жазда бұзауларды оттығы, су құйылған ыдысы бар арнайы
Мүмкіндігі бар шаруашылықтар жазда бұзауларды шөбі шүйгін жайылымдарда
3 Қорытынды және ұсыныстар
Сүтті бағыттағы сиырларды кешенге ауыстыру еңбекті көп қажет
Сиырдың сүттілігі оның тұқымына, азықтандыру жағдайына, күтіміне, жасына,
Азықтандыру мәселесін жоспарлағанда алдымен сиырды құнарлы, сапалы жемшөппен
Сүті және сүтінің майлылығы жоғары сиырлар арасында сұрыптау
Сиырлар санын анықтау үшін сиырлардың жыл бойғы азық
Сиырдың сауын маусымындағы сүттілігі өзінің тірілей салмағынан 8-10
Сүтінің майлылығы өте жоғары тұқым сиырлары сүтінің майлылығының
Сүт белогы мен сиырдан бір жылда сауылған сүт
4 Қолданылған әдебиеттер
1. Б. Ысқақбаев. Ірі қара шаруашылығы, Алматы, «Қайнар»,
Редактор: А. Отарбаев, т.б. Қолда мал өсіру.
1995 ж.
3. У. Әбділманов. Ауыл шаруашылығын ұйымдастыру, Алматы, «Қайнар»,
4. Ә.К.Байжұманов. Мал өсіру - Алматы, «Қайнар».
1 сурет – Ірі қара мал тұқымының қара
2 сурет – Ірі қара мал тұқымының сары
24