МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ..................................................................................................................3
1. АҒЫЛШЫН ЖӘНЕ ҚАЗАҚ МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕРІНІҢ АУДАРЫЛУ МӘСЕЛЕЛЕРІ........................................................................................................9
Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердің зерттелуі................................................9
Мақал – мәтелдердің ағылшын тілінде зерттелуі........................................14
Фразеологизмдерді, мақал-мәтелдерді аудару жолдары.............................23
2. АҒЫЛШЫН ЖӘНЕ ҚАЗАҚ МАҚАЛ – МӘТЕЛДЕРІНІҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ, МАҒЫНАЛЫҚ
2.1 Ағылшын және қазақ мақал – мәтелдерінің құрылымдық, мағыналық
Ағылшын және қазақ мақал - мәтелдерінің этнолингвистикалық сипаттары..........................................................................................................44
2.3 Қазақ және ағылшын тілдеріндегі мақал - мәтелдердің құрылымдық
ҚОРЫТЫНДЫ....................................................................................................53
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР..............................................................55
ҚОСЫМША.........................................................................................................59
Кіріспе
Мақал-мәтелдер — сөздік құрамның халық өміріндегі әрқилы кезеңдерді, қарым-қатынас
Мақал-мәтелдердің қазақ және ағылшын тілдерінде зерттелуіне тоқталмас бұрын отандық
Ағылшын тілінің фразеологиясына қатысты кешенді зерттеулерімен, дәйекті тұжырым, пайымдауларымен
Осы жоғарыда аталған тұжырымға қарсы пікірді ұстанушы белгілі ғалымдар
М.А. Филипповская, А.Н. Кожин т.б. Мақал-мәтелдерді фразеология саласынан тыс
Мақал-мәтелдерді жинақтап, сұрыптап, белгілі бір жүйеге келтіруде, тілдік бірлестіктер
Осы келтірілген ой-пікірлерге және өзіндік зерттеу нәтижелеріне
Ұлттық болмысымызды танытатын бай мұраларымыздың бірі -мақал-мәтелдерді (бұдан былай
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасының егеменді ел, халықаралық қатынастар
Мақал-мәтелдердің тіл білімінде, оның ішінде, казақ және ағылшын тілдерінде
А. Байтұрсынов, I. Кеңесбаев, P. Сәрсенбаев, Б. Адамбаев, Ә.Қайдар,
С. Нұрышев, Ғ. Мұсабаев, М. Ғабдуллин, Ғ. Тұрабаева, салыстырмалы-салғастырмалы
Зерттеудің пәні. Генетикалық және типологиялық құрылымы жағынан әр түрлі
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты —
Сонымен бірге ММ-дердің тілдік табиғатын зерттеу негізінде олардың құрылымында
- ММ-дердің орыс, түркология, қазақ тіл біліміндегі
- фразеологиялық тіркестер мен мақал-мәтелдердің арақатысын қөрсету;
- мақал мен мәтелдің ұқсастықтары мен өзара айырмашылықтарын көрсету;
- ММ-дер мен нақыл сөздердің арақатысын айқындау;
- ММ-дердің логика-семиотикалық құрылымын сипаттау;
- ММ-дердің жасалуындағы этнолингвистикалык
- түркі халықтарының ММ-деріндегі ортақ ойлау жүйесінің көріністерін
- ММ-дердің практикалық қызметіне байланысты ММ-дердің мәтіндік мағынасын,
- ММ-дердің құрылымдық - тұрпаттық межесіне байланысты бір (таңды,
- зерттеу жұмысына тиянақ болатын теориялық әдістемелік қағидаларды айқындау
- этнолингвистикалық аспектідегі зерттеулерге шолу жасап, оларға қысқаша сипаттама
- мақал-мәтелдерді топтастыру принциптерін айқындау және белгілі бір тақырыптық
- қазақ-ағылшын мақал-мәтелдерінің семантикасындағы ұқсастықтар
- тіл-тілдің образдар дүниесінде орын алатын ұқсастықтарын көрсету
Зерттеу жұмысының дереккөздері ретінде қазақ тілінен Ө.Тұрманжановтың, М.Аққозиннің,
G. L., Linda and Roger Flavell, A.B. Куниннің сөздіктері
Жұмыстың ғылыми жаналығы мен нәтижелері. Тілдік құрылымы жағынан әртектес
Мақал-мәтелдердің құрамы мен құрылымы, мағынасы және тілде қалыптасуы тұрғысынан
Диплом жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан
1. АҒЫЛШЫН ЖӘНЕ ҚАЗАҚ МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕРІНІҢ АУДАРЫЛУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердің зерттелуі
Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдерге қатысты материалдарға шолу жасау барысында оларды
Қазақтың мақал-мәтелдерін алғаш қағаз бетіне түсірген ғалым — Ш.Уәлиханов.
