ЖОСПАР
Кiрiспе
1. Тарау. Бағалы қағаздар нарығы
Бағалы қағаздардың мәнi мен маңызы
Бағалы қағаздардың түрлері
2. Тарау. Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар
нарығының дамуы және оны реттеу мәселелерi
2.1 Бағалы қағаздарды шығару және оларды алғашқы
2.2 Бағалы қағаздардың қайталама нарығы қызметiне талдау
2.3 Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар айналысын құқықтық
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кiрiспе
Қазақстан Республикасындағы қор нарығының қазiргi жағдайын қазақстандық қор
Бiздiң ойымызша қор нарығы экономиканың нақты секторына емес,
Елде нарықтың дамыған инфрақұрылымы құрылған, инвесторлар да бар.
Отандық қаржы нарығында бағалы қағаздарға сұраныс ұсыныстан елеулi
Қазақстан Республикасының қаржы нарығында қарқынды өсiп, көлемi ұлғая
Тарау. Бағалы қағаздар нарығы
Бағалы қағаздардың мәнi мен маңызы
Бағалы қағаздар белгiлi-бiр экономикалық мақсаттарға жетудiң, iрi өндiрiстi,
Бағалы қағаздардың пайда болуы капиталдың екiге бөлiнуiне әкелдi:
Жалған капиталдың негiзгi қызметтерi: жинақтаушы және ақпараттық. Соңғысы
Бағалы қағаздар түсiнiгi экономикалық және заңды қатынастардың тығыз
Бағалы қағаздар түсiнiгiн ең алғаш 1882 ж. Профессор
Әртүрлi елдердiң заңдарында қабылданған құқықтық формалар, құралдар мен
М.Н. Чепурин мен Е.А. Киселеваның берген анықтамасы бойынша:
А.В. Сидоровичтiң “Экономикалық теория курсы” атты еңбегiнде: бағалы
Ф.С. Карагусов пiкiрiне сәйкес бағалы қағаз – оның
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексiнiң 129 бабында: “бағалы қағаз
Бiздiң ойымызша бағалы қағаз – болашақта табыс алуға
Заңды процестердiң экономикалық құбылыстардың терең мазмұнын көрсете алмайтындығын
Бағалы қағаздар ұдайы өндiрiстiң натуралды – заттық тепе-теңдiгiн
Қызмет ету бағытына орай бағалы қағаздарды экономикалық құндық
Экономикалық өмiрде бағалы қағаздардың сыртқы көрiнiсi жалған капиталдың
Бағалы қағаздардың экономикалық рөлi – ұдайы өндiрiс процесiн
Халықтың шағын жинақтары iрi капиталға айналып өндiрiске жұмсалынуы
Экономикалық терең дағдарыстың негiзгi белгiлерi: халық шаруашылығының барлық
Осыған орай бағалы қағаздар ең алдымен несиелiк қатынастар
Несиенiң ақылы болуы, оны беру мен қайтару, несиелеу
Бағалы қағаздардың мазмұны мен мәнiн, өзiне тән фомасын
Экономикалық мәнiн ашып көрсету арқылы бiз оның заңды
Сонымен қатар, оның негiзгi қасиеттерi – айналысқа түсе
Бағалы қағаздар нарығының пайда болуы сауда және өсiмқорлық
Нарықтық экономикада кез-келген нарықтың қатысушылары бар екенi белгiлi.
БҚН қатысушыларының қызмет етуi бойынша негiзгi топтары келесiдей:
1.эмитенттер
2.инвесторлар
3.қор делдалдары
4.БҚН-на қызмет ететiн ұйымдар
5.мемлекеттiк реттеу және бақылау органдары
1-сурет. Бағалы қағаздар рыногының қатысушылары.
Эмитент – бағалы қағаздарды шығаратын және ол бойынша
БҚН-на шығарылатын тауар- бағалы қағаздың инвестициялық сапасы эмитенттiң
Эмитенттердiң iшiнде мемлекет басты рөл атқарады. Оның бағалы
Өндiрiстi секторға жататын АҚ жекешелендiру және жаңадан
Корпоративтi бағалы қағаздардың эмитенттерi арасында банктер жетекшi орын
Жеке кәсiпорындар тек қарыздық мiндеттемелер – облигация мен
Инвестор – болашақта табыс алу мақсатында бағалы қағазды
Инвесторды қызықтыратын жағдайлар:
Салымның қауiпсiздiгi;
Салымның табыстылығы;
Салымның өсiмi;
Салымның өтiмдiлiгi;
Инвесторлар қоғамдағы мәртебесiне орай: жеке, институционалды, нарықтың кәсiби
2- сурет. Инвесторлар құрамы .
Егер БҚН-да негiзгi эмитент мемлекет болса, ал
Мүмкiншiлiктерi шектеулi болғандықтан жеке инвесторлар тәекелге көп бармайды.
Институционалды инвесторлар – негiзгi қызметi БҚР-мен тiкелей байланысты
БҚН-ң кәсiби қатысушылары, яғни осы нарықта әртүрлi қызмет
Корпоративтi инвесторлар бiр жағынан – қаржы ресурстарын
Сонымен қатар маманданған инвестициялық институттар - инвестициялық компаниялар,
БҚН-ның кәсiби қатысушылары. Оларға – брокер, диллер жатады.
