Кіріспе................................3
I. Негізгі бөлім...................4
1.1. Нерв жүйесі маңызы..................4
1.2. Нервтерден қозу өтудің заңдары....................10
1.3. Қозғыш ұлпалардың жалпы сипаттаммасы, қозу процесінің даму сатылары.................................14
1.4. Нейрон жайлы түсінік, орталық синапстар мен орталық нерв
1.5. Рефлекс және рефлекторлық доға................18
1.6. Нерв талшықтарының қасиеттері...................20
II. Қорытынды..................22
IІІ. Пайдаланылған әдебиеттер..........23
Аннотация
Менің курстық жұмысымның тақырыбы: «Нерв импульсінің таралу жылдамдығы». Курстық
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Жүйке жүйесі орталық және шеткі бөлімдері
Жүйке жүйесінің құрылысы мен функциялық негізі -нерв клеткасы немесе
Курстық жұмыстың мақсаты:
- Жүйке жүйесіне жалпы сипаттама беру;
- жүйке талшықтарының функциясын, физиологиялық қасиетін, олардың классификациясын,
- жүйке талшықтарында қозуды өткізу заңдары туралы көзқарас қалыптастыру;
- жүйке талшықтарынан қозуды өткізу механизмдерін меңгеру.
Курстық жұмыстың міндеттері:
- Жүйке жүйесінің маңызы құрлымы, қасиеті, қызметі және
- Жүйке талшықтарының классифкациясын, жүйке талшықтар жеке класстарының физиологиялық
- Жүйке талшықтарында қозуды өткізу механизмдерін меңгеру;
- Жүйке талшықтарында қозуды өткізу заңдарымен танысу;
- Қозуды өткізу үшін жүйкенің физиологиялық тұтастығы маңызын тәжірибеде
І Негізгі бөлім
1.1. Нерв жүйесінің маңызы
Нерв жүйесі организмді өзгеріп отыратын сыртқы орта факторларына бейімдеп,
Нерв жүйесін негізгі 2 бөлімге бөліп қарастырады.
1. Орталық нерв жүйесі. Орталық нерв жүйесіне жұлын мен
2. Шеткі нерв жүйесі. Шеткі нерв жүйесіне орталық нерв
Нерв жүйесі қызметтік жағынан 2 бөлімге жіктеледі:
1. Соматикалық нерв жүйесі
2. Вегетативтік нерв жүйесі
Тірек – қимып аппаратын нервтендіріп, денеміздің сезімталдығын қамтамасыз ететін
Нерв жасушылырының құрылымдық және қызметтік бірлігі нейрон болып табылады.
Аксон арқылы нерв импульсі (қозу) келесі бір нейронға өтеді,
Нейрондар қызметі жағынан 3 топқа жіктеледі:
афференттік (сезімтал, қозуды орталық нерв жүйесіне қарай(ОНЖ) өткізеді);
эфференттік (моторлы, қимыл-қозғалыс, қозуды орталық нерв жүйесінен жұмыс мүшесіне
қондырма (қосымша немесе аралық нейрон, афференттік нейрондарды эфференттік нейрондармен
Нейрондарды тудыратын эффектілері бойынша да жіктеуге болады. Мысалы: қозғағыш
Нерв талшықтары, оларға тән қасиеттерге тоқталайық, нерв талшықтарының
Нерв талшықтарының морфологиялық белгісіне қарай балдырлы немесе миелинді және
Миелин қабығы миелоциттердің (Шванн жасушаларының) осьтік цилиндрді бірнеше
1.2. Нервтерден қозу өтудің заңдары
Нерв арқылы қозу өтуге (таралуға) тән бірнеше ерекшеліктер бар.
1. Нерв талшығы морфологиялық функциональдық зақымданбаған, сау болуы керек.
2. Екі бағытта өткізу, яғни нерв талшығы қозуды екі
3. Жекелеп өткізу. Қандай да болмасын шеткі нерв бағаны
4. Нерв талшығының салыстырмалы шаршамайтындығы. Егер нерв ет препаратын
Синапс, құрылымдық-қызметтік ұйымдасуы
«Синапс» ұғымын ғылымға 1897 жылы ағылшын физиологы Ч.Шеррингтон
Аксон талшылықтарының жасуша денесінде түзетін синапстарын қандай жасуша
Синапстар арқылы қозу өтудің екі механизмін айырады: электрлік және
Синапстың қай механизм арқылы қозу өткізетіндігі күп жағдайда синапстық
Электрлік синапстардағы саңылау диаметрі 2- 4 нм-ден артпайды. Онымен
Химиялық сиапстарға тән болатын бірнеше функциональдық ерекшеліктер бар: 1.