Я. Лютш, Ф.Катанов, В.В. Катаринский, П.М. Мелиоранский, Н.Н. Пантусов,
Халық мұрасын жүйеге келтіру, насихаттауда зор
Қазақ мақал-мәтелдерінің ғылыми тұрғыдан зерттелуіне арналған іргелі монографиялық зерттеулер
Қазан революциясынан бұрын басылып шыққан жинақтарды негізі зерттеу материалы
Тіл-тілдегі паремиологиялық жүйені салыстыра-салғастыра зерттеуге арналған жұлстар қатарының біртіндеп
А. Донбаеваның жұмысында қаралған.
Сонымен, қазақ мақал-мәтелдерінің (әрі карай қысқаша- MM түрінде беріледі)
а) тілішілес, яғни бір тіл аясындағы зерттеулер; ә) туыс
Мақал-мәтелдер – қалай, тура сол ойды әртүрлі сөздермен айтуды
Мақал-мәтелдер – халық шығармашылығының көне жанры. Олар көне заманда
Мақалдарды мәтелдерден айыру керек. Мақалдың басты өзгешелігі болып оның
Мақал-мәтелдер — сөздік құрамның халық өміріндегі әрқилы кезеңдерді, қарым-қатынас
Мақал-мәтелдердің қазақ және ағылшын тілдерінде зерттелуіне тоқталмас бұрын отандық
Зерттеу барысында, ағылшын тіліндегі ММ-дерді топтастырып, жүйеге келтіріп, баспадан
Мақал-мәтелдердің шығу төркіні, тілде қалыптасуы деген ережеге келер болсақ,
Алтау ала болса, ауыздағы кетеді,
Төртеу түгел болса, төбедегі келеді.
Даналығымен, шешендігімен, қара қылды қақ жарған әділдігімен жастайынан елді
Жаңбыр жаумаса, жер жетім,
Басшысы болмаса, -ел жетім.
Сондай-ақ, халықтық мақал-мәтелге айналып, жиі қолданылып жүрген "Көпті қорлаған
Зерттеу барысында ертегі, аңыз әңгімелер негізінде, аңыз әңгімелер негізінде
Тілімізде жұмбақтардан бастау алатын ММ-дер кездеседі: Сырты бүтін, іші
Рухы биік, ойы көркем, тілі шұрайлы, мән-мазмұны терең кесек
Мақал – мәтелдердің ағылшын тілінде зерттелуі
Ағылшын тіліндегі жалпыхалықтық мұраны жинақтап, жариялау жұмыстары сонау көне
Артына өшпес тарихи із қалдырған ғалымдардың бірі Джон Хеуд
Ағылшын тілі мақал-мәтелдерін ғылыми тұрғыдан арнайы, жан-жақты қарастырған зерттеу
Л. И. Швыдкояның ғылыми зерттеуінде мақалдар мен афоризмдер "клише"
Ағылшын тіліндегі мақал-мәтелдердің ауқымды бір тобы қасиетті кітап інжілге
Ақын-жазушы, саясаткерлердің ұғымды, үйлесімді айтылған қысқа, әрі нұсқа, айшықты
Сонымен, ағылшын тіліндегі мақал-мәтелдердің ауқымды бөлігі қасиетті кітап інжілден,
Қазақ және ағылшын паремиологизмдерінің түпдеректеріне қатысты негізгі айырма мынада:
Ағылшын зерттеушілері аталмыш тіркестің қазіргі заман ағымына сай келіп
"Тһеге іs а timе оf еvегуthing (с.с.а.: Әр нәрсенің
Қазақша баламасы: Сабапқы ине сәтімен.
Бұл ағылшын мақалы қасиетті кітап Інжілдің " То еvегуthing
Зерделей қарасақ, мақал-мәтелдер адам баласының бар өміріндегі, тұрмыс-тіршілігіндегі салалардың
Қонақжайлық - қазақ ұлтының сүтімен кіріп, сүйегіне сіңген ұлы
Қазақ және ағылшын тілдерінде ақша-қаражат жайлы мақал-мәтелдер де кездеседі.
Мысалы, " Таке саге оf реnсе апd the роunds
Ағылшын тілі мақал-мәтелдерінің алтын қорынан ауа-райына, аспан денелеріне, табиғат
Ағылшын тілінде халық арасында жиі қолданылатын "Маппеrs такеth тап",
Мысалы, Соосі таппеss таке iһ а тап.
Адамды адам ететін оның әдептілігі) ; If yои sit
"Жалғыз қаздың үні шықпас, Жалғыз қыздың мұңы шықпас" деген
Діни мифологиялық наным-сенімге байланысты ММ-дердің этнолингвистикалық уәжі. Ағылшын және
Қазақ және ағылшын тілдеріндегі наным-сенімге, оның ішінде, жаратқан ие,
Ағылшын тілінің фразеологиясына қатысты кешенді зерттеулерімен, дәйекті тұжырым, пайымдауларымен
Осы жоғарыда аталған тұжырымға қарсы пікірді ұстанушы белгілі ғалымдар
М.А. Филипповская, А.Н. Кожин т.б. Мақал-мәтелдерді фразеология саласынан тыс
Мақал-мәтелдерді жинақтап, сұрыптап, белгілі бір жүйеге келтіруде, тілдік бірлестіктер
Осы келтірілген ой-пікірлерге және өзіндік зерттеу нәтижелеріне
Мақал-мәтелдер – ауыз халық шығармашылығының кең таралған жанры. Мақал-мәтелдердің
Little strokes tell great oaks
A stitch in time saves nine.
