МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ.............................................................................................3
І БӨЛІМ. Кикілжің проблемасы зерттелінуінің ғылыми теориялық аспектілері.
1.1. Кикілжің проблемасы зерттелінуінің теориялық қағидалары...............7
1.2. Кикілжің жағдайына байланысты мінез-құлық стильдерінің психологиялық ерекшеліктері........................................................................22
1.3. Мектеп оқушылары ортасындағы кикілжің мәселесін теориялық
талдау..........................................................................................................31
І Бөлімге қысқаша тұжырымдама.............................................41
ІІ БӨЛІМ. Кикілжің проблемасының зерттелінуінің эксперименталды негізі.
2.1. Кикілжің проблемасына қатысты эксперименталдық әдістемелер......42
2.2. Кикілжің жағдайларын болдырмау, алдын-ала ескерту, жоюдың ғылыми-әдістемелік негізі................................................................................50
2.3. Кикілжің жағдайларын шешуге арналған дамытушы-түзету эксперимент кешені...........................................................................................58
2.4. Кикілжің проблемасына қатысты практикалық-әдістемелік
нұсқаулар.....................................................................................................65
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.............................80
ҚОСЫМШАЛАР..............................................................................83
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі. Кикілжіңдер – қазіргі қоғамның әлеуметтік және саясаттық
Кикілжің (лат.«conflictus») күштердің, пікірлердің, жақтардың қақтығысын білдіреді.[1]
Адамзаттық өркениеттің тарихы түрлі кикілжіңдерге толы. Кикілжіңдердің біреулері оншақты
Ғасырлар бойы адамзаттың ұлы ойшылдары кикілжіңсіз қоғамның теориялық үлгілерін
Қазіргі заманда кикілжіңдер – күнделікті өмірлік жағдайларға айналды. Мүмкін,
Экономикадағы өзгерістерге және жаңа заң немесе реформалардың бекітілуіне, өндірістің
Қазіргі қоғамдағы әлеуметтік дағдарыстық процестер, адамдардың психологиясына кері әсер
Мұндай қасиеттер қоғамымызды көптеген қиыншылықтарға және көптеген кикілжіңдерге әкеп
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев ұсынған мемлекетіміздің 2030 жылға дейінгі
Сондықтан да зерттеу өзектілігі жастар ортасындағы кикілжіңдердің алдын алу
Зерттеу мақсаты. Кикілжің жағдайларды ескертудің ғылыми психологиялық негізін айқындау
Мұндағы қойылған міндеттер:
Кикілжің проблемасына байланысты ғылыми теориялық әдебиеттерді талдау.
Жалпы кикілжің ұғымының мәнін және табиғатын ашу.
Кикілжің проблемасы зерттелінуінің ғылыми-теориялық аспектілері мәнін кеңінен ашу.
Мектеп оқушылары арасындағы туындайтын кикілжіңнің түрлерін, туындау себептерін көрсету,
Кикілжің жағдайларына байланысты мінез-құлық стильдерінің психологиялық ерекшеліктерін көрсету.
Кикілжің жағдайларын болдырмау, алдын-ала ескерту, жоюдың ғылыми-әдістемелік негізін жүйелеу.
Кикілжің проблемасына қатысты практикалық-әдістемелік нұсқаулар ұсыну.
Зерттеу объектісі. Әлеуметтік-психологиялық құбылыс ретіндегі кикілжің мәселесі болып табылады.
Зерттеу пәні. Кикілжің, кикілжіңге байланысты мінез-құлық стильдері, кикілжің жағдайларындағы
Зерттеу болжамы. Кикілжің жағдайлары барысында мінез-құлық стильдерін дұрыс басшылыққа
Зерттеу мақсаты мен ұсынылған болжамға сәйкес төмендегідей міндеттер қойылды:
● кикілжің ұғымын аша тұрып, теориялық және эмпирикалық тұрғыдан
● зерттеулінушілердің кикілжіңдік жағдайға байланысты мінез-құлық стильдерін анықтау;
● зерттелінушілердің кикілжің барысында мінез-құлық стильдерін дұрыс басшылыққа
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негізі әлемдік және Ресейлік конфликтология
Зерттеу әдістері мен әдістемелері. Зерттеуге қойылған мақсаттарды шешу мен
Зерттеудің теориялық маңыздылығы.
психологиялық құбылыс ретіндегі кикілжің проблемасының ғылыми теориялық аспектілері анықталды;
кикілжің жағдайына байланысты адамның мінез-құлық стильдерінің түрлері анықталып жіктелді;
мектеп оқушылары арасындағы кикілжің түрлері, туындау себептері, алдын-алу, оны
кикілжіңдерді анықтауға арналған әдістемелердің, дамытушы-түзетуші психологиялық іс-шаралардың мазмұны айқындалып
кикілжің жағдайын шншуге арналған әдістемелік практикалық нұсқаудың мазмұны айқындалды;
Зерттеудің практикалық құндылығы. Бұл аталған еңбек адамдардың қарым-қатынасын жақсартуда,
Зерттеу жұмысының базасы. Зерттеудің тәжірибе-эксперименттік базасы ретінде Оңтүстік Қазақстан
Зерттеу нәтижесінің сенімділігі мен дәлелділігі. Кикілжің жағдайларды ескертудің ғылыми
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі
І БӨЛІМ. Кикілжің проблемасы зерттелінуінің ғылыми теориялық аспектілері.
1.1. Кикілжің проблемасының зерттелінуінің теориялық қағидалары.
Бөлмеден шығып бара жатып есікті ашуланып қатты жапқан жағдайды
Кикілжіңдер – қазіргі қоғамның әлеуметтік және саясаттық өмірінің маңызды
Бірақ жоғарыда айтылғандардың барлығында қызығушылықтар мен мақсаттардың қарама-қайшылығы өзара
Бұл әлеуметтік құбылыстардың немесе процестердің негізін түсіну үшін сөздің
Сонымен берілген сөздің элементтері оны қақтығыс, дау, күрес, қарсы
Берілген сөзге мұндай мағына беру бөлек индивидтердің арасындағы, олардың
Қоғамдық өмірдің барлық сфералары – экономикалық, саясаттық, әлеуметтік рухани
Кикілжіңнің объектісі болып әлеуметтік ортадағы және қоршаған ортадағы
Кикілжіңнің туындауындағы себептері өте көп, бірақ оларды үш категорияға
Ресурстар. Ресурстар айналасында туындаған кикілжіңдер өте қарапайым болып саналады.
Психологиялық қажеттіліктер: Достық, басқару, топтың құрамына кіру, табыс.
Құндылықтар – біздің сенімдеріміздің жүйесіні негізі.
Бұл себептер кейде аралас, кейде бір өзі кикілжің туындатады.
Басқаша жүйелеу
Негізгі (базальді) қажеттіліктер – тіршілік ету үшін - су,
Бөлектендіретін құндылықтар – мысалы, әртүрлі дінге сенетін адамдардың құндылықтары
Әртүрлі қабылдау – адамдар болып жатқан ситуацияны әр түрлі
Әртүрлі қызығушылықтар – мысалы, екі оқушы кешке киноға немесе
Шектелген ресурстар - өмірде әрқашанда бір нәрсе жетпей тұрады.
Психологиялық қажеттіліктер – бұл қажеттілік, бізге өзімізде сенімділік болу
Адамзат өркениетінің даму тарихы әртүрлі кикілжіңдерге толы. Ежелгі заманнан
Кикілжіңнің ең алғашқы концепциялары 19-20ғ.ғ. аумағында пайда болған, бірақ
Ежелгі философтар кикілжіңді адамзаттың пікіріне тәуелсіз, өзімен не жақсы,
Адамзаттың ең алғашқы топтарының пайда болуымен кикілжіңдер күнделікті құбылыс
Б.з.д. 7-6ғ.ғ. Қытайлық ойшылдар тіршіліктің даму көзі әрқашанда күресте
Ежелгі Грекияда қарама-қарсылықтар және олардың заттың пайда болуындағы рөлі
Гераклит (б.з.д. 6ғ. аяғы-5ғ. басы) қозғалыстың себебін, заттардың және
Гераклит соғысты барлық тіршіліктің әкесі және патшасы деп қарастырса,
Гераклит пікіріне Геродот (б.э.д. 490-425ж.ж. шамасында) та қарсы пікір
Философ-материалист Эпикур (б.э.д. 341-270ж.ж.) да қақтығыстардың негативті нәтижелері қашан
Сонымен қатар, Цицерон (б.э.д. 106-43ж.ж.) мемлекетке басып кірген жауды
Орта ғасырларда Фома Аквинский (1225-1274ж.ж.) қоғамның өмірінде соғыстың болу
Әлеуметтік кикілжіңдерді жүйелеп анализдеуге ең алғашқылардың бірі болып тырысқан
Эрази Роттердамский (1469-1536ж.ж.) «соғыс оны көрмеген, білмейтіндерге тәтті» деп
Гуго Гроций (1548-1645ж.ж.) екі жақ өзінің растығына сенімді, екі
Кикілжіңдердің табиғатына қатысты қызықты пікірлерді ағылшын философы Френсис Бэкон
Томас Гоббс (1599-1679ж.ж.) «Левиафанда» «барлығына қарсы соғыс» концепциясын табиғи
Жаңа заманда Жан-Жак Руссоның (1712-1778ж.ж.) дүниелік тарихи процесстің сатылығы
Алғашқы рет кикілжің көпдеңгейлі әлеуметтік құбылыс ретінде Адам Смиттің
Неміс ғалымы Георг Гегельдің (1770-1831ж.ж.) пікірінше, кикілжіңнің негізгі себебін,
Тіршілік үшін күрес мәселесі ағылшын биологы Чарльз Дарвиннің (1809-1902ж.ж.)
Сонымен, ежелгі заманнан қазіргі уақытқа дейін кикілжің мәселесіне өзара
Бірінші көзқарас ежелгі гректік философиядан (Аристотель мен Платон) бастауын
Екінші көзқарасты қоғам – бұл «барлығының бәріне қарсы соғысы»
Адамдарды және қоғамды қатыстыру сұрағын түсінудің екі дәстүрін салыстыруды
Гоббстың қарастырған қарама-қарсы позициясы адамды индивид ретінде, оны қоршаған
Бақылаушы позицияға байланысты кикілжіңді түсіну әртүрлі жолдармен жүрді. Адамдар
Ал қоғамды «бәріне қарсы күрес» ретінде түсінігінде, кикілжіңдер адамдардың
Кикілжің мәселесін дамыта зерттеп, маңызды үлесін қосқан неміс әлеуметтанушылар
Әлеуметтік өзгерістер мен төңкерісшілдік сатыдағы кикілжің моделін дамыта
Маркстің жұмысының негізінде мүмкіндіктерге тікелей шақырулар тастайтын мүмкіндік пікір
Әлеуметтік қарым-қатынас жүйе ретінде анықталса да, кикілжіңдік қызығушылықтарға ие.
