БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Қылмысқа барған жасөспірімдердің болашақ өмірінің бейнесі
М А З М Ұ Н Ы
Кіріспе...................................................................................................................4
1 бөлім. Терроршы психологиясының теориялық негіздемелері.....................6
1.1. Террордан терроризмге дейін. Терроризм психологиясының
негізгі ұғымдары……………………………………………………………..........…6
1.2. Терроршыда агрессивтілік пен зорлық-зомбылықтың пайда
болуының табиғи және әлеуметтік факторлары...................................................14
1.3. Терроршының террорлық акт істеуінің мотивтері .........................................23
2 бөлім. Терроршы тұлғасының психологиялық ерекшеліктерін
анықтайтын эксперименттік әдістер.......................................................................28
2.1.Зерттеу ерекшеліктерінің сипаты......................................................................28
2.2. Зерттеу барысында қолданылған әдістердің сипаттамасы............................28
2.3. Эксперименттік нәтижелерді өңдеу, психологияда қолданы-
латын математикалық әдістермен талдау жасау....................................................32
2.3.1. Басса-Дарки агрессивтілік деңгейін анықтау әдістемесінің
нәтижелерін тіркеу, өңделуі.....................................................................................32
2.3.2. Розенцвейг әдістемесінің қорытындыларының өңделуі.............................38
2.3.3. “Автопортрет” проективті әдістемесін қорытындылау...............................42
2.4. Зерттеу бөлімі туралы соңғы сөз.......................................................................44
Қорытынды..........................................................................................................46
Қолданылған әдебиеттер тізімі...............................................48
Қосымшалар
КІРІСПЕ
2001 жылғы 11 қыркүйектен кейін (бұл күні АҚШ-тың бірнеше
Терроризм психологиясы – психологияның ең жас салаларының бірі. Бұл
Ресейде терроризм психологиясының әлеуметтік қырларын көрсетумен Линдер И.В., Титков
Терроршылардың психикалық ерекшеліктерін көрсетуде еңбек сіңірген авторлар қатарына ресейліктер
Менің бұл мәселені бітіру жұмысыма басты зерттеуі етіп алуымның
Біріншіден, елбасымыз Н.Ә. Назарбаевтың әлем мемлекеттерімен ұстап отырған саясаты
Екіншіден, еліміздің географиялық орналасу аймағы. Ұлан-ғайыр территориямыздың оңтүстігінде Қырғызстан,
Үшіншіден, терроршы тұлғасының психологиялық ерекшеліктерін зерттеу терроршылармен келіссөз жүргізетін
Зерттеудің басты мақсаты - отандық психологияда аса зерттеле қоймаған
Зерттеудің міндеттері:
1) Терроризм психологиясы мен терроршының тұлғалық психологиялық ерекшеліктері туралы
2) Зерттеу болжамын анықтауда тиімді болатын әдістердің топтамасын жасау;
3) Зерттеу объектісі болған тұлғаларға топтастырылған әдістерді жүргізу;
4) Алынған нәтижелерді психологиялық өңдеу;
5) Психологиялық өңделген нәтижелерге психологияда қолданылатын математикалық талдау жасау;
6) Зерттеу болжамын дәлелдеу немесе жоққа шығару.
1 бөлім. Терроршы психологиясының теориялық негіздемелері
1.1 Террордан терроризмге дейін. Терроризм психологиясының негізгі ұғымдары
Қызықты, дегенмен факт: 2001 жылғы 11 қыркүйектегі АҚШ-та болған
Халықаралық терроризм халықаралық масштабта мемлекеттерге қарсы ұйым ретінде пайда
1986 жылы БҰҰ барлық террорлық акт қылмыс деп саналады
Терроризм ұғымдарының анықтамасын жасау өте қиын. Оның анықтамасын жасауда
Терроризм мәселесімен айналысатын зерттеулер көрсеткендей, ұғымдарды анықтауда негізгі үш
Ғалымдар арасында да терроризм құбылысының анықтамалық талдауын жасауда ортақ
Терроризм - бір адамға немесе қоғамға бағытталған қорқыту формасында
ҚР Қылмыстық Кодексінің 233 тармағының 1 бабында терроризмге төмендегідей
Терроризм ұғымын анықтаудың тағы бір жолы - оның сипатын
- біріншіден, терроризмнің басты ерекшелігі ол қоғамда үлкен қауіптілік
- екіншіден, терроризмнің жариялануы, қарапайым қылмыстық әрекетте көп жағдайда
- үшіншіден, терроризм жағдайында саналы түрде үрейлі, қорқынышты жағдай
- төртіншіден, терроризм жүзеге асқанда қауіпті қысым көрсету бір
Терроризм сипатының ерекшеліктерін көрсетуде кейбір қиындықтар туындайды. Г.В. Овчинникованың
Кейбір авторлар терроризмді – қылмыс, террорды – кез-келген субъекттің
Қарастырылып отырған құбылыстардың негізін “террорлау” (фр. terrorizer) ұғымы қамтиды.