Мақал-мәтелдердің кәдімгі балансталған формасы ең жиі пайдаланылатын тәсіл, мысалы:
More haste, less speed
Easy come, easy go
Like father, like son.
Қысқалылық еске алынатын айтулардың маңызды аспектісі болып табылады. Тек
Boys will be boys.
Dead men tell no tales.
Better late than never.
Practice makes perfect.
Тіл туралы ғылымда мақал-мәтелдерге жалпы қабылданған көзқарас құрылған жоқ.
Кейде мақал-мәтелдер астында өмірдің әртүрлі құбылыстарын бейнелейтін және аяқталған
Мәтелмен мақалдан ақыл қорытындысының бітімсіздігімен айырылатын қысқа бейнелі нақыл
Ұқсас анықтама барлық түсіндірме сөздіктерінде де, көптеген арнайы баптарда
Фразеология бойынша бөлек жұмыстарда мақалдың мәтелден басты айырмашылығы: мақал
Мәтел сондай құрылыстың тұрақты сөйлемі болып саналады, мақал сияқты,
Көбінесе мәтелдер ретінде мынандай сөйлемшелер келтіріледі:
When pigs can fly.
When hell freezes over.
Фразеологизмдерді, мақал-мәтелдерді аудару жолдары
Фразеологизмдерді зерттеушілердің қай-қайсысы болсын оларды басқа тілге жеткізудің филология
Фразеологизмдердің бейнелік қасиеті, экспрессивті-эмоционалдық бояуы, құрастырушы сыңарларының бірлігі контекст
Көркем шығармада болсын, саяси, публицистикалық шығармада болсын фразеологизмдер жиі
Фразеологизмдердің жалпы сипаттары, өзіндік ерекшелігін түгендемесек те, ұзын-ырғасын санамалап
1. Фразеологиялық бірліктер белгілі бір дәрежеде лексикалық бірлікке ұқсап
2. Фразеологиялық бірліктер контекстен тыс тұрганда еркін тіркестермен омонимдес
3. Көптеген фразеологиялық бірліктердің тууында тарихи себеп, ұлттық салт-дәстүрлік
4. Фразеологиялық тіркестің компоненттерінің магынасы олардың тұтас мағынасына тікелей
5. Фразеологизмдер стилистикалық тұрғыдан әр түрлі топтарға қатысты
Фразеологиялық орамдар тіл білімінде әр түрғыдан едэуір дәрежеде зерттеледі.
Мәселен, оның құрамына күрделі создер де, метафоралық қолданыстар да
Фразеологиялық бірліктер лингвистикада соңғы кездерде тұтас шығатын мағынаға компоненттерінің
Айта кету керек, кейінгі кезде қазақ тіл білімінде де
Сонымен жоғарыда көрсетілген классификациялардың қай-қайсын алмасақ та құрылымдық-семантикалық тұрғыға
Тіл ғылымында дәлелденген тұрғы бойынша фразеологиялық тізбектер (Кеңесбаевша, тіркестер)
Аударма үшін керекті нәрсе фразеологиялық орамдардың қорытынды мағынасы немесе
Аударма зерттеушісі Ө. Айтбаев:«... фразеологизмдерді екі топқа бөліп қарап
Сол сияқты Р. Сәрсенбаев аталмыш мақаласында фразеологиялық бірліктерді табиғаты
1. Идиомдарды аудару;
2. Тұрақты метафоралық тізбектер мен макал-мәтелдердің аударылуы. (Сәрсенбаев Р.