Бұл жағдай әлеуметтік жүйенің жүйелі түрде кикілжің тудыратынын аңғартады.
Сондықтан да кикілжің әлеуметтік жүйенің кең таралған
Мұндай кикілжіңдер полярлы қарама-қарсы қызығушылықтарда көрінетін тенденцияға ие.
Кикілжіңдер көбінесе ресурстардың, әсіресе басшылықтың жетіспеуінен пайда болады.
Кикілжің әлеуметтік жүйелерді өзгертетін ең негізгі себеп болып табылады.
Соған қарағанда, қазіргі заманғы кикілжің теориясының дамуына мүмкіндік пікірден
1-кестеде Маркстің әлеуметтік шындықтың табиғаты туралы мүмкіндік пікірлерімен, оның
1-ші кесте
Маркстің кілттік тезистері
Жүйеде жетіспейтін ресурстар әртүрлі бөлінген сайын, жүйедегі
Бағынушы сегменттер өздерінің шынайы ұжымдық қызығушылықтарын тереңірек сезінген сайын,
А. Басқарушы сегменттермен жүзеге асырылатын әлеуметтік
Б. Басқарушы сегменттер бағынушылардың бойында кемсіту тудырған сайын,
В. Бағынушы сегменттер мүшелері бір-біріне шағымдану мүмкіндігі болса, онда
1.Бағынушы топтардың мүшелердің экологиялық
2.Бағынушы топтардың мүшелерінің білім алу мүкіндіктері жоғары болған сайын,
Г. Бағынушы сегменттер унификацияланған идеологияны мүмкіндіктерінше
1. Идеолагтар құра білу қабілеттері жоғары болған сайын,
2. Басқарушы топтардың жүйедегі коммуникация және әлеуметтену үрдістерін басқару
III. Жүйедегі бағынушы сегменттер
басқарушы сегменттерімен ашық кикілжіңге түсуі мүмкін. Басқарушы топтардың өздерінің
IV. Жүйедегі бағынушы сегменттер мүшелерінің идеологиялық унификациясы
Басқарушы және бағынушы поляризациясы күштірек болған сайын, кикілжің де
Кикілжің зорлық-зомбылықты болған сайын, жетіспейтін ресурстардың қайта бөлінуі де
Георг Зиммель формальды әлеуметтану деп атауға болатын базистік әлеуметтік
Маркс сияқты Зиммель де қоғамда кикілжің болмауы және болдырмауы
Сонымен, кикілжің кезкелген дуализмді шегуге арналған, яғни өзіндік бірлікке
Мүмкін, әлеуметтік ағзаның табиғаты туралы өзінің мүмкіндік пікірлерін махаббат
Соған қарағанда, кикілжіңнің құбылмалы құбылыс ретінде концептуализациялау барысында Зиммельдің
2-кестенің I сөйлемінде Зиммель кикілжіңге қатысушы партиялардың эмоционалды қатысы
2-кесте
Кикілжіңнің өткірлігіне қатысты Зиммельдің кілттік тезистері
Кикілжіңдесуші топтар эмоционалды дауласқан сайын, дау-дамай өткірірек болады.
А.Топтардың дауға қатысының деңгейі алғашынды жоғары болса, дауға эмоционалды
Б. Дауласушы топтар арасындағы алғашындағы қақтығыс күшті болса, дау
II. Дауға тартылған топтар жақсы топтасқан болса, онда кикілжің
III. Кикілжіңге қатысушы топтардың бірігулігі жоғары болса, дау өткір
IV. Дауласушы топтар арасындағы алғашындағы қабылдаған келісім мықты болса,
Кең әлеуметтік құрылымның арқасында дауласушы топтар аз шектелсе, онда
Дау мақсатқа жету тәсілі болып қызмет атқармай, өзіндік мақсат
Дауласушы жақтар кикілжің индивидуалды мақсаттар мен қызығушылықтар шегінен шықты
Маркс те, Зиммель де кікілжіңді әлеуметтік жүйеде кең таралған
Маркс пен Зиммельдің пікірлерін салыстыра келе, олардың пікірлері бір-біріне
Қазіргі заманғы кикілжің теориясы Маркс сызбасымен Зиммель сызбаларын біріктіруге
Кикілжіңнің диалектикалық теориясын дамытқан Ральф Дарендорф бүтіндей функционализм сияқты
Болашақта белгілі бір мәселелерге ғана емес, сонымен қатар кернеу,
Яғни, утопияны болдырмау үшін, бір жақты функционалды модельді бір
Р.Дарендорфтың қоғамдық тәртіп туралы көзқарасы бойынша, институциализация «императивті координацияланған
Басшылық және бедел – жетіспейтін ресурстар болғандықтан, институцианализденген үлгідегі
Дарендорфтың институцианализация туралы циклдік және диалектикалық үрдіс ретінде көзқарасы,
Кикілжің - әлеуметтік ұйымдасқан құрылымдарда әрекеттесетін қарама-қарсы күштердің себебінен
Мұндай кикілжің құрылымдық жағдайлар нәтижесінде баяулайды және жылдамдатылады;
Кикілжіңнің белгілі бір сәттегі «шешімі», белгілі бір жағдайда қарама-қарсы
Маркс бойынша кикілжіңнің қайнар көзі мәдени құндылықтар мен институттардан
Сонда да Дарендорф пен Маркс кикілжіңнің пайда болу себептерін
Біздің заманымызда кикілжіңге деген көзқарас аз өзгерген. Бізжің елімізде
Сонымен, қазіргі заманғы әлеуметтануда кикілжіңдер қоғамдық өмірдің нормалы құбылысы
Кикілжің жағдайына байланысты мінез-құлық стильдерінің ерекшеліктері.
Кикілжіңдік жағдайға түскенде оны эффективті анықтау және шешу үшін
Кикілжіңді шешудің бес негізгі стильдері бар. Олар Томас-Килменн әдісі
Сіздің белгілі бір кикілжің жағдайдағы көрсететін мінез-құлық стиліңіз өзіңіздің
3-кесте
Кикілжің жағдайына байланысты мінез-құлық стильдерін анықтайтын Томас-Килменн торы
Өзіңіздің жеке қызығушылықтарыңызды қанағаттандыруға тырысатын іс-әрекетіңіз Қарсыластық стилі ----------
Белсенді әрекеттер
---------- Компромисс стилі ---------
Кикілжіңнен кетіп қалу стилі
----------- Бейімделу стилі Енжарлы әрекеттер
Жеке әрекеттесу
Бірігіп әрекеттесу
Бұл тор өзіңіздің және кезкелген басқа адамның стилін анықтауға
Тордың екі бөлігін біріктіргенде, ортасындағы компромисс стилімен қоса бес
Қарсыластық стилі
Тор көрсеткендей, қарсыластық стилін қолданатын адам белсенді болады
Мұндай тәсілді қолдану бір адамның жүз пайыз ұтуына, ал
Мұндай стильді қолдану сіз үшін белгілі бір беделге, басшылыққа
Бұл стильді қолдануға болатын жағдайлардың мысалдары:
нәтижесі сіз үшін өте маңызды болғанда;
шешім қабылдау үшін сіз жеткілікті беделдісіз және сіздің ұсынған
шешімді тез қабылдау қажет және ол үшін сіздің беделіңіз
сіз үшін жылдам әрекет етуді қажет ететін критикалық жағдайда;
шешімнің басқа жолы жоқ екенін сезінгенде;
Сіз бұл стильді қолданғанда әйгілі болмауыңыз мүмкін, бірақ шешіміңіз
Кикілжіңнен кетіп қалу стилі (уклонения, избегание)
Кикілжің жағдайына байланысты бес негізгі мінез-құлық стильдерінің екіншісі, кикілжің
Жоғарыда айтып кеткендей, мұндай адам кикілжіңнен қашып, кезкелген жағдайларда
Бірақ шындығына келгенде, мұндай тәсілді қарапайым өмірлік мысалда қарастырсақ,
Сондықтан да қиын адаммен араласуыңызға міндетті кезде және онымен
Төменде кикілжіңнен кетіп қалу стилін қолдануға қолайлы, қарапайым ситуациялар
нәтижесі сіз үшін маңызды болмағандықтан, шешіміне күш салғыңыз келмейді;
күніңіз қиын өткендіктен, бұл мәселенің шешіміне қосымша жағымсыз сезімдер
кикілжіңнің шешімін сіз өз пайдаңызға шешуге мүмкіндігіңіз жоқ немесе
сіз біреудің көмегін сұрау үшін немесе қосымша ақпарат алу
кикілжіңдік жағдай өте күрделі болғандықтан, кикілжіңнің шешімі сізден көп
бұл мәселені шешуде басқалардың мүмкіндіктері мол екендігін сезінгенде;
кикілжіңді шешу үшін сіздің беделіңіз аз болғанда;
дәл сол уақытта мәселені шешу өте қауіпті, себебі кикілжіңді
Көп адамдар кикілжіңнен кетіп қалу стилін мәселеден және жауапкершіліктен
Бейімделушілік стилі (приспособления)
Үшінші стиль бейімделушілік стилі болып табылады. Бұл стиль өзіңіздің
Бейімделу стилі кикілжіңнен кетіп қалу стиліне аздап ұқсайды, себебі
Міне, төменде бейімдеушік стилін қолдануға қолайлы болатын сәйкес ситуациялар
сізді болып жатқан кикілжіңдік жағдай онша толқындырмайды;
сіз басқа адамдармен мейірімді және бейбіт қарым-қатынасыңызды сақтап қалғыңыз
өзіңіздің қызығушылықтарыңызды дұрыс екендігін дәлелдегенше, сіз үшін біреумен жақсы
басқа адам үшін нәтижесі сізге қарағанда маңыздырақ екендігін сезінгенде;
шындық сіздің жағыңызда еместігін түсінгенде;
сіздің беделіңіз аз немесе жеңіске жету мүмкіндігіңіз шамалы;
Басқа адамның пайдасына өзіңіздің қызығушылықтарыңызды құрбан ете немесе келісе,
Бірлесіп әрекеттесу стилі
Негізгі стильдердің төртіншісі бірлесіп әрекеттесу стилі болып табылады. Бұл
Бұл нұсқамен әрекеттескен екі жақ та жүз пайызбен немесе
Сонымен қатар бұл стиль екі жақтың әртүрлі жасырын қажеттіліктері
Мысалы, жұмыс орнындағы жұмысшының баяулы әрекеті кикілжің себебі болып
Басқа сөзбен айтқанда, бірлесіп әрекеттесу стилін табысты қолдану үшін
Мұндай стильді төменде көрсетілген жағдайларда қолдануға болады:
екі жаққа да мәселенің шешімі маңызды болғандықтан, шешім қабылдауы
екінші жақпен өте тығыз, бір-біріне тәуелді ұзақ қарым-қатынастасыз;
пайда болған кикілжіңмен жұмыс істеуге уақытыңыз бар;
екі жақтың қалаулары мен мәселесі екеуіңізге де мәлім;
сіз және сіздің оппоненттіңіз бірнеше идеяларды, шешімдерді талқылағыңыз келеді;
бір-біріңіздің қызығушылықтарыңызды және бір-біріңізді тыңдауға мүмкіндіктеріңіз бар;
кикілжіңге түскен екі жақтың да беделі бірдей;
Бірлестік стилі кикілжің шешімін достық, сабырлылық жолмен анықтау және
Компромисс стилі
Тордың ортасында компромисс стилі орналасқан. Қалған қызығушылықтарыңызды қанағаттандыру мақсатында,
Компромисс стилін сіз және кикілжіңдесуші екінші жақ бір уақытта
Бірлесіп әрекет ету стилін қолдану барысында жасырын қызығушылықтар мен
Төменде компромисс стилін қолданғанда нәтижелі болатын жағдайлар көрсетілген:
кикілжіңдесуші екі жақтың да беделдері бірдей;
бұл үнемді және эффективті жол болғандықтан немесе сіздің уақытыңыз
сізді уақытша шешімді қалайсыз;
сіз қысқа мерзімді нәтижемен қолдана аласыз;
мәселені шешудің басқа жолдары нәтижелі болмағанда;
сіздің қалауыңыздың қанағаттанылуы сіз үшін онша маңызды болмағандықтан, алғашқыда
компромисс сізге қарым-қатынасыңызды сақтап қалуға көмектеседі және бәрінен айрылғаннан
Компромисс жиі нәтижелі болады, себебі қандай да бір шешімге
Егер де біреумен компромисс табуға тырыссаңыз, онда алдымен екі
Сонымен, Кеннет У.Томас және Ральф Х.Килменнің ұсынған кикілжің жағдайына
1.3. Мектеп оқушылары ортасындағы кикілжің мәселесін
теориялық талдау.