- біріншіден, әрекет етушінің қысым көрсету немесе басқа әрекетінің
- екіншіден, қорқыныш жағдайы әрекет етушімен арнайы түрде оның
- үшіншіден, соңғы нәтижеге қол жеткізу әрекет етушінің іс-қимылынан
Кейбір заң әдебиеттерінде терроризм экстремизмнің ақтық фазасы ретінде
- конституциялық құрылымды, мемлекет тұтастығын, ұлт қауіпсіздігін т.б. жоспарлайтын,
- нацистік және соған ұқсас символика, атрибутикаларға насихат жүргізу;
- аталған әрекеттерге бұқаралық қолдау көрсетуді талап ету;
- аталған әрекеттерді қаржыландыру.
Терроризмнің қоғамда зор мәнге ие болуына қоғамдық пікір де
Терроризмнің сипаты болатын ұғымдарға жасалған талдауды осылай көрсетуге болады.
Ожеговтың сөздігінде террорға “саяси қарсыластарға қарсы тәни қысым көрсету”
Терроршы – индивидуалды террор актіне қатысушы немесе жақтаушы.
Ольшанский бұл жерде де өз пікірін террордың индивидуалды түрі
Отандық бұқаралық ақпарат құралдарында орыс тіліндегі “террорист” сөзін “лаңкес”,
Шет ел тілінің сөздігінде “террор – қорқыту саясаты, саяси
Ал, әскери сөздікте былай делінген: “Террор – қорқыту саясаты
Осындай бірнеше ұғымдардан ортақ ұғым шығару қиын болғандықтан жалпы
1970 жылдардың басында К.Э. Изард әр түрлі мемлекет өкілдерінің
Қорқыныш - өте күшті эмоция, сондықтан адамдар бұл жағдайда
Террор террорлық акттерден – жеке буындардан, компоненттерден, тәсілдерден, құралдардан
Террорлық актті терроршылар жүзеге асырады, олар инициаторлар, ұйымдастырушылар және
Енді жалпы түрде немесе Агеевтің ойынша айтсақ, терроризм –
Терроризм объектісі мәселесін қарастырсақ, көптеген ғалымдар бұл жерде ортақ
Терроризмнің жіктелу мәселесін қарастыратын болсақ, терроризмді жіктеуде Д.В.Ольшанский ұсынған
Саяси терроризм – бұл террорлық әрекеттердің мақсаты -
Қазіргі қоғамда саясатқа қарсы жасақталған жүздеген террорлық топтар бар,
Информациялық терроризм – адамдарда белгілі бір көзқарас тудыру мақсатында
Экономикалық терроризм – экономикалық бәсекелестерге немесе белгілі бір мемлекеттерге
Әлеуметтік (тұрмыстық) терроризм – бұл терроризмнің бір түрі болғанмен,
Д.В. Ольшанскийдің ойынша, аты аталған терроризм түрлері бір-бірімен өзара
Заң әдебиеттерінде суицидті терроризм деген ұғым бар, онда терроршының
К.Н. Салимов қылмыстық терроризм ұғымын бөліп шығарды. Оның айтуынша
Алыс шетел ғалымдары терроризмнің мынадай түрлерін көрсетеді: психикалық және
И.Р. Михеев пікірінше, терроризмнің мынадай түрлерін қарастыруға болады: территориялық
Психологиялық терроризмнің де өзіндік ерекшеліктері бар. Терроршылар адамдарды құрбан
Соңғы кездері құқық қорғау органы қызметкерлерін кибертерроризм (электронды, компьютерлік
Соңғы кездері еліміздің саясаттанушылары да терроризмнің түрлерін жасауда өз
Терроризмнің осындай көп формасының болғанына қарамастан оның ортақ мақсаты