Байқап отырғанымыздай, бұл жіктеуде айырмашылық шамалы. ұсынылып отырған еңбекте
F. Мүсірепов үлгісін келтіріп отырған себебіміз идиомдарды қанша жерден
Тіл-тілдегі идиомдардың бәрі де құрастырушы сыңарлардың жеке-жеке алғандағы магынасынан
Тұтас адамзаттың бөлшегі ретіндегі кез келген халықтың өміріндегі ұқсас
Тұрақты фразеологиялық тіркестер мен мақал-мәтелдерді (фразеологиялық сойлемшелерді) аудару. Қай
Метафоралық тұрақты тізбектердің құрамына енген сөздер белгілі бір дәрежеде
Мақал-мәтел, қанатты сөздерді (крылатые вырежения) аударуда өзгеше амалдар іздеуге
Тілдегі мақал-мәтелдер де белгілі бір дәрежеде тұрақты сөз тіркесіне
1. мақал-мәтелдер де, фразеологизмдер де сөйлеуде дайын күйінде (аздап
2. екі біаліктің де құрастырушы сыңарлары тұрақты, бұл сыңарлардың
3. кейбір фразеологизмдер сияқты макал-мәтелдер де құрастырушы сыңарларының лексикалық
4. фразеологизмдер сияқты макал-мәтелдерде де ұлттық колорит болады;
5.мақал-мәтелдерде де, әсіресе, тұрақты сөз тіркестерінде де образдылық, метафоралық
Сонымен қатар бүлардың арасында елеулі айыр-машылықтар да бар:
1. оның бастысы - мақал-мәтелдерде сөйлемдік қасиет болғандықтан, олар
2. мақал-мәтелдерде үлгі-өнегелік, нақылдық, өсиеттік маңыз болса, фразеологизмдерде
3. мақал-мәтелдер ауыз әдебиетінің ерекше бір жанры болып
4. мақал-мәтелдер әрбір жеке жағдайға байланысты туса, қолданылса, фразеологизмдерден
Сонда, мақал-мәтелдерді басқа тілге жеткізуде ескеретін жайттар - мақал-мәтелдерде
Зерттеушілердің әрқайсысы мақал-мәтелдерді аударуды өзінше топшылап, жинақтаса да, бұл
Жоғарыда айтқандай, сол мақал-мэтелдерді қолданып жүрген халықтың мінез-машығы, әдет-ғұрыбы,
Мақал-мәтел компоненттері өзінің лексикалық мағынасын сақтайтынына орай, екіншіден, мақал-мәтелдің
Аударма жүзесінде мүндай жағдайда - екі тілде де ұқсас
Зерттеушілердің талдауларына жүгінсек, мақал-мәтелдерді аударудың төменде көрсетілгендей жолдары бар.
Бірінші тәсіл. Өзге тілдегі мақал мен мәтелдің образды астарын
Кто правду говорит, того люди не любят
Кто на быке едет, того собаки не любят
Өгізге мінгенге ит өш,
Адалын айтцанга жүрт өш;
И волки сыты,и овцы целы
Қасқыр да тоқ,
Қой да аман;
Утро вечера мудренее - Кешкі ақылдан таңғы мақұл жақсы;
Хорошая жена - каменная стена,
А худая - на голову положенная беда -
Жақсы әйел - тac қорған,
Жаман әйел - сордан;
Берерменге бесеу көп,
Аларманга алтау аз. -
Пять - много кажется дающему,
Шесть-мало кажется берущему;
Іріген ауыздан шіріген сөз шығады. - Изо рта гнилого
Кейбір мақал-мәтелдердің аударма тілде мағынасы сай келетін жуықтастығы болса
Екінші тәсіл бойынша аударуда мазмн, қорытынды түйін сәйкес келгенмен,
Волка бьют не за то, что он сер, а
Қасқырды сұрлығы үшін емес, ұрылығы үшін ұрады;
Слышал звон, да не знает, где он
Әлдеқайдан жаңғырып, білмей қалды аңырып;
Екі түйе қасысса, ортасында шыбын өледі –
Если вдруг сшибутся два верблюда, мухе между ними будет
Жапалақпен тасты ұрсаң да жапалақ өледі.-
Камень упал на сову,
Сова мертва,
Сова упала на камень,
Мертва сова т.с.с аудармаларды келтіруге болады. Бұл
Үшінші тәсіл. Бір халықтың тілінде келесі бір халықтың тіліндегі
Кейбір тәжірибеден байқагандай, бұларды аударуда да идиомға қолданылган тәсілдер
2. АҒЫЛШЫН ЖӘНЕ ҚАЗАҚ МАҚАЛ – МӘТЕЛДЕРІНІҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ, МАҒЫНАЛЫҚ
2.1 Ағылшын және қазақ мақал – мәтелдерінің құрылымдық, мағыналық
Мақал-мәтелдерді топтастырудың негізгі қағидалары. Тіл білімінде ММ-дерді топтастырудың бірнеше
1. Әріптік, әліпбилік (алфавиттік) топтастыру. Аты айтып тұрғандай, топтастырудың
2. Ұйытқы сөз арқылы (лексикалық
"Жуас түйе жөндеуге жақсы",
"Түйе бойына сеніп жылдан құр қалыпты",
"Түйе көп болса, жүк сыймас" тәрізді ММ-дер
3. Монографиялық топтастыру. Мұнда
4. Генетикалық тұрғыдан топтастыруда ММ-дердің шыгу
5. Тақырыптық (тематикалық) топтастыру. Бұл қағида бойынша мақал-мәтелдер мән-мағынасына
6. Мақал-мәтелдерді зерттеуге зор
7. Академик Ә. Қайдар көп жылдан бергі ізденуі
Дүние жүзіндегі ғылымдармен, оның ішінде,
Этнолингвистиканың пәні, зерттеу нысаны, мақсат-міндеттері тәрізді мәселелер отандық және
Британ энциклопедиясында
"Ethnolinguistics, that part of anthropological linguistics concerned with the
Қазақшасы: Этнолингвистика — тіл мен сол тілде сөйлейтін халықтың
Этнолингвистика — гректің ethnos (халық,тайпа) және лингвистика деген ұғымдарынан
Қазақ этнолингвистикасын дербес пән ретінде қалыптастырып, бағыт-бағдарын айқындау, одан
Этнолингвистика саласының қазақ және ағылшын тіл білімінде қалыптасуына, зерттелуіне
Ағылшын тілінде халық арасында жиі қолданылатын "Manners maketh man",
"Жалғыз қаздың үні шықпас, Жалғыз қыздың мұңы шықпас" деген
Үй-жайға, отбасына қатысты ММ-дердің этнолингвистикалық уәжі.