Халықтық білім беру сферасындағы іс-әрекеттің төрт субъектілерін бөліп көрсетеді:
Оқу іс-әрекетінің көп тараған оқушылар ортасындағы кикілжің түрлері мен
Жасөспірімдік, жеткіншектік ортадағы кикілжіңдер барлық заманға және халыққа тән,
Оқушылар арасындағы болатын кикілжіңдердің бірі лидерлікке ұмтылыс немесе лидерлік
Оқушылардың агрессивтік қылықтарының генезисі олардың жеке тұлғалық әлеуметтенуінің дефектерімен
Л.С. Алексеева сәтсіз құрылған жанұялардың келесі түрлерін көрсетеді:
кикілжіңді;
аморальді;
педогогикалық компетентті емес;
асоциалды;
Г.П. Бочкарёва келесі жанұяларды бөліп көрсетеді:
Эмоционалды атмосферасы сәтсіз құрылған жанұялар, мұнда ата-аналары өз балаларына
Мүшелерінің арасында эмоционалды байланыс жоқ, баланың қажеттіліктеріне немқұрайлы қарайды.
Балаға саяси жағымсыз қажеттіліктер мен қызушылықтар ілініп, оларды аморальді
Сонымен, Р.Сирстің пікірінше мектепке дейінгі балалардың ата-аналарының жазалауының жиілігі
Ата-аналары физикалық күш көрсету арқылы тәрбиеленген балалар көбінесе кикілжіңге
Әлеуметтенудің алғашқы сатыларында агрессия қасиеті абайсыздан көрінуі мүмкін. Бірақ
В.Лозоцева пірінше, бұдан басқа жасөспірімдердің өздерінің сыныптастарымен кикілжіңге түсуі,
Сынып ішіндегі жеке тұлғалар арасындағы кикілжіңдер түрлері өте көп.
Оқушылар тобы ішіндегі өзаралық кикілжіңдер топтағы жеке тұлғалық қарым-қатынастардың
Топ әртүрлі күрделі де көп деңгейлі және көп функциональды
Сол топ ішіндегі болатын кикілжіңдердің мінездемелеріне тоқтап өтсек:
Берілген топтағы микро-топтардың өзара әрекеттесуі барысында кикілжіңдер туындауы мүмкін.
Түзілу деңгейінде және оқушылардың өзара бейімделу деңгейінен өткен мектеп
Сыныптағы балалардың жынысы мен жасына байланысты кіші топтарға бөлінуі
Бір сыныптағы кіші топтар арасында әртүрлі қарым-қатынастар түзіледі. Ереже
Кикілжіңдер жоғары статустық топтардың, сыртқы референтті топтың ортақ мақсатына
Басқару стилімен келіспеген формальді емес сыртқы топтың басқарушысымен әрекеттесу
Кикілжің кіші топтың өзінде туындауы мүмкін. Егер де кикілжіңге
Лидерлер арасындағы кикілжіңдер. Бір жағдайда кикілжің күштері тең екі
Сонымен қатар, формальді емес лидермен топтың басқарушысының арасындағы кикілжің
Оқушылардың кикілжіңді қылықтарын алдын – алу мәселесі.
Мектептегі жасөспірімдердің арасындағы туындайтын кикілжіңдерін түгелдей болдырмау мүмкін емес.
Кикілжіңдерді алдын алу жолында маңызды роль алатын – тәртіп
Оқушылардың кикілжіңді қылықтарына мұғалімнің жеке тұлғасы үлкен әсерін тигізеді.
Біріншіден, мұғалімнің басқа оқушыларымен әрекеттесу стилі баланың өзімен жасты
Екіншіден, мұғалім оқушылар арасындағы болып жатқан кикілжіңдерге араласуға міндетті.
Оқушылар арасындағы делдалдық әрекет және оқушыларға арнайы оқылатын бағдарламалар.
Мектеп жасы оқу формаларының мүмкіндіктерін кеңейтеді. Балаларға арналған философия
Кикілжіңді түсіну дағдысының дамуымен қатар, оны шешу мүмкіндіктері мен
Леви мысал ретінде төмендегідей оқыту бағдарламасының жаттығуларының бірнеше нұсқаларын
Орта білім алушыларға (12-ден 18-ге дейінгі жас аралығы)
А. Кикілжіңдер күнделігі. Мұғалімдер де, оқушылар да бір
Б. Кикілжің шешу жолдары. Оқушылар қысқа ситуациялық жағдайларды оқиды
В. Коммуникация дағдылары. Тыңдауда, вербальды емес қылықта, хабарлауда, эмоцияларын
Келтірілген жаттығуларды мектеп жасында оқытатын бағдарламаларда кеңінен қолдануға болады.[19]
Мектептегі оқушылардың делдалдық әрекеті (школьное посредничество)
Соңғы кездері батыс тәжірибелерінде оқушыларды медиаторлық іс-әрекеттің дағдыларына оқытуына
Мамандар оқушылардың делдалдық іс-әрекеттерге дағдылану туралы оқытылуының көрсеткіштері оңды
Мектептегі делдалдар (школьные посредники) – оқушылар немесе олардың топтарының
Д.Шапиро
Д.Шапиро мектептік делдалдылықтың келесі позитивті функцияларын көрсетеді:
Кикілжіңдерді шешудің альтернативті жолдары туындайды. Оқушылар арасындағы кикілжіңді
Кикілжің оң процеске айналады. Делдалдылыққа бірлесіп әрекеттесуі, «жеңу-ұтылу» принципі
Бір-бірімен қарым-қатынасқа түсушілігі жақсарады. Кикілжіңге сай кернеу мен ызалану
Тәртәп жақсарады. Мектеп өміріне делдалдылықты енгізу тәртіпті жақсартады, оқушылардың
Оқушылар кикілжіңді тек шешу жолдарын ғана үйренбейді. Делдалдылыққа иелену
Сонымен қатар мектеп мұғалімдерінің мұндай жұмысты оқушыларымен жүргізгенде алынған
Айтылғандардың барлығын эмпирикалық көрсеткіштермен аргументтеуге болады. Медиаторлыққа оқытатын бағдарламаның
Джонсондардың пікірінше делдалдылыққа үйрету үшін үш жағдай қажет: кооперативті
1. Кооперативті оқыту, кикілжіңдер конструктивті түрде шешіле алатындай контекст
2. Оқу дискуссияларының жағымды жақтарын: кооперативтілік пен кикілжіңді де
- ақпарат ұйымдастыру және оны жеткізуге дайындық;
- өзінің позициясын көрсете де қорғай алу;
- қарама-қарсылық, қорғаныс және аргументтік позициялардың қақтығысынан
- екі жақты позициялардың бір уақытта сұрақтарын қарастыру және
- екі перспективаның да позицияларын синтездеу:
Оқушылардың кикілжіңдерді интеллектуалды-конструктивті шешу тәжірибесінің арқасында оқушылар позитивті тәжірибе
3. Медиациялар бағдарламасы авторлардың пікірінше, келісімге келуді оқушыларға
Өзіңіздің тілектеріңізді айтыңыз («Мен осы кітапты қазір алуым керек»)
Өзіңіздің сезімдеріңіз туралы атыңыз («Мен қобалжып тұрмын»)
Өзіңіздің тілектеріңізбен қайғыларыңыздың себебін түсіндіріңіз («Сен бұл кітапты екі
Өзіңіздің басқаның сезімін және себебін түсінгеніңізді көрсетіңіз («Мен түсінемін,
Кикілжіңді шешудің үш альтернативасын табыңыз.
Біреуін таңдап, қол алысыңыздар.
Медиаторлық әрекетті оқып білу үшін келесі қадамдарды қолдану қажет.
Қастасудың тоқтатылуы: қастасулық қақтығыстардың тоқтатып, қарсыластарды суытыңыз;
Медиаторлық процеске қарсыластарды енгізу: қарсыластарды медиация процесіне енгізіп және
а) «Медиаторлық процесс – бұл ерікті процесс: менің міндетім
б) «Мен бейтараппын. Мен ешкімге жақтас емеспін, сіздердің қайсыңыз
в) «Әр қайсыңыз кикілжің туралы өзіңіздің пікіріңізді айтуға құқыңыз
г) Сіздер қабылдайтын ережелері мынадай:
Проблеманы шешуге келісу;
Есімдерді атамау;
Сөзін бөлмеу;
Шындықты айту;
Егер сіз шешіммен келіссеңіз сіз оны ұстануыңыз қажет;
Медиатор медиаторлық процесте айтылғандардың барлығы конфиденциалды болып саналады (сізде,
3. Кикілжіңге қатысушыларға бір-бірімен табысты әңгімелесуін
а) сезімдерін және қажеттіліктерін түсіндіре отырып, екі жақта бірігіп
б) аргументтермен алмасу;
в) әр қарсылас бір-бірінің позицияларын түсіну үшін, көзқарас қалыптастыру;
г) екі жаққа да тиімді болатын үш алтернативалар табу;
д) келісімге жету және қол алысу.