Ресей саясаттанушысы Л.Я. Гозманның көзқарасы бойынша “террорлық акттің нәтижесі
Терроризмнің осындай негізгі сфераларын бөліп көрсетсек те, Ольшанскиий теориясына
Терроризм психологиясында сонымен қатар “қысым көрсету” мен “агрессия” ұғымдарын
Агрессия туралы Б.Г. Мещеряков, В.П. Зинченко редакциялығымен жазылған психологиялық
(латынша agressio - шабуыл) мотивтелген деструктивті жүріс-тұрыс, ол
Агрессияның келесі түрлері болады:
1.физикалық – басқа адам мен объектке қарсы физикалық күшті
2.вербалды – негативті сезімдерді форма арқылы (ұрсысу, айғайлау) және
3.тікелей – бір объект пен субъектке тікелей бағытталады;
4.жанама – басқа адамға жанама формада (өсек, қалжың) бағытталады;
5.құралдық агрессия – бір мақсатқа жету үшін қолданылады;
6.аутоагрессия - өз-өзін қорлауда көрінеді, мұнда адам өз-өзін өлтіруге
7.кек алушылық – агрессия объектісіне шығын келтіру негізінде бағытталған
8.альтуристикалық – басқа біреудің агрессиялық әрекетінен қорғану мақсатында істелінеді.
Агрессия мәселесін қарастырғанда, терроршыға тән агрессивті жүріс-тұрыс ұғымын қарастырғанның
1.бір нәтижеге қол жеткізуде;
2.психикалық ширау тәсілі ретінде;
3.өзін жүзеге асыру мен өзін мойындату қажеттілігін қанағаттандыруға қол
Осы психологиялық сөздікте зерттеудің басты нысанасы болатын – мотив
Терроризм психологиясын қарастырғанда “қысым көрсету” ұғымынының синонимі ретінде “зорлық-зомбылық”
Қарапайым тұрғыда қысым көрсетуді саяси-әлеуметтік тұрғыда суреттейтін болсақ, ресейлік
Зорлық жасау индивидуалды түрде де, бұқаралық түрде де жүреді,
1.бұқаралық ұйымдасқан қысым көрсету – бұған әскер мен полиция
2.бұқаралық ұйымдаспаған қысым көрсету – аяқ астынан пайда болып
3.индивидуалды ұйымдасқан қысым көрсету – қарапайым өмірде бұл құқық
4.индивидуалды стихиялық – көбінесе тұрмыстық жағдайда пайда болады.
Осылай терроризм психологиясының негізін құрайтын ұғымдарға қысқаша тоқталдық. Жалпылай
Жалпы бір мәселені ғылыми тұрғыда зерттегенде оның тарихи дамуына
Ресейде алғашқы террорлық топ 1886-1887 жылдары Санкт-Петербургте өмір сүрді,
Сонымен қатар Ресейде 1917 жылы болған қос революциядан да
Жалпы, XX ғасырдағы терроризмнің даму тарихын ғалымдар бірнеше сатыда
1979 жылғы Ислам революциясынан кейін ислам фундаменталистерінің терроризмі кең
Қазіргі кездегі террорлық акттерге демократиялық рең беруге болады. Қазірде
Жалпы, террор әлемдік қауымдастықта 2001 жылғы қыркүйекке дейін еленбей
1.2 Терроршыда агрессивтілік пен зорлық-зомбылықтың пайда болуының
табиғи және әлеуметтік факторлары
Жаңа террордың механизмі адам бойында терең орналасқан. Террорлық әрекетке
Адам терроршы болып бірден жаратылмайды. Терроршы болу үшін тұлға
1.ерте жастағы әлеуметтен шеттетілу;
2.нарцистік бұзылыстар;
3.конфликтілі жағдайлар;
4.террорлық ұйым мүшелерімен болған байланыстан.