Адам мен жоғары сатылы сүтқоректілердің орталық нерв жүйесінде қоздырушы
1.3. Қозғыш ұлпалардың жалпы сипаттаммасы, қозу процесінің даму сатылары
Жануарлардың қимыл - әрекеті, оның ішкі ағзаларының жұмысы, тыныс
Миофибрилдер ет талшығына ұзына бойы орналасады. Олар жіңішке
Жалпы қозғыш ұлпаларға тән касиеттермен қатар эволюциялық даму үстінде
Ет талшықтарының серпімділік қасиеті белсенді жэне енжар
жиырылғыш компонентердің болуына байланысты калыптасқан. Осы
компонентердің кызметіне байланысты ет
Созылғыштық деп әр түрлі әсер ықпалымен
Оралымдылық деп ет талшықтарының кергіш күш әсеріне
ширығумен жауап беретін қасиетін айтады. Еттің оралымдылығын оған
жүк ілініп анықтайды.
Икемділік бұлшық еттің еріксіз, күшпен берген пішінін сақтау қасиеті.
Тыныштык жагдайында мотонейрондар импульсі бұлшық ет
тонусын камтамасыз етеді. Тонус деп бұлшық ет талшықтарының қуатты
аз шығындай отырып, тұрақты табиғи ширығу жағдайында, әлсіз кернеулі
күйде болуын айтады. Ет талшықтарының өзіндік қасиеттерінің бірі 4
жиырылғыштық. Жиырылғыштық деп
қасиетін айтады. Еттің жиырылғыштық қабілетін миография әдісмен
зерттейді.
Жиырылу жылдамдығына қарай ет талшықтары шапшаң және баяу әрекетті
тез шығады. Олардың талшықтары ақ түсті, ірі және ұзынырақ,
Сырткы орта жағдайларының үздіксіз өзгеріп тұруына байланысты, бейімделу процестері
Қозу деп тітіркендіру салдарынан тірі ұлпалардың әрекеттік, белсенді, белгілі
Тежелу - тірі құрылымдардың ерекше. биологиялық күйі. Тежелу процесі
Барлық тірі құрылымдарға тітіркенгіштік, қозғыштық, және функционалды жылжымалық –
Тітіркенгіштік деп тірі құрылымдардың тітіркендіруге сипатсыз жалпылама реакциялармен –
Тітіркенгіштік қасиет жануарлар торшаларына да, өсімдіктер торшаларына да
Жануарлар ұлпасына тітіркенгіштік қасиетпен қатар ерекше қасиет –
Қозу процесі шектелген немесе таралмайтын және таралатын
Шектелген, таралмайтын қозу түрін алғаш рет Н.Е.ВВеденский ашқан.
Тітіркенгіш күші табалдырықтан жоғары болған жағдайда әрекет тогы пайда
Ұлпаларда пайда болатын қозу процесі тұтасқан, толассыз құбылыс
Абсолюттік рефрактерлік сатысында күрделі биохимиялық процестер жүріп,
Осыдан кейін экзальтация сатысы деп аталған қозғыштықтың
Экзальтация сатысынан соң ұзақ субнормальдық саты басталады. Бұл
Қозудың табиғатын түсіндіретін мембраналық теорияға сәйкес абсолюттік рефрактерлік
Экзальтация сатысында торшаларда қалыптастыру процестері толығымен аяқталады. Іздік деполяризация
Субнормальдық кезең іздік гиперполяризация (мембраналық потенциял деңгейінің жоғарылауы)
Бұлшық ет пен нерв ұлпаларына қозғыштықпен қатар функционалдық
Ұлпаның физиологиялық күйіне, тітіркендіру жиілігіне және күшіне байланысты
Лабильділік бірлігі деп 1 сек ішіндегі тітіркендірулерге жауап ретінде
Тітіркендіру ырғағын игеру. Оптимум және пессимум. Ұлпаларға белгілі
Жұмыс үстінде бастапқы деңгеймен салыстырғанда лабильділіктің жоғарылай немесе
Н.Е. Введенский тәжірибелері нерв – ет препаратының нервін сирек
Ұлпаны әсер жиілігі оптимальды ырғақтан асып кететін күшпен
Қозу процесіне нерв немесе ет талшықтарының бойымен
Сонымен, қозу толқыны ет немесе нерв талшықтары бойымен
Ет және миелинсіз нерв талшықтарында қозу импульсі мемебрана
Миелинді нерв талшықтарында айнымалы тоқтар тек қана іргелес
1.4. Нейрон жайлы түсінік, орталық синапстар мен орталық нерв
Кез-келген организмнің тіршілік әрекеті қоршаған орта жағдайларына қарай қалыптасады.