Қай халық болмасын, адамзат үшін үйдің алатын орны ерекше.
Тарихи деректерге сүйенсек, ежелгі ағылшын баспаналары қорғаныс үшін аса
Ал, "өз үйім - өлең төсегім" тұрақты тіркесіндегі "өлең"
Гендерлік қатынасқа байланысты этнолингвистикалық уәжі.
Адам өмірінде отбасының алатын орны ерекше, себебі ол шағын
Жақсы әйел жаман еркекті би етеді.
Салыстыра қарастырғанда, халықтар менталитетіндегі ортақ көзқарас, өзара сәйкес ұғым-түсінік,
Жаман әйел жақсы еркектің төрдегі басын көрге сүйрейді,
Жақсы әйел жаман еркектің көрдегі басын төрге сүйрейді.
Жоғарыдағы "алған әйелің жақсы болса, елге сыйлы етер" деген
Зерттеу барысында ағылшын және қазақ қоғамдастығында әйелдер дәрежесін ер
Сондай-ақ, 1918 жылдан бастап жасы отыздан асқан әйелдердің кейбіріне
Байырғы ағылшын қоғамдастығында қалыптасқан әдептілік дағдысы бойынша, тұрмысқа шықкан
Сонымен, гендер категориясына қатысты тұп тамыры теренде жатқан тілдік
Уақыт өлшеміне қатысты мақал-мәтелдердің лингвистикалық уәжі. Бұл тақырыптық топтағы
"There is a time for everything' (c.c.a.: Әр нәрсенің
Салыстыра алғанда, уақыт мағыналық өрісіне енетін мақал-мәтелдердің аздау кездесетіндігі
Тілге байланысты мақал-мәтелдердің этнолингвистикалық "Тәрбие басы — тіл",
Good words cost nothing and are worth much;
Жылы-жылы сөйлесең, Жылан інінен шығады.
Қатты-қатты сөйлесең, Пышақ қынынан шығады; Екі тілге қатысты орамдардың
Осы жерде айта кететін жайт, ағылшын мен қазақ мақал-мәтелдерінде
Еңбекке қатысты мақал-мәтелдердің этнолингвистикалық уәжі. Зерделей қарасақ, мақал-мәтелдер адам
Қонаққа қатысты мақал-мәтелдердің этнолингвистикалық уәжі. Қонақжайлық - қазақ ұлтының
Ақша, қаражатқа байланысты мақал-мәтелдердің этнолингвистикалық уәжі. Қазақ және ағылшын
Ағылшындар фунт пэнстен құралады десе, қазақтар теңгенің тиыннан өсетінін
Ағылшын және қазақ мақал - мәтелдерінің этнолингвистикалық сипаттары
Мақал-мәтелдер — сөздік құрамның халық өміріндегі арқылы кезендерді, қарым-қатынас
Ағылшын тілінің фразеологиясына қатысты кешенді зерттеулерімен, дәйекті тұжырым, пайымдауларымен
"Better late than never" (сөзбе-сөз ауд.: ештен кеш жақсы)
Мақал-мәтелдерді жинақтап, сұрыптап, белгілі бір жүйеге келтіруде, тілдік бірліктер
Осы "келтірілген ой-пікірлерге және өзіндік зерттеу нәтижелеріне
2.3 Қазақ және ағылшын тілдеріндегі мақал - мәтелдердің құрылымдық
Паремиология мақал-мәтелдер мен әр алуан қанатты-нақыл сөздерді жан-жақты зерттеуге
Мақал-мәтелдердің ең бойында поэзияға тән жинақылық, үнділік, саздылық, үйқас
Қазақ тілінде мақал-мәтелдердің бәрі негізінен жай сөйлем түріндегі тұрақты
1. Бұйрық райлы сөйлемдер:
Make hay while the sun shines-
Темірді қызғанда соқ.
Let sleeping dogs lie –
Жатқан жыланның қүйрығын баспа.
Cut your coat according to your cloth –
Көрпеңе қарай көсіл.
Catch the bear before you sell his skin –
Қашпаған сиырдың ұзынан дәметпе.
First think, then speak –
Ойнасаң да ойлап сөйле.