Шоудың ойынша, тұлға өзіндік бағалауда қиындықты бала шағында сезінсе
Терроршы тұлғасының қалыптасуының генезисі адам әлеуметтенуінің сценарийіне қарама-қарсы. Адам
Осы процесс негізінде терроршыда қалыптасатын эмоция агрессивті болады, бұл
Агрессивтілік пен зорлық көрсету өзіндік құндылықтарды көрсетуде маңызды рөлге
Психологияда агрессивтілік пен зорлық көрсетуді зерттеудің тәжірибелік қоры біршама
Көріп отырғанымыздай, атақты қос зерттеуші де зорлық көрсетуді тұлғаның
Осы инстинкт концепциясымен қатар фрустрация теориясы да пайда болды,
Көптеген жағдайда агрессивтіліктің көрініс беруіне сыртқы жағдайлар кедергі келтіреді
Агрессивтіліктің психоаналитикалық концепциясын атақты американ-неміс психоаналитигі Эрих Фромм жасаған
Алғашқысы адам инстинктерімен байланысты және адам мінезінде, адамның құмарлығында
Құмарлықтың инстинкт сияқты физикалық қорғаныс қызметі мен тұрақтылық қасиеті
Фромм адам құмарлығын таза психологиялық комплекстерге жатқызудың мәнсіз екенін
Фромм өз еңбегінде “нарциссизм” ұғымына да анықтама береді. Фромм
Э. Фромм нарциссизмге мынадай анықтама береді: нарциссизм – эмоционалды
Фроммның айтуынша, нарцисс адам өз-өзіне сенімділік деңгейіне өзіндік еңбек
Нарциссизм өз-өзіне бейімделуді білдіретін болғандықтан, нарцисс адам өзінің нарцисстік
өз тобының мүшесі емес адамдарға әрқашанда агрессивті қатынаста болады;
өзінің топтағы орнын, топ мүшесі екенін дәлелдеуде кез-келген әрекеттерге
Э. Фроммның ойынша, адам нарциссизмі жеке емес, топтық құндылықтар
Осылай топтық нарциссизм адам агрессивтілігінің негізгі қайнар көзінің бірі
Терроршылардың өздерін “ең”, “ең” тұрғысынан сезінуі – ең шыншыл,
Нарциссистік тұрғыда бағытталған адам өз тобы мойындаса өз персонасымен
Нарциссистік көңіл-күй мен эмоцияларды үлкен және кіші топ (саны
Топта терроршы өзіндік нарциссизмін жетілдіріп қана қоймай, тұлғалық идентификацияға
Осындай терроршылардың топқа берілуінен топтық норма мен мақсаттар идеалданып,
Ресейдің Тұлға дамуы институтының бас қызметкері В.Ф. Пирожков терроршы
Пирожков терроризмде әр түрлі мамандық өкілдерінің қамтылатынын баса айтады.