4. Келісімді формальді түрде сақтау: келісім контрактпен нақтылануы
Медиаторлық дағдыға үйрету бағдарламасы мектептің күнделікті өміріне енгізілуде. Күнде
Джонсондар өздерінің статьясында, екі оқушының арасында, олардың біреуі екіншісінің
Д. Шапироның оқушылардың делдалдыққа оқыту жоспары туралы мұғалімдерге арналған
Шапироның мектептік делдалдық әрекетінің сатыларының жалпы көрінісі, толығымен қарапайым
Мектеп қушылары арасындағы туындайтын кикілжіңнің түрлерін, туындау себептерін, алдын
І Бөлімге қысқаша тұжырымдама
Кикілжің жағдайын ескертудің ғылыми-психологиялық негізін анықтау барысында кикілжің проблемасы
Кикілжің әлеуметтік психологиялық құбылыс ретінде этимологиялық тұрғыдан түсіндіріліп, әлеуметтік
Кикілжің жағдайына байланысты мінез-құлық стильдерінің ерекшеліктеріне психологиялық сипаттама беріліп,
Халықтық білім беру сферасындағы оқу іс-әрекетінің субъектілерінің бірі мектеп
ІІ БӨЛІМ. Кикілжің проблемасының зерттелінуінің эксперименталды негізі.
2.1. Кикілжің проблемасына қатысты эксперименталдық әдістемелер.
Зерттеу мақсаты.
Зерттеу болжамы. Кикілжің жағдайлары барысында мінез-құлық стильдерін дұрыс басшылыққа
Зерттеу объектісі. Қ.Сыпатаев атындағы №7 техникалық-кәсіптік лицейдің 10«а» және
Зерттеу пәні. Зерттелінушінің белгілі бір кикілжің жағдайына байланысты мінез-құлық
Зерттеу мерзімі. 2007 жыл, 7-25 мамыр аралығында.
Зерттеу әдістемесі. Томас У.Кеннеттің кикілжің жағдайына байланысты мінез-құлық стильдерін
Экспериментік зерттеудің міндеттері.
- Әдістемелер арқылы эксперименттік және бақыланушы тобына жүргізілген әдістеменің
- Эксперименттік және бақыланушы тобына жүргізілген әдістеменің нәтижелерін салыстыру;
- Эксперименттік топқа кикілжіңмен жұмыс істеуге арналған дамытушы-түзету эксперимент
- Эксперименттік және бақыланушы топқа анықтаушы эксперимент әдістемесін қайта
- Нәтижелерін салыстырып, зерттеу болжамын дәлелдеу;
Анықтаушы эксперимент зертелінушілердің кикілжің жағдайына мінез-құлық стильдерін анықтауға бағытталған.
Анықтаушы экспериментке зерттеу болжамын дәлелдеу үшін американ психологы Томас
Әдістеме: Мен кикілжің жағдайында қалай әрекет етемін?
Мақсаты: Зерттелінушінің кикілжің жағдайына байланысты мінез- құлық стильдерін анықтау.
Өтілу мерзімі: 10.05.2007жыл
Адам саны: А тобы – 20 оқушы, Б тобы
Әдістеменің сипаттамасы. Кикілжің жағдайына байланысты мінез-құлықтың бес стилін –
Нұсқау. Алдымен эксперименттік А тобына, содан соң бақылаушы Б
Мәліметтерді өңдеу. Эксперименттік А тобы, бақылаушы Б тобының жауаптарын
Алынған нәтижелер төмендегі кестеде көрсетіліп, диаграмма түрінде берілген.
4-кесте
Эксперименттік А тобына жүргізілген кикілжіңге байланысты мінез-құлық стильдерін анықтайтын
№ Аты-жөні Қарсыластық Бірлестік Компромисс Кетіп қалу Бейімдеушілік
1. А.Д. 4 5 9 4 1
2. А.Н. 4 5 5 4 7
3. Ә.А. 2 4 5 2 8
4. Б.А. 7 6 6 7 5
5. Б.С. 4 5 6 2 11
6. Г.Ж. 10 6 4 7 4
7. Д.Ә. 2 9 4 1 2
8. Д.А. 2 6 3 9 7
9. Ж.А. 8 6 3 6 6
10. Ж.А. 0 3 6 3 11
11. И.Д. 7 4 3 3 4
12. К.Ж. 4 9 4 2 8
13. К.Ж. 4 4 3 6 4
14. Қ.Ж 10 3 5 2 5
15. Н.Ф. 4 5 8 5 8
16. О.А. 9 2 2 1 5
17. С.М. 6 3 4 4 7
18. С.С. 2 8 10 4 4
19. Т.Г. 4 4 2 9 1
20. Т.А. 8 4 4 3 4
орта мәні /пайыздық қатынасы 5,05/20% 5,05/20% 4,8/19% 4,2/17% 5,6/24%
1-сурет
Эксперименттік А тобының әдістеме нәтижелерінің орташа мәнінің диаграммалық көрінісі
5-кесте
Бақыланушы Б тобына жүргізілген кикілжіңге байланысты мінез-құлық стильдерін анықтайтын
№ Аты-жөні Қарсыластық Бірлестік Компромисс Кетіп қалу Бейімделушілік
1. А.К. 0 7 0 2 11
2. А.Ж. 1 1 0 2 0
3. А.Г. 11 6 3 4 6
4. А.Б. 7 5 8 4 7
5. Б.Ж. 7 7 4 8 3
6. Б.Н. 0 6 7 7 10
7. Б.А. 4 4 7 2 7
8. Б.Ж. 9 2 5 2 0
9. Е.М. 6 5 5 6 8
10. Е.С. 8 4 2 3 6
11. Ж.А. 9 7 3 2 7
12. Ж.А. 9 4 8 1 7
13. Қ.Д. 0 9 8 1 1
14. Қ.Э. 6 5 6 3 8
15. Л.Ж. 8 4 4 2 2
16. О.М. 9 4 4 2 5
17. О.Б. 0 3 6 4 5
18. Т.А. 5 2 2 5 4
19. Т.А. 11 5 3 2 5
20. У.А. 7 5 2 4 5
орта мәні/пайыздық қатынасы 5,85/24% 4,75/20% 4,3519% 3,3/14% 5,35/23%
2-сурет
Бақыланушы Б тобының әдістеме нәтижелерінің орташа мәнінің диаграммалық көрінісі
Жоғарыдағы әдістеменің нәтижелерінен эксперименттік А тобының кикілжіңге байланысты мінез-құлық
Кикілжің жағдайлары барысында мінез-құлық стильдерін дұрыс басшылыққа алған жағдайда,
6-кесте
Эксперименттік А тобына қайта жүргізілген кикілжіңге байланысты мінез-құлық стильдерін
№ Аты-жөні Қарсыластық Бірлестік Компромисс Кетіп қалу Бейімдеушілік
1. А.Д. 2 5 8 5 2
2. А.Н. 3 4 7 4 6
3. Ә.А. 0 4 8 3 8
4. Б.А. 1 4 9 1 9
5. Б.С. 2 5 5 2 9
6. Г.Ж. 3 4 7 2 10
7. Д.Ә. 0 9 6 1 2
8. Д.А. 3 3 6 5 7
9. Ж.А. 5 6 7 1 6
10. Ж.А. 0 1 10 4 10
11. И.Д. 2 5 8 2 4
12. К.Ж. 0 3 6 3 4
13. К.Ж. 8 3 9 4 6
14. Қ.Ж 5 6 9 2 5
15. Н.Ф. 4 4 7 5 4
16. О.А. 1 5 4 2 7
17. С.М. 1 6 11 4 4
18. С.С. 2 3 10 5 10
19. Т.Г. 5 4 7 4 7
20. Т.А. 1 5 7 3 5
орта мәні/пайыздық қатынасы 2,4/10% 4,45/19% 7,55/32% 3,1/13% 6,25/26%
3-сурет
Эксперименттік А тобының әдістеме нәтижелерінің орташа мәнінің диаграммалық көрінісі
7-кесте
Бақыланушы Б тобына қайта жүргізілген кикілжіңге байланысты мінез-құлық стильдерін
№ Аты-жөні Қарсыластық Бірлестік Компромисс Кетіп қалу Бейімделушілік
1. А.К. 1 6 1 1 10
2. А.Ж. 2 2 1 3 0
3. А.Г. 1 7 2 4 5
4. А.Б. 6 6 8 4 7
5. Б.Ж. 6 5 4 7 9
6. Б.Н. 1 5 8 9 1
7. Б.А. 4 3 8 3 11
8. Б.Ж. 9 4 4 4 8
9. Е.М. 6 6 5 3 8
10. Е.С. 7 5 2 3 6
11. Ж.А. 8 5 3 2 5
12. Ж.А. 11 4 8 1 7
13. Қ.Д. 0 9 8 1 2
14. Қ.Э. 6 5 7 3 6
15. Л.Ж. 9 4 3 3 2
16. О.М. 8 4 3 1 6
17. О.Б. 0 4 6 4 4
18. Т.А. 7 2 2 5 3
19. Т.А. 10 5 3 2 5
20. У.А. 7 5 2 4 4
орта мәні/ пайыздық қатынасы 5,45/25% 4,8/20% 4,418% 3,35/14% 5,45/23%
4-сурет
Бақыланушы Б тобының әдістеме нәтижелерінің орташа мәнінің диаграммалық көрінісі
Көріп тұрғанымыздай, эксперименттік А тобына кикілжіңге қатысты дамытушы-түзету эксперимент
Эксперименттік А тобының І және ІІ зерттеу нәтижелерін салыстырмалы
6-сурет
Бақыланушы Б тобының І және ІІ зерттеу нәтижелерін салыстырмалы
Бақыланушы Б тобының алғашқы әдістеме (І) нәтижесінен аз өзгерген.
Яғни, қорыта келе, дипломдық зерттеу жұмыстың ұсынылған болжамы: Кикілжің
2.2. Кикілжің жағдайларын болдырмау, алдын-ала ескерту, жоюдың ғылыми-әдістемелік негізі.
Кикілжің жағдайларды ескерту – бұл оның пайда болуына жол
Кикілжіңдерді ескерту тар мағынада нақты кикілжіңдермен жұмыс істеуді білдіреді.
Кикілжіңдерді түсіну және басқару үшін өзінің ақылдығыңызды қолдану.
Кикілжіңді жақсы қарым-қатынас арқылы алдын алу немесе шешу.