2. Болымсыз түрдегі бұйрық рай, яғни тыйым салу;
Never say die - Салық сұра кетпесін.
Don't count your chickens before they are hatced -
Тігілмеген етігіңді мақтама,
орылмаған етігіңді ақтама.
Donft cross a bridge before you cote it- Байыбына
Don't hallo until you are out the wood -Асатпай
Don't look a gift horse in the mouth- Алғанды
Don't trouble until trouble troubles you - Жатқан жыланның
3. Шартты райлы сөйлем түрінде:
When cat is away, the mice will play- құлан
If it were not for hope, the heart will
4. Болымсыз жай сөйлемдер түрінде:
All are not friends that speak us fair -
All are not hunters that blow the horn -
All are not thieves that dogs bark at -
Мақал-мәтелдерде халық сөзді барынша үнемдеп қолданады. Тіпті кейде
Мақал-мәтел құрылыс жағынан сырттай ұқсас болып келгенмен, олардың мазмұнды
Мақалдарда бір-біріне сай қарама-қайшы ұғымдар мен нәрселерді салыстырып, шендестіру
Мысалы:
"It is useful to lock the stable door, when
кеткен соң үреді»
Business before pleasure Еңбек түбі-бейнет,
Бейнет түбі-зейнет.
East or West, home is best Туған жердей жер
Туған елдей ел болмас.
Great boast, small roast Сөзге көп-іске жоқ.
No sweet with out some sweat Жылай-жылай жер қазсаң,
Күле-күле су ішерсің.
Мақал-мәтел тұлғасына тән дәстүрлі тұрақтылық (оны паремиология «клише» деп
Қаншама берік және тіл үшін нормаға айналған стандарт болса
Мақал-мәтелдердің осылайша әртүрлі өзгерістерге, түлғалық модификацияларға үшырауы салдарынан пайда
Инварианттық, өзгерістер авторлық тек өз еркіне, асыл тасты ер
Мақал-мәтел инварианттары бірде олардың компоненттеріне инверсия жасау арқылы, бірде
1. Компоненттерін өзгертіп айтуға байланысты инварианттар: «Қырық жұт қырғын
«A living dog is better than a dead lion»
"Haslit was unable to appreciate the writer till he
Мақал-мәтелдердің жеке элементтері ғана сақталатын инварианттар:
«Өтіріктің құйрығы бір-ақ тұтам, Есеней оңай түсінді... Қазақ айласының
"The last straw breaks the camel's back" "He can't
Компоненттерінің орнын
- Уай, жарандар! Бұл түстен кейін маңырайтын ақсақ
"All is not gold that glitters"
It will be an age not, perhaps, of gold
Мақал-мәтелдерден біз белгілі бір халықтың этнос болмысын, оның рухани-заттық
Қазақ мақал-мәтелдері мал шаруашылығына, саятшылық-құс баптауға, кей кездері егіншілікке
Мысалы:
The rotten apple injures its nature Шірік алма табиғатын
шірітеді
Acorns were good till bread was founded Адамның
тоғышарлығына
байланысты Тойғанда тоқтының еті топырақ татиды. Қарын тойса, қарта
Айтылған сөздер, үзінділер халықтың көңілінен шығып, кең қолданысқа
Rieh gifts are poor when givers prove unkind –
Ғайыптан тапқан алтыннан ақсақал берген бата артық, қайыры жоқ
A little learing is
dangerous
To err is human
Who shall deeide
When doetors disagree Шала оқу қауіпті Жол білмеген
адастырады,
Жөн білмеген
шатастырады.
Жаңылмас тұяқ Жоқ.
Ауру азайса, тәуіп
ауырады.
деген сөздерде де дәл аударылады.
Тілі бар халық, халық,
Тілі жоқ халық-балық.
Талап, еңбек терең ой,
Қанағат, рақым ойлап қой,
Бес асыл іс, білсеңіз.
Адасқанның алды-жөн,
Арты-соқпақ.
Ағылшын ауыз әдебиетінде көп кездесетін кейіпкерлер мақал-мәтелдерден де өз
Ағылшын Мағынасы Баламасы
A good Jack makes a good Jill Жақсы ер
біткен бақ,
Жақсы жер, жайлы
қамыс алтын таң.
Жақсы әйел теңі жоқ
жолдас, түбі жоқ сырлас.
Jak off all trades and master of none Әр
Қай халық болмасын, билік пен байлыққы сүйенген абырой-атақты мысқылдап
Ceaserfs wife
Әр халықтың тәлім-тәрбиеге байланысты мақал-мәтелдері сол халықтың менталитетінен хабар
Leopard can not change his spots Колбарыс өз дақтарын
As hungry wolf Қасқыр Аштық ас талғатпайды
Қазақ халқы отбасы тербиесіне, ұрпақ тәбиесіне, ата-ана қүрметіне, қыз
Like father, like son Үлы әкесіндей Әкеге қарап ұл
Шешеге қарап қыз
өсер.
Кейбір мақалдардың баламалары жоқ.