В.А. Сосниннің айтуынша терроршылар қоғамның психологиялық күйі төмен аймақтарда
С.Я. Ениколопов терроршылар арасында жиі кездесетін екі түрін бөліп
Көптеген терроршылар үшін қоғамдық қарым-қатынас (“Біз-Олар”) маңызды емес, олар
С. Рощин терроризм психологиялық аспектте адамның агрессиялық теориясымен және
Терроршы тұлғасы
Сызба - С. Рощин ұсынған терроршы тұлғасының моделдері (басы)
Сызба - С. Рощин ұсынған терроршы тұлғасының моделдері (жалғасы)
Терроршы психологиясын қарастырғанда “тұлғаның террористік түрі” деген ұғымды ашып
Ағылшын саясаттанушысы Д. Тэкро терроршыларды олардың рөлдік ерекшеліктері бойынша
Сондықтан, “тұлғаның террорлық түрін” абстракция деп қана алып, осының
М. Решетников ұсынған терроршының психологиялық бет-бейнесінің қалыптасуына мына алғышарттар
-уақыт ағымын сезінуден ауытқу - өткен шақ актуальды осы
-реалдылық пен фантазия арасындағы шекараны анықтай алмау;
-моральды шектеулерді жүзеге асырудағы пассивтілік;
-жақсылық пен жамандық шекараларының бір-бірімен ұласуы, жеке жағдайларда апокалиптистік
-садомазохистік позиция-реалды немесе мифологиялық қарсыласқа қатысты кекшілдік пен өз-өзіне
-агрессормен идентификация, яғни “мен агрессор болсам, агрессия объектісіне айналмаймын”
-басқа пікірдегі адамдардың көзқарастарын қабылдаудағы қабілетсізділік;
-тиесілі және тиесілі емес мақсаттар мен идеалдарды анықтаудағы рационалдылықты
Жоғарыда көрсетілген қасиеттер бойынша анықтайтынымыз, терроршы ешқашанда рационалды ойлануға
Дегенмен де, террорлық актке бейім көптеген индивидтерді олардың мотиві
Олар бір бағытта ғана әрекет етсе де, олардың тұлғалық
“Мен олардың істеп жатқан әрекеттерін көріп отырсам да, оларды
Терроршылар психикалық қалыпты адамдар болса да, олардың ерік-жігерінде, ойлық
Қысым көрсетуге бейім адамдардың психикасын зерттеуге американ психологы Х.
Көптеген терроршылар жағдайы жоқ жанұя мүшелері болып табылады. Олардың
Бұл оймен испандық ЭТА психологиялық тобының мүшелерін зерттеген психологтарда
Жаралы жастық шақтың бірнеше психологиялық салдарлары бар. Ол кезде
Осы авторитарлықты анықтауда Стенли Милгермнің белгілі эксперименті бар. Милгрем
Зорлық арқылы мұндай тұлға өзінің кім екенін дәлелдегісі келеді,
Терроршылар көп жағдайда өздері қалыптастырған өмірде өмір сүреді. Олардың
“Терроризмге әлем образын абсолютті ирреалды етіп көрсететін параноидты идеология
Осы бағалаумен француз ғалымы Д. Кон-Бендит те келіседі: “Бұл
Террорлық іс-әрекет американ социологы Х. Келман көрсеткен тізбеге де
Терроршылар психологиялық тұрғыдан қарастырсақ, өздері туралы жиі айтылғанды қалайды
Терроршылар өз әрекеттерін орындағанда жан-жақты талдау жасайды. Қызықты бір
Шынымен, 2001 жылы “егіз” мұнара осылай нысанаға алынды. 110
Терроризмді күрделі әлеуметтік құбылыс ретінде психологиялық зерттегенде тура факторлармен
1.3 Терроршының террорлық акт істеуінің мотивтері
Терроршы тұлғасын объективті тұрғыда түсіну үшін оның ішкі қажеттілігін,
Г. Нюман Еуропаны 1970 жылдары қорқыныш уысында ұстаған Баадер-Майнгофтың
- біріншіден, мәдени мотив – терроршылар логикасы бойынша қоғамды
- екіншіден, рационалды мотив – террор олар үшін саяси
- үшіншіден, идеологиялық мотив - террор әлеуметтік
И. Задорожнюктің көзқарасында “... терроризм әрқашанда террорға қарсы көзқарас
Д.В. Ольшанский болса, террорға қатысушылардың мотивін – қасақана және
Осы Ольшанскийдің деректері бойынша, терроршылардыың берген мәліметтеріне талдау жасағанда
1.меркантильді мотивтер - көптеген терроршылар үшін осы мотив
2.идеологиялық мотивтер – бұл мотив адамның жеке құндылықтарымен байланысты,
3.қайта құрушылық, әлемді өзгерту мотивы – мұндай мотивты алдына
4.адамдарға билік жасау мотивы – бұл көне, тамырын тереңнен
5.террор іс-әрекет сферасы ретінде қызығушылығынан туған мотив – қаражаты
6.эмоцияға негізделген мотивтер – мұнде террорлық актті орындауға адам
Енді, Д.В. Ольшанский ұсынған мотивтердің жіктелуіне жеке-жеке тоқталып өтсек.