Қарым-қатынас – көптеген кикілжіңдерді шешетін негізгі құрал болғанымен, өздігімен
Сөздік және сөздік емес қарым-қатынас айырмашылығы
Адам қарым-қатынасымен айналысатын мамандардың айтуынша, бізге ақпараттық шамамен 55%-ы
Егер де сіз әңгімелеу барысында өзіңіздің және әңгімелесуші екінші
Жасырын және қате болжамдар мәселесі
Кезкелген көзқарастың бастамасы алғашқыда қалыптасқан болжамдардан тұрады. Сіздің пікіріңізше,
Бірақ кейде сіздің болжамдарыңыз сізді ыңғайсыз жағдайға қалдырып қоюы
Басқа адам өз кезегінде, сізге, сіздің реакцияңызға, жоспарларыңызға және
Қате болжамдау кикілжіңдердің барлық типтерін көрсетеді. Бір адамның пікірінше,
Мұндай жағдайлардың алдын алудың ең жақсы тәсілі – асығыс
Сондықтан да кикілжіңнің алдын алу және шешудің ең жақсы
Қалай дұрыс тыңдай білу қажет
Көптеген адамдардың олай болмаса да, өздерінің ойларын тура жеткізе
Дұрыс тыңдай білмеу кикілжіңнің негізгі себептерінің бірі болып табылады.
Керісінше, егер сіз екінші адамға оны тыңдап, түсініп, сезініп
Кейде кикілжің өршіп кетіп, қызып жатқанда, мұндай тәсіл бойынша
Естеріңізде сақтаңыздар, яғни дұрыс тыңдау – тыңдай білу және
Сөйлеушіге құрметпен қарау;
Әңгіменің затына зейініңізді бөліңіз;
Шынайы сезіммен тыңдаңыз;
Бағаламай, мұқият тыңдаңыз;
Сөйлеушінің шынымен тыңдап тұрғаныңызды көрсету үшін, естігеніңіз туралы пікіріңізді
Сіз нені түсінбегеніңізді немесе неге сенімсіз екендігіңізді көрсетіп тұрыңыз;
Адамды ары қарай әңгімелуге тартыңыз;
Әңгімені ұстап тұру үшін сөзсіз қарым-қатынасты қолданыңыз;
Есіңізде сақтаңыз, ең негізгі мәселе болып, адамның айтқандарына өзіңіздің
Қарым-қатынастың кілттік элементтері көмегімен кикілжіңдерді алдын алу немесе
Қарым-қатынас – бұл кикілжіңнен кетіп қалу немесе олар пайда
- сөйлеушінің оның ойы немесе сезімдерінен сәйкестігін куәлендіретін сөздік
- сізде немесе басқа адамда жасырын бұрмаланған пікір немесе
- қарым-қатынасты ашық қылуға тырысыңыз.
- өзіңіздің не ойлап, не сезініп тұрғаныңызды дипломатикалық түрде
- анықталмағандықтан кетіп қалуға тырысыңыз. Егер де бір нәрсе
- дұрыс тыңдауды үйреніңіз. Тыңдау барысында сөйлеушіге құрмет пен
Эмоционалды сфераны қадағалау.
Кикілжіңнің ең негізгі көзі болып табылатын тітіркенушілік пен сенімсіздіктен
Уақыт өте кезкелген қарым-қатынастан тітіркенушілік орнауы мүмкін. Себебі болып,
Әркім өзінің претензияларын айтқан сайын, сіз одан да күштірек
Эмоциялар тым ұзақ өршіп немесе тітіркенушілік тіпті жоғары деңгейге
Бұл әрекет әсіресе, қарым –қатынасты жалғастыруға тура келетін адамдармен
Сонымен, тітіркенгіштік кикілжіңді шешуге кедергі болғасын көргеніңізде, үрдістің дамуын
Көңіл аудармау немесе кетіп қалу.
Кейбір жағдайларда жинақталған тітіркенушіліктен құтылу проблеманың шешудің ең негізгі
Бұл әдіс сізді жағдайыңызға сәйкес келеді ме? Егер де
Кикілжің жағдайында ішкі қарама-қайшылық пен қорқынышты жеңе білу.
Кейде қорқыныш пен ішкі қарама-қайшылық кикілжіңдік жағдайда сіз ойлап
Мұндай қорқыныштардың табиғаты әртүрлі болуы мүмкін. Мысалы, ыңғайсыз күлкілі
Кикілжіңнің ең негізгі көзі болып табылатын тітіркенушілік пен сенімсіздіктен
Өзіңіздің тітіркенгіштіңізді қашан басу қажет.
-Тітіркенушілік басқа адамның тітіркенушілігін өршітеді.
- Нәтиже бермей, эмоционалдық қысым өршиді.
- Сіздің ашуыңыз біртіндеп шығу жолын табады.
- Өйткенді ұсақтағанда, бірігіп шешім туралы ойлану қажет болғанда.
Өз тітіркенушілігіңізді қалай басу қажет.
Өзіңізге тоқтауды бұйыру.
Өзің-өзі басудың, тыныштандырудың басқа жолын іздестіру.
Кикілжіңді шешу үшін екеуін де тітіркенушілігін басуды сұрау.
Ашу мен қорқынышқа булыққан адамды қашан тыңдау қажет.
Адамның бір нәрсемен байланысты болған эмоциялары ол үшін соншалықты
Сізді тыңдағысы келмегенде.
Адамның қарсыластығы қарым-қатынасқа кедергі жасайтын тітіркенгіштік пен сенімсіздік тудырады.
Ашуға немесе қорқынышқа булыққан адаммен өзін қалай ұстау қажет.
Ол адам айтқысы келгенін барлығын сабырлықпен тыңдап алу.
Сұрақтарының барлығына жауап беру.
Оппоненттің теріс эмоциялары өршіп бара жатсада, сабырлық сақтап, нейтралды
Өзін-өзі ұстай білу, тыңдауға және жұбатуға дайындығын көрсету.
Қашан қол сілтеп, кетіп қалу қажет.
Тітіркенушілік пен қарсыластық кернеуі жоғары болғанда.
Қарым-қатынаста эмоционалдық тітіркену қажет емес.
Қарым-қатынасты сақтап қалу қажеттілігі көп емес.
Өзіңіздің тітіркенушілігіңізбен сенімсізділігіңізден арылу немесе проблеманы шешудің реалды тәсілі
Сіз тоқтамай, әрі қарай жүргіңіз келеді.
Қалай қол сілтеп, кетіп қалу керек.
- Қарым-қатынастың пайдасы мен шектеулігін салыстыру.
- Қарым-қатынаста жоғалтқандарыңызды ұмытып кету қажеттілігі
туралы өзіңізді иландыру.
- Қарым-қатынаста жоғалтқан құндылықтарыңыз аз болатындығына
сенімді болу.
Өзіңізге қол сілтеуге рұқсат беру және кетіп қалу.
Бәрі аяқталды және ары қарай жылжуға уақыт келді деп
2.3. Кикілжің жағдайларын шешуге арналған дамытушы-түзету эксперимент кешені.
Кикілжің жағдайларын шешуге арналған дамытушы-түзету эксперимент кешенінің негізгі мақсаты
Қарым-қатынас жағдайын модельдеу.
1-жаттығу. Нақты бір мәселені жағдаятты диалог немесе полилог ретінде
2-жаттығу. Қақтығыс кезіндегі мінез-құлық мониторингі.
Қатысушылардың ішінен қақтығысты жағдай таңдалып алынады, рөлдерге бөлініп ойнатылады.
Рефлексия. Қатысушылармен ситуация талқыланып шешімі табылады.
3-жаттығу. Мінез-құлқы өзгерген қатысушылар жағдайы рөлге бөлініп орындалады.
4-жаттығу. Қақтығыстағы өз мінез-құлқыңызды сипаттап беріңіз.
Қорытынды. Адамдар бір-біріне өз мінез-құлқының айнасы болып табылады, осы
5-жаттығу. Сізге бір мәселе болып қалды делік. Бұл мәселенің
Рефлексия. Сіздің сөзіңіздің қаншалықты көз жеткізетіндей болғанын талдаңыздар.
Қорытынды. Д.Карнеги пікірінше өз өтінішіңізді айтпас бұрын, екінші адамның
Кикілжіңмен жұмыс істеуге арналған ойындар.
Мақсаты. Белгілі бір кикілжіңдік жағдайдан кикілжіңге қатысты мінез-құлық стильдерін
Қажетті уақыт. 1 сағат.
Көрнекіліктер. Қажет емес.
Ескертулер. Кикілжіңге байланысты ситуацияларды тренингке қатысушыларға ойнату барысында бір-біріне
«Конспект»
Ойынға екі адам қатысады.
Бірінші қатысушыға нұсқау: «Сендер екеуін мектепте бірге оқисыңдар. Кітабы
Екінші ойыншыға нұсқау: «Екеуін коридорда кездесіп қалдыңдар. Өздеріңді күнделікті
Ойыннан соң классикалық анализ жүргізіледі: алдымен бақылаушылар, содан соң
«Статья»
Екі ойыншы қатысады. Нұсқауы екеуіне қатар оқылады.
«Екі адам бірігіп статья жазады. Біреуі оны басуға қалғанда,
Қатысушыларға нұсқау: «Екеуіңіз коридорда кездесіп қалдыңыздар. Әрекеттеріңіз қандай?».
«Есеп»
Ойынға екі адам қатысады. Нұсқауы екеуіне қатар оқылады.
«Екі адам бірігіп жұмыстың есебін жазады. Біріншісі жұмысдан ерте
Қатысушыларға нұсқау: «Екеуіңіз коридорда кездесіп қалдыңыздар. Әрекеттеріңіз қандай?».
«Журнал»
Қатысушыға нұсқау: «Досың Америкадан әкелген журналын саған уақытша берді.
«Шарф»
Екі ойыншы қатысады (қыз бала болуы қажет).
Нұсқау: «Саған кеше сенің сүйіктің Индиядан алып келген шарфик
Скетчтер
Мақсаты. Бұл жаттығулар жиынтығын топтағы коммуникациялық дағдыларды дамыту және
Қажетті уақыт. 1 сағат.
Көрнекіліктер. Қажет жоқ.
Тренинг барысы. Жаттығуды бастау үшін алдымен топ ішінен үш
Келісімге келгіш (соглашатель). Мұндай адам әрқашанда келісімге келуге дайын
Жала жабқыш (обвинитель). Келісімге келгіш типінің қарама-қарсылығы. Ол кикілжіңдерді
Сабырлы (вычислитель). Мұндай адамдарға ультра-сабырлылық, жинақылық тән. Эмоция және
Шатастырғыш (путаник). Мұндай адамдарға кикілжің барысына қатыссыз шатастыратын әңгімелер
Әрбір қатысушыны өзіне жаңа болып көрінетін төрт стильдің бірін
Содан соң осы әрекетті басқа үш қатысушымен жүзеге асыруға
Міне, біреуі жүзіп, екіншісі бақылап тұратын осындай «аквариумдық» тәсілмен,
Скетчке қатысушылардың мінез-құлық әрекеті арқылы топтағы әрбір қатысушының бойында
«Дау үстінен сот» психодраммасы
Мақсаты. Қатысушыларға даудың жағдайын бастан кешіру, оған сырттай қарау,
Қажетті уақыт. 20-30 минут.