Мысалы: Қызға қырық үйден тыю,
Қала берді, есіктегі күңнен тыю, Үлыңы басқа үйден тойғызба,
ҚОРЫТЫНДЫ
"Қазақ және ағылшын тілдеріндегі мақал-мәтелдердің лингвистикалық және этнолингвистикалық сипаты"
Мақал-мәтелдер — халық тарихы, оның әлеуметтік тіршілігі, ақыл-өнегесі, даналығы
- мақал көп жағдайда үлгі, өнеге, өсиет айтуға
- ағылшын тіл білімінде мақал мен мәтелдің ара жігі
- мақал-мәтелдер өзге тұрақты сөз орамдарына (қанатты сөз, нақыл
- мақал-мәтелдердің тұлғасының тұрақтылығы мен тілде бұрыннан
- этнолингвистика мен лингвомәдениеттанудың жалпы тіл білімінде нақты сала
- мақал-мәтелдердің этнолингвистикалық табиғатын айқындауда Табиғат - Адам
- бірқатар қазақ және ағылшын макал-мәтелдерінің құрамы мен құрылымы
- ағылшын мақалдары көбіне бір сөйлемнен ғана құралса, қазақ
- кейбір қазақ мақал-мәтелдерінің күндерегі қазақ қоғамында қалыптасқан билер
- ағылшын тіліндегі мақал-мәтелдердің құрамында елді-мекендердің, атаулары мен кісі
- туыс емес тілдердегі бірқатар мақал-мәтелдердің өзара мағыналас болып
- тіл-тілдегі макал-мәтелдер әрбір халықтың тұрмыс-тіршілігі, дүниетанымы мен әдет-ғүрпы,
- әртектес тілдердің мақал-мәтелдерін салғастырмалы түрде зерттеу жұмыстары жалпы
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. Иностранные языки в школе//2005
2. Мақал – мәтелдерде ағылшын сабағына қолдану// Иностранные языки
3. Smith W. С, Сowie А.Р., Маскіn Rаnd Мс.Саіg
4. Жүсіпова Р.Б. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі мақал –
5. Аргингазина Ш.Б. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі етістікті фразеологизмдердің
6. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі етістікті фразеологизмдердің синонимдігі// АГУ
7. Ағылшын – қазақ тілдеріндегі кейбір ұқсастықтар туралы //
мектебі – 2001, N 3
8. Ағылшын – қазақ тілдеріндегі сөздіктер, 2001
9. Адамбаев Б. Ағылшын және қазақ мақал – мәтелдерінің
10. Словарь употребительских английских пословиц//Москва-1985
11. Иманбаева К. Мақал-мәтелдерді қолдану//Ағылшын тілі мектепте,
2006,№ 3
12. Жабықбаев М.Қ. Мақал – мәтелдерді ағылшын сабағында
пайдалану//Қазақстан мектептеріндегі шетел тілдері// № 3, 2005
13. Кеңесбаев I. - Қазақ тіл білімі туралы зерттеулер.-
14. Копыленко М.М., Попова З.Д. Очерки по
15. Сәтенова С. Қазақ тіліндегі қос тағанды фразеологизмдердің
16. Айтбаев Ә.Ө. «Аудармадағы фразеологиялық құбылыс» - Алматы:
17. Современный русский язык.(Под ред. Д. Э. Розенталя)- М.:
18. Сәрсенбаев Мақал – мәтелдердің аударылуы//Алматы-1998-177
19. Бейсенов Қ. Қазақ топырағыңда қалыптасқан ғақлиятты ой
20. Морозова Л.А. Художественные формы пословиц //
21.А.В. Кунин Мақал – мәтелдердің құрылымдық-мағыналық ерекшеліктеріндегі "коммуникативтік фразеологиялық
22. Пермяков Г.Л. Пословицы и поговорки народов Востока. Москва:
23. Ақбердиева Б. Лексика-фразеологиялық жүйедегі мифтік-танымдық құрылымдар: Канд. дисс.
24. Мұқанов М. Ақыл-ой өресі. Алматы: Қазақстан, 1980.
25. Ахманова О.С., Гюббент И.В. Вертикальный контекст
26. Ерназарова 3. Сөйлеу тілі синтаксисінін прагмалингвистикалық аспектісі.
27. Сәдуақасов Ж. Қазақ тіліндегі бір құрамды сөйлемдер.
28. Қазақ тіліндегі жай сөйлем түріңде келген мақал-мәтелдердің кұрьгльімдық
29. Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердің варианттылығы // Тіл деңгейлері және
30. Мақал-мәтелдердің көркем шығарма тілінде берілуі // Мәдениетаралық коммуникация
31. Фразеология және мақал-мәтелдер // Қазақ тілі мен әдебиеті.
32. Қазақ мақал-мәтелдерінің жасалуыңдағы этнолингвистикалық уәждері//Түркітану мәселелері: бүгіні мен
33. Қазақ макал-мәтелдерінің логика-семиотикалық және прагматикалық сипаты // Тілтаным-Языкознание.