Екінші, идеологиялық мотив мәселесін қарастыратын болсақ, бұл негізде
Қайта құрушылық, әлемді өзгерту мотивін өз алдарына терроризмде әбден
Келесі, адамдарға билік жүргізу мотиві, жіктелген мотивтердің ең негізгісі
Террор іс-әрекет ретінде қызығушылығынан туған мотив – көбінесе патологиялық
Соңғы, эмоцияға негізделген мотивтер. Бұл мотивті алдарына өмірде эмоционалды
Мотив – адам қажеттілігінің пәні ретінде қолданылады. Сондықтан, кез-келген
Құқықтанушылар жүргізген арнайы зерттеулер нәтижесі көрсеткендей, зорлық-зомбылық әрекетінің 42
Кей жағдайда ерекше психопаталогиялық мотив ретінде өзін құрбандыққа шалу
2 бөлім. Терроршы тұлғасының психологиялық ерекшеліктерін анықтайтын эксперименттік
2.1 Зерттеу ерекшеліктерінің сипаты
Зерттеу әдістемелері: Басса-Даркидің агрессия деңгейін анықтайтын сұрақтамасы (Қосымша Б);
Аталған әдістемелер жоғарыда теориялық бөлімде сөз қозғалған терроршы агрессивтілігің
Зерттеу болжамы: Терроршылар мен қылмыскерлердің қылмыс жасау агрессивтілігінде айырмашылық
Зерттеудің мақсаты: Жүргізілген әдістерді психологиялық талдау және математикалық өңдеу
Зерттеудің өзіндік ерекшеліктері: Зерттеуге екі топ іріктелініп алынды: бірінші
Зерттеу базасы: Эксперименттік топ, салыстырмалы топ – ЛА-155/14 жазасын
Зерттеудің міндеттері: 1) жүргізілетін әдістемелердің толық сипаттамасын беру; 2)
2.2 Зерттеу барысында қолданылған әдістемелердің сипаттамасы
Басса-Даркидің агрессивтілік деңгейін анықтайтын сұрақтамасы. Қазіргі кезде “агрессивтілік” термині
Агрессивтіліктің сандық және сапалық ерекшеліктері болады. Басқа құрылымдар сияқты
Агрессивтіліктің көрінуінің екі түрін көрсетуге болады: біріншісі – мотивациялық
1.Физикалық агрессия – физикалық күшті басқа адамға қатысты қолдану;
2.Жанама агрессия – жанама түрде басқа адамға немесе ешкімге
3.Тітіркену – аз ғана қоздыру болған жерде негативті сезімдердің
4.Негативизм – қалыптасқан заңдар мен дәстүрлерге пассивті қарсыласудан белсенді
5.Өкпелеу – айналада болып жатырған әрекеттерге қатысты қызғану мен
6.Күдіктенушілік – басқа адамдарға сенімсіздіктің қалыптасуы және басқа адамдар
7.Вербалды агрессия – негативті сезімдердің форма арқылы (айқайлау, шиқылдау),
8.Кінәлілік сезімі – субъектің өзін жаман адам деп ойлауы,
Сұрақтама 75 тұжырымдамадан тұрады, зерттелінуші оларға “иә” және “жоқ”
Розенцвейгтің фрустрация-агрессивтілікті анықтайтын әдістемесі
Зерттелінушіге 24 оқиға желісі бейнеленген суреттер ұсынылады. Онда екі
Әдістеме бойынша алынған жауаптар екі аспектіде талқыланады: реакция бағыттылығы
Реакция түрі бойынша жауаптар былай бөлінеді: 1) кедергілі-доминантты (КД)
Талдаудан алынған нәтижелер арнайы жауап беру парағында тіркеледі. Жауап
Реакцияның түрі мен бағыты бойынша жалпы балы пайыздық көрсеткішке
Розенцвейгтің айтуынша, реакция түрлері мына қасиеттерді көрсетеді: кедергілі-доминантты –
Реакция фрустрациясының жалпы профилін былай анықтаймыз:
түрі бойынша ӨҚ > КД > ШК;
бағыты бойынша С > Ө > Ж.