Барысы: Дауға қатысушылар рөлдерін бөліп алады.
Сот мүшелері таңдалынып алынады: прокурор, адвокат, сот. Дау рөл
Тақырып « Мен ашуланамын»
Ашу – жағымсыз эмоция, сондықтан оның тез пайда болуы
- Сөзді адамның жеке басы туралы емес, ашу тудыратын
- «Мен» хабарлама арқылы сөйлеуді меңгеру, «мен», «маған» деп,
- Ашуланған кезде, ашуды сол уақытта айтуға ұмтылыңыз, ашуыңызды
- Адам нақты берілген, қатысы бар жағдайда ашулану керек;
Жаттығу «Маған ұнамайды қай кезде»
Берілген сөйлемді аяқтай білуге көп тәсілдер пайдалана білу керек.
Мен ашуланамын, егер....
Мен өзімді өзім ұстай алмаймын қай кезде.....
Маған ешнәрсе ұнамайды.....
Мен қатты ызаланамын, қай кезде.....
Мен шыдай алмаймын.....
Мен тіпті қатты ашуланамын.....
Айтылған пікірлер қағаздарға жазылады және әрбір қатысушы өзінің пікірлерін
Тақырып «Келісімге, сөз байлауға үйрену»
Жаттығу «Мені түсін...»
Бұл жаттығуда 3-5 адаммен жүргізуге болады. Жаттығудың іскерлігі екеу:
жай сурет несімен қызықтырады?
сені түсінбеген кезде не сезінесің?
Біреу сені түсіну үшін ойыңды қалай жеткізесің?
Оны дұрыс түсіну үшін біреудің суретін қалай бағалайсың?
Түсінбегенге жауапкершілікті кім береді?
Бұл жаттығудың маңызды шешімі екі жақтың бірдей жауапкершілік қабылдауы:
Жаттығу «Өкпелеу» суретін салу
Сіздің өкпеңіз неге жатады?
Жаттықтырушы: Жайғасып отырыңыздар. Ішкі әлеміңізді сезінуге мүмкіндік алдыңыз. Бірнеше
Егер, 50%-60% т.с.с.-болса қазір түсінуге мүмкіндік алдыңыз. Сізге бақытты
Жаттықтырушы: өкпе туралы суретін алып – эмоция қосып түзету
Өзінің қосымша көзқарасын білдіріп, суретке қосады.
Жаттықтырушы: Суретіңізге қараңыз. Егер өкпеңіз жазылса, онда бұл суретті
Жанды анкета:
Кім бүгін өзіне не алды, не ұнады?
Не ұнамады?
Қазір өзіңізді қалай сезінудесіз, фломастермен белгілеңіз.
Басында көңіл күйлерін қалай белгіледіңіз (қай түспен)? Соңғы түс
Бүгінгі күнге, осы кездесуге, ризашылығын өз қабілеттерін, мүмкіншіліктерін дер
Жаттығу «Түсіну»
Жаттықтырушы: Ыңғайлы жайғасып отырыңыздар.
Ішкі әлемді тануға мүмкіндік алдыңыз. Керек емес жерлерін түзетуге
Ішкі экранда өзімізді көруге мүмкіндік алдыңыз.
Өзіңізді түсініңіз, өзіңізге қараңыз, жан дүниесінде не бар?
Ол жалғыз ба?
Сүйіспеншілігі бар ма? Оған ауыр тиетін кездері бар ма?
Әркім көз алдында тамаша адамды көріп тұр. Осы адамнан
Толық сезінсеңіз, осы сезімде бірнеше минут отыруға мүмкіндігіңіз бар.
Жаттығу «Жұпталып сурет салу»
Мақсаты. Бұл жаттығу тұлға аралық қарым-қатынасты және кикілжіңді зерттеуде
Қажетті уақыт. 0,5-1 сағат.
Қажетті материалдар. Қағаз және түрлі түсті қаламдар.
Жұмыс барысы. Әрбір қатысушы қарым-қатынасын жақсартуды қажет ететін адамды
Суреттеп болған соң әдістемеден алған сезімдерімен бөлісуі мүмкін. Өзінің
2.4. Кикілжіңнің проблемасына қатысты практикалық-әдістемелік нұсқаулар.
Кикілжіңнің проблемасына қатысты практикалық-әдістемелік нұсқауларға кикілжің жағдайын шешу, алдын
Қарым-қатынасты жақсартудың төрт қадамдық әдісі.
Қарым-қатынасты жақсартудың төрт қадамдық әдістіне қысқаша шолу.
Келесі бөлімшелерде 4-қадамдық Әдістің әрбір қадамы тиянақты түсіндіріледі. Тереңірек
1 Қадам: ӘҢГІМЕЛЕУГЕ УАҚЫТ ТАБЫҢЫЗ
2 Қадам: ЖАҒДАЙ ЖАСАҢЫЗ
3 Қадам: МӘСЕЛЕНІ ТАЛҚЫЛАҢЫЗДАР
Кіріспе бөлімі
Шынайы пікір білдіріңіз
Оптимистік көзқарас көрсетіңіз
Ескертіңіз (кардиналды ережелер)
Проблеманы анықтап алыңыз
Әңгімелеуге шақыру
Диалог
№1 Шарт. Негізгі үрдісті ұстаңыз
№2 Шарт. Келісімге келудің белгілерін ұстаңыз
Келісімге келудің алғышарты
4 Қадам: КЕЛІСІМ ШАРТ ҚҰРЫҢЫЗ (қажетті болғанда)
Баланстанған
Жазбаша түрде
Кардиналды ережелер
4-қадамдық Әдіс негізінде заңды емес қате рефлекстерді анықтайтын кардиналды
Басқаның жауап қайтарған тактикалық қадамына қарсы, фрустрация
Бедел үшін күресте ұту үшін физикалық күш, ультиматум, яғни
1 ҚАДАМ. ӘҢГІМЕЛЕСУГЕ УАҚЫТ ТАБЫҢЫЗ
Біздің қате рефлекстеріңіздің бірі кикілжің барысында әңгімелесуден Кетіп қалу
Сату
Екінші адам өзінің қарама-қайшылықтарын сізбен талқылағысы келмеуі мүмкін. Оның
Сіз келесідей сұрақтарды қоюыңыз мүмкін:
«Туындаған кикілжіңде сіздің қызығушылықтарыңыз кемсітілді ме?» «Біздің дауымыз қандай
«Егер де сіз мәселені шешсек, сіз үшін бір нәрсе
Мұндай сұрақтар Басқаға кикілжіңді шешудің пайдалы екендігін сезінуге көмектеседі.
«Мен бұл сұрақты сізбен толық талқылау үшін сізге ыңғайлы
Міне осыған ұқсас сұрақтармен сіз Басқаға кикілжіңде оның қандай
Бірнеше міндеттер
Басқаны төменде көрсетілгендерден басқа ешқандай міндеттер қажет еместігін түсіндіріңіз:
ситуацияға көзқарасын білдіртуін
оны Диалог барысында нәтижесі ұтыс-жеңілу болмас үшін қорқытудан, қысымнан
шартталған уақыт барысында зецінін еш жаққа аудартпай физикалық түрде
2 ҚАДАМ. ЖАҒДАЙ ДАЙЫНДАҢЫЗ
Жағдай деп айтып тұрғанда диалог (3 қадам) жүретін уақыт
Кездесу орны
Бөгделердің кедергісінен және телефондық қоңыраулардан, сонымен қатар сіздерді ешкім
Ыңғайлығы
Ыңғайсыздықтар көңіл бөледі. Жұмсақ орындықтар мен креслолар таңдаған дұрыс.
Құпиялығы
Әңгіменің мазмұны құпияда сақталуы қажет. Өсектер кикілжіңдерді тек өршітіп,
Жұмыста келісімге келгенде қызметкерлер арасында айтылуы мүмкін. Сіз екеуіңіздің
Әдістің инициаторы ретінде өзіңіздің жағыңыздан ғана құпиялылықты сақталуды қадағалаймыз.
Үзілістер
Ешкім кедергі жасамау керек! Жұмыста қызметкерлердің немесе үйде балалардың
Уақыт
Күннің немесе апта күнінің уақытысы әңгімелесу барысында белсенділікке, ойының
Тағы кім қатысады?
Ешкім.
3 ҚАДАМ. МӘСЕЛЕНІ ТАЛҚЫЛАҢЫЗ
Әңгіме жүргізетін кездесу төрт қадамдық Әдістің негізгі құралды бөлімі
Құрылымы
Кездесу төрт бөлімнен тұрады: Кіріспе бөлім, Әңгімеге шақыру, Диалог
Кіріспе бөлімі
ШЫНАЙЫ ПІКІР БІЛДІРІҢІЗ:
«Осы сұрақты талқылау үшін менімен кездесуге дайындығыңызды бағалаймын».
ОПТИМИСТІК КӨЗҚАРАС КӨРСЕТІҢІЗ
«Екеумізге де табыста болатын ортақ шешім табамыз деп үміттенемін»
ЕСКЕРТУ (Кардиналды ережелер):
«Бізге қаншалықты қиын болса да, әңгімені үзбеу, қажет қылмау
«Бұл кездесу барысында бір-бірімізді басып тастайтын әртүрлі күштік ойындар
ПРОБЛЕМАНЫ АНЫҚТАП АЛЫҢЫЗ:
Менің түсінгенім бойынша проблема менің Атлантикалық проектке қатысуыма байланысты
ӘҢГІМЕЛЕСУГЕ ШАҚЫРУ:
«Сіз ситуацияны қалай көретіндігіңізді айтып беруіңізді өтінемін».
Диалог
Кездеудің ең көп бөлігі қамтитын Диалог барысында негізінде сіз
Сіз де, Басқа да әрқашанда бір-біріңізбен белсенді әңгімелесіп отыруыңыз
Басқа адам орындайтын келісімділік ым-ишараларын ұстаныңыз, егерде шынайы болса
Бұл шарттарды қалай орындалатынын толық қарастырайық.
Негізгі үрдіс
«Негізгі үрдіс» - кикілжіңді шешуге және тұлға аралық қарама-қайшылықтарды
Сіз 4-қадамдық Әдістің қолданудың инициаторы болғандықтан және оның маңыздылығын
сіздердің ортақ қарым-қатынастарыңызға қатысты емес заттар туралы әңгімелейсіз (ауа
сіздің мәселеңіздің кілті солардың қасында сияқты қылып, басқа адамдар
әзіл-ойындар айтамыз;
үндемей қаламыз;
Егер де Басқа адам осылай әрекет етіп артқа қайтса,
Мысалы:
« Проблемамызға қайта оралайықшы. Сіз... туралы не ойлайсыз?»
« Ия, бұл шешімсіз болып көрінгенмен мүмкін ортақ шешім
« Сіз біраз уақыт үндемей тұрдыңыз, сіз не ойланып
Екінші адамға өзінің көзқарасын, сезімін, пікірін айтуға мүмкіндік беріңіз.