34. Ағылшын-қазак мақадцарының салыстырмалы сараптамасы // Мир языка. Н.
35. Ағылшын-қазақ мақалдарының этнолингвистикалық ерекшеліктері // Мир языка. "Аударманың
36. Қазақ мақал-мәтелдерінің зтнолингвистикалық сипаты// Мир Языка. Казақстан тәуелсіздігінің
37. Кісі есімдері мен мекен атауларына қатысты макал-мәтелдердің этнолингвистикалық
38. Гендерлік қатынасқа байланысты мақал-мәтелдердегі этнолингвистикалық мотивтер // Тіл
39. Табиғат кұбылыстарына байланысты ағылшын және қазақ мақал-мәтелдері //
гуманитарная. Алматы, 2003. 189-191 бб.
40. Қазақ макал-мәтелдерінің этнолингвистикалық сипаты //Вестник КазНУ им. Аль.
41. I.V.Arnold, «The English Word», Мәскеу «Высшая
42. Ә.Қайдар, Қазақ тілінің өзекті меселелері, Алматы, «Ана
43. Ө.Тұрманжанов. Қазақтың
44. А. Нысаналин.
45. Ә.Есентемірова, Тілашар, Алматы «Қазақ энциклопедиясы», 1992 жыл, Беттері
ҚОСЫМША.
ҚАЗАҚ ЖӘНЕ АҒЫЛШЫН ТІЛДЕРІНДЕГІ МАҚАЛ – МӘТЕЛДЕРДІҢ ТҮРЛЕРІ
HUMAN BEING and HUMAN NATURE.
ЧЕЛОВЕК и ЕГО ПРИРОДА. АДАМ және ОНЫҢ ҚАСИЕТІ.
1. All are not saints that go to church.
He всяк праведник, кто ходит в церковь. :
Мазарға барғанның бәрі ишан емес.
All are not hunters that blow the horn.
He все то золото, что блестит.
Жылтырағанның бәрі алтын емес.
2. All bread is not baked on one oven.
He все люди одного склада; не следует всех стричь
3. All covet, all lose.
Много желать, добра не видать; за двумя зайцами
погонишься, ни одного не поймаешь.
Екі кеменің басын ұстаған суға кетеді.
4. Appearances are deceptive — never judge
Наружность обманчива.
Адам аласы ішінде, мал аласы сыртында;
Сырты жалтырауықтыц іші калтырауық.
5. As the fool thinks, so the bell clinks.
Дуракам закон не писан. Жарымға жаза жок, Жындыға сот
6. At open doors dogs come in.
Беспечность приводит к беде.
Ашық тұрған есіктен ит те кіреді,
мысық та кіреді; Бейқамдық бәлеге
6. The belly has no ears;
hungry bellies have no ears.
Брюхо — глухо: словом не уймешь (что ни
а корми); голодное брюхо глухо (без уха).
Аш бала тоқ баламен ойнамайды,
Тоқ бала еш нәрсені ойламайды.
Қарны аштың — құлағы керең.
7. Blind men can (should) judge no colours.
Судит, как слепой о красках. Соқыр адам бояу ажыратпас.
8. Blushing is virtue's colour.
Краска смущения — признак скромности.
Ұялу — сыпайылык белгісі.
9. Calamity is man's true touch stone.
Человек познается в беде.
Дос, басына іс түскенде танылады.
Адам мен адам токшылықта бір кездеседі,
Жоқшылықта бір кездеседі.
10. A carper will cavil at anything. Брюзга ко
11. A clean hand wants no washing.
Честному человеку не нужно оправдываться.
Ары тазаның— жаны таза.
12. The cowl (or the hood) does not make
13. Cowards are cruel.
Трусам свойственна жестокость.
Қорқақ — мейірімсіз,
Жаман — қайырымсыз.
14. Cowards die many times before their deaths.
Трусы умирают қного раз. Қоркақ күнде өлёді.
15. Despair gives courage to a coward.
С отчаяния и трус может расхрабриться. Қорқакты қуа берсең
16. The devil is not so black as he
No sweet without some sweet
Төзе алмасаң бейнетке. Қалың жетпес зейнетке
Business before pleasure
Алдымен жұмыс, содан соң тыныс
Jack off all trades and master of none
Әр істің басын шалғаның – нәтижесіз қалғаның
Little strokes fell great cars
Еңбек етсең – емерсің
байлықтың атасы – еңбек, анасы – жер
Labour is the father of welth
Land Is nhe mother
Bread earned hard work is sweet
Ашы еңбектен тәтті нан
If you want to get rid of poverty the
If you want to be rich – work
Кедейлік кетсін десең – еңбек ет, молшылық жетсін десең
He works best who knows his trade
Ер жігіт туралы:
25. A friend in need is a friend indeed
Ерді кебенек ішінде таны
26. A man can dire but once
Ер жігітке екі өлмек жаз
9