“Автопортрет” проективті әдістемесі
Автопортрет - әдістемеге қатысқан адамның өзі ойлап шығарған адам
- бет-бейнені ортада бейнелеу, бұл өте
- портретті толықтыратын немесе ысыратын интерьерде
- әр түрлі жасты, өмірлік жолдың деңгейлерін білдіретін бірнеше
- сюжетті автопортрет, мұнда автор достары, туыстары, жақындарының
- ерекше, реалды жағдай, бұл кезде
- ойлап шығарылған бейне –
“Автопортрет” проективті әдістемесінің интерпретациясын жасауда көбінесе Р.Бернс (АҚШ, Адам
Бас. Үлкен бас өзіндік интеллект сезіміне қанағаттанбаудан салынады, кішкентай
Көз. Үлкен көздің бейнеленуі күдіктенішілік пен қоғамдық пікірге қатысты
Құлақ пен мұрын. Үлкен құлақтар сынауға қатысты сезімділікті білдіреді.
Ауыз. Ерекше бейнеленген ауыз бейнесі сөйлеудегі қиыншылықтарды білдіреді. Ауыздың
Қол. Тұлғаның айналамен байланыста болуының символы, айқасқан қол қатал,
Аяқ. Ұзын аяқтың бейнеленуі тәуелсіз болуға қажеттілікті білдіреді. Үлкен
Бернс бейнеленген элементтер бойынша интерпретация жасауды ұсынса, қорытынды жасаудың
1. Эстетикалық бейне – шығармашылық қабілеттіліктері бар адамдармен салынады.
2. Схематикалық бейне – дене мен беттің схемалы түрде
3. Реалдылыққа сай бейне – мұнда барлық элементтер бет,
4. Метафоралық бейне – адам өзін бір зат түрінде,
5. “Интерьердегі автопортрет” – адамның басқа бейнелер, пейзаж бен
6. Эмоционалды автопортрет – адам өзін бір эмоционалды күйде
7. Қалыпты немесе қозғалысты бейнелеу – адам өзін бір
8. Артқы келбеттен салынған автопортрет – бет-бейненің орнына адамның
Осы көрсетілген екі интерпретациялардан алынған мәліметтер негізінде “Автопортрет” проективті
2.3 Эксперименттік нәтижелерді өңдеу, психологияда қолданылатын
математикалық әдістермен талдау жасау
2.3.1 Басса-Дарки агрессивтілік деңгейін анықтау әдістемесінің
нәтижелерін тіркеу, өңделуі
Кесте 1 - Басса-Дарки әдістемесі бойынша эксперименттік топ мүшелері
№
Физика-лық аг-рессия Жанама агрессия
Тітіркену Негати-визм
Өкпелеу Күдік-тену-шілік Вербал-ды агрес-сия Кінәлілік сезімі
1
2
3
4
5
6 А.Р.
В.Б.
А.А.
Х.Ф.
К.Б.
Х.С. 4
5
4
5
5
4 4
3
7
3
2
3 4
1
3
3
4
3 2
2
1
0
0
1
5
5
4
5
5
3 5
4
6
5
9
3 4
7
3
4
5
5 5
10
9
6
4
6
Кесте 2 - Басса-Дарки әдістемесі бойынша салыстырмалы топ мүшелері
№
Физика-лық аг-рессия Жанама агрессия
Тітіркену Негати-визм
Өкпелеу Күдік-тену-шілік Вербал-ды агрес-сия Кінәлілік сезімі
1
2
3
4
5
6
7
8 Ф.В.
Бар.
Г.С.
Мас.
К.А.
Айн.
Ков.
Кал. 7
3
6
6
2
6
2
5 8
4
2
3
2
2
3
4 8
2
7
6
2
4
3
9 3
2
3
1
1
3
1
4
6
5
1
3
3
2
6
8 10
8
6
4
3
3
7
10 9
7
6
3
4
7
3
11 8
6
5
7
6
6
8
5
Әр шкала бойынша мүмкін болатын максималды балл саны:
Физикалық агрессия: 10
Жанама агрессия:
Тітіркену:
Негативизм:
Өкпелеу:
Күдіктенушілік:
Вербалды агрессия: 13
Кінәлілік сезімі:
Басса-Дарки агрессивтілік әдістемесінен алынған нәтижелерді гистограммада бейнелеу
Эксперименттік топ.