Нерв жүйссі жан-жануарлар мен адамда ұзақ эволюциялық даму
Организмдегі ең көне және ең қарапайым байланыс түрі «тершадан
Эволюциялық даму кезінде организімнің сыртқы орта әсерлеріне бейімделуі
Нерв жүйесінің құрылымдық типтері:
А — шашыраңқы (диэзуфиялық), Б — түйіндік (ганглийлік), В
Нерв жүйесі организм реакциясын шапшандатады жәнеде сыртқы орта әсерлерінің
Ең алғашқы рет нерв жүйесі ішек қуыстыларда (медуза, актиниялар)
Эволюциялық қатарда пайда болған нерв жүйесінің келесі күрделірек түрі
Нерв жүйесінің ең күрделі және жетілген түрі-түтікті нерв жүйесі
Баяндалған жайлар нерв жүйесінің құрлымдық зволюциясы үш принциппен жүргенін
Филогенездік даму үстінде нерв жүйесі құрылымының күрделенуімен байланысты оның
Организімдегі ең күрделі құрылым нерв жүйесі болып табылады. Ол
Информацияны қабылдау, өңдеу, сақтау, одан әрі беру үрдістерін нерв
Нейрон дене түлғасы немесе сома, синтез процестерін жүргізеді. Оның
Аксон нерв импульстерін басқа торшаларға — нерв, ет немесе
Аксонның негізгі қызметі — нерв импульсін өткізу. Бұл импульстер
Орталық, немесе нейрон аралық синапс деп аксон ұшының басқа
Қоздырғыш және тежеуші синаттстар өздері бөлетін медиаторларымен де
Орталық нерв жүйесінде қоздырғыш медиаторлар қатарына глутамин және аспарагин
Қоздырғыш медиатор постсинапстық мембрананы деполяризациялап, оның натрий, калий,
Тежеуші синапстар өз қызметін қышқылдық амин қышқылдарын — гамма-аминомай
Тежеуші медиаторлар постсинапстық мембрананы гиперполяризациялап, оның тек калий мен
Орталык нерв жүйесі нейрондарына қатехоламиндер (дофамин, адреналин, норадреналин) мен
Ал енді осы аталған медиаторлардың қатынасуымен орталық синапстарда
Бөлінген медиатор кванттары пресинапстық мембрана арқылы синапстық саңлауға өтеді
Функциональдық ерекшеліктері баяндалып өткен химиялық синапстармен (қозуды химиялық
Кейбір синапстарда қозуды берудің химиялық және электрлік механизімдері, қатар
Орталық нерв жүйесінің қызметі рефлекторлық сипатта атқарылады. Тітіркендіргіш әсері
Рефлекс деген латын сөзі аударғанда «қайтарым» деген мағына береді.
Биологиялық түрғыда рефлекс деп организмнің әртүрлі ішкі немесе
Рефлекс дененің белгілі бір бөлігінде орналасқан рецепторлардың тітіркенуінен басталады.
Рефлекс доғасы қарапайым, екі нейронды жалғыз синапсты және күрделі
1.5. Рефлекс және рефлекторлық доға
Рецепторлар тітіркенуіне нерв жүйесінің қатысуымен организмнің қайтаратын жауап реакциясын
Ең қарапайым рефлекторлық доға екі нейроннан: афферентік
Тітіркендіргіш әсер еткеннен бастап жауап реакциясы туғанға дейінгі
Рефлекстерді бірнеше топтарѓа жіктейді. Биологиялық маңызына қарай рефлекстерді
Организмнің барлық рефлекстерін шығу тегіне қарай шартсыз
Рефлекторлық доғаны тек салыстырмалы тұрде доға ретінде қарастырады, себебі
Нерв ұлпасының негізгі құрылымдары
Орталық нерв жүйесінің құрылымы мен функциялары туралы қазіргі кездегі
Бірақ сол кездің өзінде-ақ Гольджи әдісін қолданып зерттеу жүргізген
Нерв жүйесі клеткалардың екі типінен: нервтік жөне глиальды» клеткалардан
Нейрондардың пішіні, көлемі, құрылымы алуан түрлгі болыып келеді. Мәселен,
(1-сурет) нерв клеткасы
Әрбір нейронның ең негізгі төрт элементін айырады: денесі (сома),
Осы миелинсіз учаскені аксон гөбешігімен қосып, алгашқы сегмент деп
Нерв клеткасыныңденесі мен есіңцілерін қаптаптұрған мембрана тыныштық жағдайда калий
Клетка денесі өзінің өсінділері үшін трофикалық орталық рөлін атқарады,
Нейрондар жіктелуі. Әр түрлі нейрондар денелерінен шығатын өсінділердің саны