Әрине, Диалогтың басында Басқаның айтқанының көбісін сізге тыңдау қиынға
Келісімге келу белгілері
Уақыт өте (әрине сіз қалағандай тез емес) сіз достық
Келісімге келудің алғышарты
Осы екі шартты орындап, яғни Негізгі үрдісті Келісімге келудің
Көбінесе шектелген болса да анықталған шешімге бір Диалогтың өзінде
ДИАЛОГ ЖҮРГІЗУГЕ ПАЙДАЛЫ БОЛАТЫН ДАҒДЫЛАР
4-қадамдық Әдіс тұлға аралық қатынаста келісімге жету жолында көптеген
Скептикалық көзқарасты оқырманда сұрақ туындауы: «Ал дағдылар ше? Диалог
Жасының қаншада? Өзіңіздің өмірлік тәжірибеңіз мол. Басқалармен қалай тіршілік
Тыңдау
Тыңдау Екінші адамның айтқанына біздің ашықтығымызды көрсетеді. Мұндай қабылдағышты
көзбен контактіні үзбеу,
сөзін бөлмеу,
кеңес бермеу,
естігеніңізді нәтижелемеу.
Келісімге келмейтін дұшпандар тыңдамайды. Егер де сіз тыңдаудың осы
Әңгіме жүргізу
Әңгіме жүргізу барысында біздің қызығушылықтарымыз басқалардың қызығушылықтарымен қақтығысады.
Диалогтың ең жақсы моделі болып анықталған қағидаларға негізделген әңгімелеу
АДАМДЫ ПРОБЛЕМАСЫНАН бөліңіз.
Басқаның мінез-құлқындағы кейбір қасиеттері сізге жағымсыз болуы мүмкін. Оның
ПОЗИЦИЯЛАРҒА емес, ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҚТАРҒА көңіл бөліңіз.
Кикілжіңдер пайда болу себебі негізінде дауласушылар бір немесе бірнеше
Позицияларды талқылау барысында ең табысты шешімдердің бірі компромисс болып
Бірақ дауға қатысушының ыңғайы, өзі есеп бере алатын анық
Екеуіңізді де қанағаттандыратын НҰСҚАЛАРДЫ анықтаңыз.
Қызығушылықтар деңгейінде келісімге келудің тырысулары даудың өткірлігін азайтады, ал
Табандылық
Әлеуметтік дағдының ең жақсысы табандылық болып табылады. Біз көбінесе
Агрессиялық:
Басқа адамның құқықтарын бұзғанда көрінетін мінез-құлық әрекетім.
Бағынушылық:
Басқа адамға өзімнің құқығымды бұзуға мүмкіндік беретін мінез-құлық әрекетім.
Табандылық:
Басқа адамның құқығын бұзбай, өзімнің құқықтарымды дәлелдейтін мінез-құлық әрекетім.
Яғни табандылық қарама-қайшылықты шешу үшін қажетті қасиет. Агрессиялық және
Жазықты түзу болмаса да, сонда да жол
Міне, Диалог уақытында сіз тыңдап, өзіңіздің қызығушылығыңызды дәлелдеп және
4 ҚАДАМ. КЕЛІСІМ ШАРТ ҚҰРЫҢЫЗ
Адамдардың көбісі үшін 4-қадамдық Әдістің ең таңқаларлық бөлігі болып
Келісімге келудің алғышарты «терезе» арқылы екі қатысушыға бір нәрсеге
Көбінесе Келісім: «Егер де мынаны істесеңіз онда мен мынаны
Қатысушылар бір-біріне жол беретін адал компромисске барса да, немесе
Әдетте келісімнің шарттары қарапайым «ия-жоқ» дегенге қарағанда, еске сақтау
Жеке жауапкершілігі
Егер әрбір қатысушы өз жауапкершілігін сақтамаса, ешқандай Келісім шарт
Келісім шарттың әрекет ету мерзімі
Келісімнің әрекет ету мерзімі туралы алғашынан келісіп алған дұрыс.
Келісім шарт әрқашанда қажет пе?
Диалогтың құндылығы қарым-қатынасқа тура жол ашуымен анықталады. Қарым-қатынасу барысында
Негізгі принцип
Келісімшартты құру қажеттілік сұрағы келесіге келіп тіреледі:
Егер де даулы сұраққа қатысты мінез-құлықтың ережелері немесе шешімі
Ал егер мұндай болмаса, Келісімшартты құру міндетті емес. Бірақ
Міне, жұмыстағы және үйдегі қарама-қайшылықтарды шешуге арналған 4-қадамдық Әдісті
ӘДІСТІҢ ШЕКТЕУЛІГІ
Кикілжіңді шешу үшін, проблеманы шешу міндетті емес
Көп адамдардың пікірінше үйлесімділікке жол ашу және тағы да
Психологиядан сабақ
Көптеген психотерапевттердің шарттарының бірі болып пациенттерінің бойындағы ашуды танытып,
4-қадамдық Әдістің «Проблеманы талқылаңыз» қадамы ашуды продуктивті шығаруға қауіпсіз
Идеалды шешімдер болмайды
Өкінішке орай, 4-қадамдық Әдісті бір ғана рет қолдану қарым-қатынасты
Дискомфорт
Диалог барысында өзін қысылмай, тәртіпті санайтын адамдар бар шығар.
Уақыт өте 4-қадамдық Әдіс жүзеге асып жатқанын сезінгенде, дискорт
Әдіс нені бере алады және нені бере алмайды
Біз «жақсы қарым-қатынаста» кикілжің болмайды деп есептейміз. Біз кикілжіңді
ӘДІС ҚАШАН ІСКЕ АСАДЫ, ҚАШАН ІСКЕ АСПАЙДЫ
Бұл әдісте жақсы жаман жақтар бар. Жаман жақтары: 4-қадамдық
Егер де қарым-қатынастағы қарама-қайшылықтар Қақтығысқа алып келетін болса, онда
Жеке тұлғалық фактор
Кикілжіңге түскенде, бізге әдетте Басқаның тұлғасының ерекшеліктері үшін оны
1 шарт. Кикілжің екі адамның арасында болғанда.
2 шарт. Кикілжіңдесуші екі адам тұрақты қарым-қатынаста болғанда.
Қатысушылардың жақын болашақта жойылмайтындай ортақ қарым-қатынаста болуы қажет. Такси
4-қадамдық Әдіс бір немесе бірнеше сұрақтарға бола әңгімелесу үшін
3 шарт. Екі жақ та диалогқа қатысады.
Шапалақ ұру үшін, екі қол қажет. Тұлға аралық кикілжің
Жеке тұлғалық фактор: Шизоидтық компромисс
Көптеген адамдарды балалық шақтың тәжірибесі басқалармен қарым-қатынас қауіпті деп
Әрине, тұлға аралық контактіні қажет етсек те, белгілі бір
Шизоидтық компромисс жақын және отбасылық қарым-қатынасқа әсер етеді. Мазасыздануды
4 шарт. Әрбір адам физикалық агрессияны қолданудан ұстана алады.
Диалог қатысушыларды физикалық емес, сөздік қарым-қатынасқа шақырады. Физикалық агрессия
Жеке тұлғалық фактор: ұстамсыздық
Жеке тұлғалық сапалардың көбісі әрқайсысында белгілі деңгейде жинақталған. «Ұстамсыздық»
5 шарт. Күшпен зиян келтіру мінездің сапасы емес.
Күш – адамдардың емес, қарым-қатынастардың мінездемесі. Бұл бір адамның
Басқамен қарым-қатынастағы күш екі жақты болғанымен, күш теңдей болмауы
6 шарт. Әңгімеге қатысушылардың біреуі де дәрілік препараттармен немесе
Алкоголизм немесе нашақорлықтың басқа түрлері 4-қадамдық Әдістің нәтижелілігін жоққа
7 шарт. Әңгімеге қатысушы жақта да эмоционалды бұзылыс жоқ.
Эмоционалдық бұзылыстар – 4-қадамдық Әдістің нәтижелігіне әсер ететін өзара
8 шарт. Екеуі де бір тілде сөйлейді.
Жұмыста немесе үйде тұрақты қарым-қатынаста болып екі адам екеуіне
Бұл бөлімді оқып: «Менің кикілжіңдерімнің барлығы-социопаттармен, параноиктермен және наркомандармен»
Әдісті қолданыңыз немесе ол туралы ұмытыңыз.
Міне, жұмыста және үйде қарама-қайшылықтарды жеңуге арналған 4-қадамдық Әдісті
Келісімге келудің алғышартына жету үшін қарама-қайшылық шақырған сұрақтар туралы
Диалог барысында сезім бойынша емес, алдын ала белгіленбеген жоспар
Әдісті қолданып тәжірибе жинаңыз. Бір немесе бірнеше сәттіліктен соң
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:
Уткин Э.А. Конфликтология. Теория и практика. Изд. Экмос, Москва
Здравомыслов А.Г. Социология конфликта.- Москва: Аспект Пресс,1996
Анцупов А.Я, Шипилов А.И. Конфликтология. Изд. Юнити. Москва 2001.
Корнелиус Х., Фейр Ш. Выиграть может каждый. –Москва; 1992
Дмитриев А.В. Конфликтология. Изд. Гаролрики, Москва 2001.
Громова О.Н. Конфликтология. курс лекции, Москва 2000.
Бабосов Е.М. Конфликтология. учебное пособие. Минск 2001.
Запрудский Ю.Г. Социальный конфликт. Ростов: Феникс, 1996
Тернер Д. Структура социологической теории. Перевод с англ.общ. и
Darendorf R.Toward a Theory of Social Conflict. Journal of
Turner J.H. From Utopia to Where?; A Stratefv for
Скотт Дж.Г. Способы разрешения конфликтов. –Киев, 1991.
Скотт Дж. Г. Конфликты, пути их преодоления. Киев 1991.
Пузиков В.Г. Технология ведения тренинга. – СПб. 2005.
Кон И.С. Открытие «Я» М., 1978.
Первышева Е.Г. Межличностный конфликт как фактор социализации подростков. Дис.канд.психол.наук.
Бандура А.М, Друзь В.А. Конфликтология. Харьков: Университет В.Д. Украины,
Гришина Д.В. Психология конфликта. Сборник «Мастера психологии», Питер 2000.
Афонькова В.М. Конфликты в коллективе старшекласников и пути их
Райгородский Д.Д. (Редактор-сост.). Практическая психодиагностика: - Самара, 2002.
Сулимов Т.С. Социальная работа и конструктивное разрешение конфликтов. Москва,
Дэна Д. Преодоление разногласий. –СПб; 1994.
Жақыпов С.М., Ф.С.Бизақова. Білім беру жүйесінде қолданылатын психокоррекциялық жаттығулар.
К.Руддестам. Групповая психотерапия.2-е международное изд. –СПб; Питер, 2001.