Топтан алынған нәтижелердің ортақ мәнін тауып алуымыз қажет:
Эксперименттік топ мүшелері көрсеткен нәтижелер мынадай (топ 6 адамнан
1. Физикалық агрессия – топ мүшелерінің жалпы жинаған балл
27 / 6 = 4,5
2. Жанама агрессия – жалпы балл – 22 /
3. Тітіркену – жалпы балл – 18 / 6
4. Негативизм – жалпы балл – 6 / 6
5. Өкпелеу – жалпы балл – 27 / 6
6. Күдіктену – жалпы балл – 32 / 6
7. Вербалды агрессия – жалпы балл – 28 /
8. Кінәлілік сезімі – жалпы балл – 40 /
Енді осы нәтижелерді гистограммада бейнелейміз:
Гистограмма 1 - Басса-Дарки әдістемесінен эксперименттік топ мүшелері нәтижелерінің
Салыстырмалы топ. Топ 8 адамнан тұрады.
Физикалық агрессия – жалпы балл – 37 / 8
Жанама агрессия – жалпы балл – 28 / 8
Тітіркену – жалпы балл - 41 / 8 =
Негативизм – жалпы балл – 18 / 8 =
Өкпелеу – жалпы балл – 34 / 8 =
Күдіктену – жалпы балл – 51 / 8 =
Вербалды агрессия – жалпы балл – 50 / 8
Кінәлілік сезімі – жалпы балл – 50 / 8
Алынған нәтижелерді гистограммада бейнелейміз:
Гистограмма 2 - Басса-Дарки әдістемесінен салыстырмалы топ мүшелері нәтижелерінің
Енді эксперименттік топ пен салыстырмалы топ мүшелері көрсеткен нәтижелердің
Гистограмма 3 - Екі топ арасындағы ортақ мәндерді салыстырмалы
Гистограмма 4 - Екі топ арасындағы ортақ мәндерді салыстырмалы
Гистограмма 5 - Екі топ арасындағы ортақ мәндерді салыстырмалы
Екі топтан алынған нәтижелер негізінде агрессивтіліктің сипатын көрсететін 3
Статистикалық гипотеза – математикалық статистика тілінде параметрлер арасындағы байланысты
Нөлдік гипотеза (Н0) - өлшеніп отырған екі құбылыстың арасында
Альтернативті гипотеза (Н1) – салыстырылып отырған екі белгінің арасында
Ары қарай осы болжамдарды дәлелдеу үшін топтар арасындағы айырманы
Манна-Уитни критерийін мына формула бойынша есептейді: (1)
U = (n1n2) + nх (nх+1) / 2 –
n1 n2 – сәйкес таңдау топтарындағы зерттелінушілер саны;
nх – ранг қосындысы жоғары таңдау тобындағы зерттелінушілердің саны;
Тх – жоғарғы ранг қосындысы.
Бірінші шкала бойынша, Н0 – екі топ арасындағы физикалық
Кесте 3 - Екі топтың физикалық агрессия көрсеткіштерін Манна-Уитни
Эксперименттік топ
Көрсет-кіш
Сәйкес ранг
Салыстыр-малы топ
Көрсет-
кіш
Сәйкес ранг
А.Р.
В.Б.
А.А.
Х.Ф.
К.Б.
Х.С. 4
5
4
5
5
4 10
6,5
10
6,5
6,5
10
жалпы балл:49,5
Ф.В.
Бар.
Г.С.
Мас.
К.А.
Айн.
Ков.
Кал. 7
3
6
6
2
6
2
5 1
12
3
3
13,5
3
13,5
6,5
жалпы балл: 55,5
Тх – 55,5 салыстырмалы топ рангілері жоғары.
U = (n1n2) + nх (nх+1) / 2 –
Uэмп =28,5
Критерийдің шеткі мәндерін эмпирикалық мәнмен салыстырсақ, n1=6, n2=8 үшін
Uкрит = 10 (р < 0,05); 6 (р