Нейрондардың ең басты үш типін айырады: афференттік қондырма (аралык,
Нерв клеткаларының қалыпты қызметтерінің іске асуында маңызды рөлді нейроглия
1.6. Нерв талшықтарының қасиеттері
Нерв талшықтарының, яғни нерв клеткалары өсінділерінің негізгі
2-сурет. Миелинді нерв талшығының құрылысы
Миелинді нерв талшығы, сызбанұскада көрсетілгендей (2-сурет) осьтік цилиндрден және
Миелин қабығы миелоцитгердің (Шванн клеткаларының) осьтіі цилиндрді бірнеше қайтара
3-сурет. Глюкоза
Нерв талшығының гипотезалық тасымалдау механизмі: жорамал бойынша микротубулалар (МТ)
1. Нерв талшыгы морфологиялық, функциональдык зақымданбаған, бұзылмаған, яғни тұтас,
3-сурет. Стимул
Қозу өтпеу талшық мембранасының тұрақты деполяризациясы кезінде де (мысалы,
2. Екі бағытта өткізу. Бұл заңдылықты 1877 жылы Ны
3. Жекелеп өткізу. Қандайдаболмасьшшеткінервбағаньітүрліше нерв талшықтарынан құралған. Онда қозғағыш,
Нерв импульстерін еткізу клеткааралық сұйьіқтьіқкедергісінің талшық мембранасьшыкінен гері төмендігінеде
4. Нерв талшығының салыстырмалы шаршамайтындығы. Бұл қасиетті І883 жылы
Гассер, Эрлангер (1937) және т.б. жүргізген электрофизиологиялықзерттеулеріне сүйене отырып,
Синапстар
Бұл ұғымды ғылымға 1897 жылы ағылшын физиологы Ч. Шеррингтон
Нейрондар арасындағы синапстық контактылар алуан түрлі. Олар бір-бірінен әрекет
4-сурет. Нерв-бұлшықет синапсының сызбанұсқасы
1-ден, пресинапстық буынды немесе пресинапсты (көпжағдайда ол аксонның ең
Пресинапс ұштары әр түрлі пішінді (түйме, себет, шытра, тор
5-сурет. Химиялық синапс схемасы
А-бақа мотонейрондар дендриттерінің арасындағы таза элктрліқ синапс схемасы. Ә-бақа
Бұл концентрация тиісті шамаға жеткенде көшршіктер пресинапстык мембранараға қарай
Электрлік синапстар әдетте бір-біріне жақын орналасқан бір типті нейрондар
Электрлік синапстарда козу кебінесе екі бағытта (антидромды) өте алады.
Химиялық синапстарда медиатор ролін атқаратын заттар саны көп. Бүлардың
II ҚОРЫТЫНДЫ
Нерв жүйесі организмді өзгеріп отыратын сыртқы орта факторларына бейімдеп,
Аксон арқылы нерв импульсі (қозу) келесі бір нейронға өтеді,
IІІ Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Организмнің шартты-рефлекторлық әрекеті және оның нейрофизиология-лық тегершіктері. Жоғарғы
2. Қанқожа М.Қ. Қозғыш ұлпалар физиологиясы. - Алматы, 2004
3. Төленбек И.-Адам мен жануарлар физиологиясы. 1-бөлім оқулық-Алматы.Білім, 2002жыл.-328бет.
4. Төленбеков И.М. Нерв жүйесінің физиологиясы, Алматы,1992 жыл.
5. Рымжанов Қ.С. Төленбек И.М. Адам мен жануарлар физиологиясы
6. Батуев А.С. Высшая нервная деятельность С Петербург,2002.
7. Физиология человека Под ред В.М.Смирнова М.Медицина 2001.
8. Начала физиологии .Под ред А Д Ноздрачева С
9. Дүйсенбин Қ.Д Орталық жүйке жүйесы және жоғары жүйке
10.Рымжанов К.С. Жалпы физиология бойынша пратикум сабақтары .Алматы 1996.
11.Үсен Жұмабаева. Нерв жүйесінің функционалдық анатомиясы Алматы:Білім 1997.
12.Бабашев А.М. Адам мен жануарлар орталық нерв жүйесі. Алматы.
13. Қасыбаева Қ. Анализаторлардың жас ерекшеліктері. Алматы: Дарын 2001
14. Жандар Керімбектің Ермаханы.Тәнтану адам анатомиясы. Алматы.Білім.
15. Несіпбаев ТН. Жануарлар физиологиясы (1-кітабы) Алматы.Қайнар
16.Биология:Жоғарғы оқу орнына арналған-Алматы,1999.
17.Физиология человека. Солодков А.С. Сологуб Е. Б. Москва
18.Сәтбаева Х.Қ., Өтепбергенов А.А., Нілдібаева Ж.Б. Адам физиологиясы. (Оқулық).
19.Қалыпты физиологиядан тәжірибелік сабақтарға жетекшілік нұсқаулар./ Сайдахметова А.С., Рахыжанова
20. Руководство к практическим занятиям по нормальной физиологии: Учеб.
33