Выготский Л.С. Педагогическая психология / под. ред. В.В. Давыдова.
Леонтьев А.А. Общение как объект психологического исследования. Москва; 2000.
Баскина Ю.В. Методика диагностики родительского отношения. Дис.канд.псих.наук, Москва
Тышкова М. Исследование устойчивости личностей детей и подростков в
Психология. Словарь /Под общ.ред. Петровского А.В, Ярошевского М.Г.
Анцупов А.Я, Шипилов А.И. Альбом схем по учебной дисциплинлине.
М.А. Құл-Мұхамед. Педогогика және психология. Қазақ тілі терминдерінің салалық
Агеев В.С. Психология межгрупповых отношений. М., Изд. МГУ 1983.
Бодалев А.А. Восприятие и понимание человека человеком М., 1982.
Бойко В.В. и др. Социально - психологический климат коллектива
Братусь Б.С. Аномалии личности. М., 1988.
Василюк Ф.Е. Психология переживания: Анализ преодоления критических ситуаций. М.,
Выготский Л.С. Педагогическая психология / под. ред. В.В. Давыдова.
Коллектив личность общение. Словарь социально психологических понятий. / под.
Красовицкий М.Ю. Общественное мнения ученического коллектива. Книга для учителя.
Мелибрида Е. Я – Ты – Мы: Психолог. возможности
Проблема общения в психологии. / Ответс. ред. Б.Ф. Ломов.
Психология и педагогика. Учебная пособия. (Радунин А.А, Кротков Е.А)
Рогов Е.И. Психология и общения. М., 2001.
Супружеская жизнь: Гармония и конфликты. / Сос. Богданович А.Л.
Бодалев А.А. Личность и общение. М., Педагогика 1983.
Крутецский В.А. Психология обучения и воспитания школьников. М., 1976.
Славина. Дети с эффективным поведением. М., 1966.
Фресс П. және Пиаже Ж. Экспериментальная психология. М., Прогресс
Петроский А.В., Шпалинский В.В. Социальная психология коллектива. М., 1978.
Петрунск В.П. и Торан Л.Н. Нервные дети и их
Якобсон П.Н. Эмоциональная жизнь школьника. М., 1966.
Андреев В.И. Конфликтология. М., 1995.
Андреев Г.М. Социальная психология. М., 1996.
Аш А. Введение в теорию конфликта. М., 1992.
Белкин А.С. Конфликтология: наука гармонии. Екатеринбург, 1995.
Берон Р., Ричердсон Д. Агрессия. СПб, 1997.
Бодалев А.А. Восприятие и понимание человека человеком М., 1985.
Бодалев А.А. Личность и общение. М., Педагогика 1983.
Бородкин Ф.М. Коряк Н,М. Внимание: конфликт! Новосибирск 1989.
Войтова С.А., Зубань Е.Н. Конфликтология. СПб, 1993.
Вольфсон Э.Н. Конфликтология. Кемерова, 1997.
Гилярев Е.М. Конфликтология. М., 1995.
Донченко Е.А., Титаренко Т.А. Личность: Конфликт, гармония. Киев 1989.
Дмитриев А.В., Кудрявцев С.В. Введение в общую теорию конфликтов.
Дмитриев А.В., Кудрявцев С.В. Введение в общую теорию конфликтов.
Зеркин Д.П. Основы конфликтологии. Курс лекций. Ростов на Дону,
Иванов В.Н. Смолянский В.Г. Конфликт и конфликтология. М., 1995.
Иванова В.Ф. Социалогия конфликтов. М., 1997.
Карташев С.Конфликтология: теория и практика конфликтов. Кишинев 1996.
Ковачек П., Малиева М. Предупреждение и разрешение конфликтов. М.,
Лаксон Ч. Конфликт. Семь шагов к миру. СПб., 1997.
Алейник А.Н. Основы конфликтологии. М.,1992.
Сафьянов В.Н. Этика общения: Проблема разрешение конфликтов. М., 1997.
Чумиков А.Н. Управление конфликтами. М., 1995.
Андреева Т.М. Социальная психология. М., 1980.
Донцов А.И. Психология коллектива. М.,1984.
Креечвский Р.А., Дубовская Е.М. Психология малой группы. М., 1991.
Робер М.А., Гильман Ф. Психология индивида и группы. М.,
Битьянова М.Р. Социальная психология. М., 1994.
Каломинский Я.Л. Психология коллектива. Минск., 1984.
Мудрик А.В. Общение как фактор обучения и воспитание школьников.
Новикова Л.И. Педагогика детского коллектива. М., 1978.
Добрович А.Б. Воспитателю о психологии и психогигиене общения. М.,
Рыбакова М.М. Конфликт и взаимодействия в педагогическом процессе. М.,
Қосымша
Кеннет У.Томастың кикілжің жағдайына қатысты мінез-құлық тактикасын анықтауға арналған
Мақсаты. Әрбір адамның кикілжің жағдайына байланысты белгілі бір мінез-құлық
Әдістеменің сипаттамасы. Әдістеме кикілжің жағдайына байланысты мінез-құлықтың бес стилін
Нұсқау. Сауалнамаға қатысушыларға кикілжің жағдайына байланысты мінез-құлықтың 30 жұп
Кикілжің жағдайда көрінетін мінез-құлық тактикасын анықтауға арналған әдістеме.
Мен кикілжіңді жағдайда ...
а) Кейде мен даулы сұрақты шешуді басқаның мойнына артамын.
б) Біз дауда немен қалатынымды талқылағанша, екеуімізде немен келісетінімізге
а) Мен компромистік шешім табуға тырысамын.
б) Мен дауды өзімнің және басқа адамның қызығушылығын ескере
а) Әдетте мен дауда өзімнің айтқаныма жетуге ұмтыламын.
б) Кейде өзімнің қызығушылықтарымды басқа біреудің қызығушылықтары үшін құрбан
а) Әдетте мен екі жақты шешім негізінде келісімге келуге
б) Мен басқа адамның көңіліне тимеуге тырысамын.
а) Даулы жағдайды шешу барысында, мен әрқашанда біреуден көмек
б) Пайдасы жоқ кернеуден қашу үшін, мен бәрін істеуге
а) Мен үшін жағымсыз болатын ситуациялардан кетуге тырысамын.
б) Мен өзімнің айтқаныма жетуге тырысамын.
а) Мен даулы сұрақты өз уақытысында шешу үшін, оны
б) Басқа жағдайда өзімнің айтқаныма жету үшін, бұл дауда
а) Әдетте дауда мен айтқаныма жетуге тырысамын.
б) Кикілжің жағдайында мен ең бірінші дау пайда болу
а) Меніңше, туындаған қандай да бір келіспеушілік үшін уайымдап,
б) Мен дауда өзімнің көзқарасымды дәлелдеу үшін барлығына барамын.
а) Мен өзімнің мақсатыма жету үшін талпынамын.
б) Екі жақты қызықтыратын проблема шешімін табуға тырысамын.
а) Дауда мен ең бірінші қандай қызығушылықтар кемсітілген туралы,
б) Мен басқаны тыныштандыруға және ең алдымен екеуіміздің қарым-қатынасымызды
а) Әдетте мен дау шығаратын позицияны ұстанбауға тырысамын.
б) Егер де ол маған келісімге келуге талпынса, онда
а) Мен дауда орташа позицияны ұстанамын.
б) Мен өзімнің айтқанымды орындатқызғанша айтқанымнан тайынбаймын.
а) Мен басқаға проблемаға деген өз көзқарасымды білдіріп, оның
б) Мен басқаға көзқарастарымның дұрыстығын дәлелдеуге тырысамын.
а) Ең басты басқаны тыныштандырып, қарым-қатынасымызды сақтап қалуға тырысамын.
б) Мен қарым-қатынастағы кернеуден кетіп қалуға тырысамын.
а) Басқаны ренжітпеуге тырысамын.
б) Әдетте мен басқаны өзімнің позициямның дұрыстығына көз жеткіздіруге
а) Әдетте мен дауда айтқаныма жетуге ұмтыламын.
б) Қарым-қатынастағы кернеуден қашу үшін мен барлығына дайынмын.
а) Дауда басқаны ренжітпеуге тырысамын.
б) Егер де ол келісімге келуге талпынса, онда мен
а) Дауда мен ең бірінші қандай қызығушылықтар кемсітілгені туралы,
б) Мен даулы сұрақты уақытымен соңына дейін шешу үшін
а) Мен біздің келіспеушілігімізді тез арада шешуге тырысамын.
б) Мен екеумізге де ортақ келісімге келуге тырысамын.
а) Қарым-қатынасты түзету барысында басқаның көңілін аулаймын.
б) Мен әрқашанда проблеманы ашық та тура талқылауға тырысамын.
а) Дауда менің және оның көңілінен шығатын орта позицияны
б) Мен өз позициямды дәлелдеймін.
а) Мен дауда әрқайсымыздың қызығушылығымызды қанағаттандыруға тырысамын.
б) Кейде даулы сұрақты шешуді басқаға жүктеймін.
а) Егер де басқаға оның позициясы өзіне өте маңызды
б) Мен басқа адамды ортақ келісімге шақырамын.
а) Даулаушыға өзімнің көзқарасымның дұрыстығын дәлелдеуге тырысамын.
б) Даулы сұрақтарды шешу барысында екіншінің пікірін ескеруге тырысамын.
а) Әдетте дауда мен орта позицияны ұстанамын.
б) Мен әрқашан дауда әрқайсымыздың қызығушылықтарымызды қанағаттандыруға тырысамын.
а) Дауласпауға тырысамын.
б) Дауда басқаны ренжітпеуге тырысамын.
а) Әдетте мен дауда айтқаныма жетуге ұмтыламын.
б) Даулы жағдайды шешу барысында, мен әрқашанда біреуден көмек
а) Мен дауда орта позицияны ұстанамын.
б) Меніңше, туындаған қандай да бір келіспеушілік үшін уайымдап,
а) Мен басқа адамды ренжітпеуге тырысамын.
б) Екі жақты да қызықтыратын проблема шешімін табуға тырысамын.
Нәтиженің өнделуі. Зерттелінуші өзін бағалап біткен соң, әдістеменің кілтіне
8-кесте
Сауалнама кілті
Сұрақ нөмірлері Кикілжіңдегі мінез-құлықтың тактикасының атауы
Қарсыластық стилі Бірлесіп әрекет ету стилі Компромисс
А Б
Б А
А
Б
А
Б
А
Б
Б
А
Б А
А Б
Б
А
А
Б
А
Б
Б А
Б
А
Б А
Б А
Б
А
А
Б
Б
А
А
Б
А Б
Б
А
Б
А
Б А
Б
А
А
Б
А
Б
А Б
А Б
А Б
Б
А
Сауалнамаға байланысты алынған жауаптардың нәтижесі, яғни әрбір шкалаға байланысты
3