БҚН-да банктiк емес компаниялар (АҚШ), банктер (Германия)
БҚН-ң кәсiби қатысушыларының басқа тұлғалардан ерекшiлiгi сол –
Кәсiби қатысушыларға қойылатын талаптарға сәйкес мемлекет өзiнiң реттеушi
БҚН кәсiби қатысушыларына қойылатын талаптар:
бағалы қағаздар мен операциялар бойынша бiлiктiлiк аттестаты
Қажеттi ең төменгi бекiтiлген меншiк капиталының болуы.
Операциялардың есебi мен есеп беру жүйесi дәл және
Ұйым БҚН реттейтiн мемлекеттiк органда тiркеуге тұруы тиiс
Брокерлiк қызмет - комиссия келiсiм шарты немесе тапсыруы
Диллерлiк қызмет –сату-сатып алу мәмілелерiн өз атынан ,
Депозитарлық қызмет – бағалы қағаздарды сақтау және бағалы
Акционерлердiң тiзiлмiн сақтау мен жүргiзу қызметi – акционердiң
Бағалы қағаздар бойынша есептiк-клирингтiк қызмет – қатысушылардың бағалы
Ақша қаражаты бойынша есептiк-клирингтiк қызмет – бағалы қағаздармен
Бағалы қағаздармен сауданы ұйымдастыру қызметi – БҚН кәсiби
Мемлекет заң актiлерiн қабылдау мен мемлекеттiк реттеу органдарын
Мемлекет бiр жағынан – эмитент – мемлекеттiк қазыналық
Өзiн-өзi реттейтiн ұйымдар қор нарығының қатысушыларының iс-әрекеттерiн, жүрiс-тұрыс
Қор нарығында қалыптасатын пайда мөлшерiн арттыру осы нарықтың
Бағалы қағаздардың түрлері
Бағалы қағаздардың түрлері, яғни салымдар мен несиелеудегі
Қазақстан Республикасынның Азаматтық кодексінде көрсетілгендей
«бағалы қағаздар ұсынылмалы, ордерлі
-Ұсынылмалы бағалы қағаз иеленушінің құқықтары
-Ордерлі бағалы – алғашқы сатып алушының
-Атаулы бағалы қағаз белгілі бір
Бағалы қағаздардың бұлай бөлінуі
Бағалы қағаздар шығарылу мақсатына бойынша: ақша
Инвестиция нарығы капитал қозғалысын
Өз кезегінде инвестициялық қағаздар
Қарыздық бағалы қағаздар, қарыз қатынастарына
Меншік қатынастарын бейнелейтін бағалы
Болашақ мәмілелер үшін шарттарды
Жасалынатын мәмілелерге байланысты бөлінеді:
Қордың бағалы қағаздары (акция, облигация)
Сауда бағалы қағаздары (коммерциялық
Эмитенттің құқықтық беделіне, инвестициялық
Мемлекеттік бағалы қағаздарды үкімет, министрліктер,
Жеке меншік сектордың қор
Бағалы қағаздардың түрлері дегеніміз – барлық
Бағалы қағаздардың экономикалық мәні
1. Акция
Акцияның келесідей қасиеттері бар:
- Акция – меншік
- Мерзімсіз бағалы
- Ол бойынша жаупкершілік шектелген,
- Акцияның бөлінбеушілігі, яғни
- Акциялар санын көбейте
2.
Акция мен облигация арасындағы
- Акцияны ұстаушы
- Облигпация
- Акция меншік титулы
Облигация қосымша қаражат тартудың
Опцион – белгілі бір уақыт ішінде
Фьючерс – мәміле жасалынған кезде
Фьючерстік шарт негізінен хеджирлеу
Фьючерстік шарттың биржа мүшесі
Орындалуы міндетті болғандықтан бұл мәміле
Мемлекеттік бағалы қағаздар – үкіметтің
ҚР мемлекеттік бағалы қағаздары 3
Еврооблигациялар
Қаржы министрлігінің ішкі облигациялары
Ұлттық банктің ноталары
Экономикалық табиғаты бойынша қор
II. Тарау.Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы, дамуы
2.1 Бағалы қағаздарды шығару және оларды бастапқы нарықта
Бағалы қағаздар қандай-да бір мүліктік құқықтық қатынастың бар
ҚР-да қазіргі кезде бағалы қағаздардың бірнеше түрлері айналысқа
Осы мәмілелердің субьектілері бағалы қағаздар нарығының қатысушылары болып
Бағалы қағаздар нарығының өзі осы мүліктік құжаттың айналыс
Осылайша, бағалы қағаздар нарығы бағалы қағаздармен әртүрлі операциялар
Бағалы қағаздарды айналымға шығару-эмитенттің өз атынан бағалы қағаздарды
акционерлік қоғам құрғанда және акцияларды оның құрылтайшылары арасында
акция шығару жолымен акционерлік қоғамның алғашқы жарғылық капиталының
облигациялармен өзге де борыштық міндеттемелер басып шығару жолымен
Өкілетті орган бағалы қағаздар эмиссиясын тіркегеннен кейін акцияларға
Мемлекеттік тіркеуден өткеннен кейін эмитент он күнтізбелік күн
эмитенттің толық аты-жөнін және орналасқан жерін;
эмиссиялық бағалы қағаздарды шығаруды мемлекеттік тіркеудің күні,олардың түрлері
эмитенттің бөлімшелері және лауазымды тұлғалары туралы мәліметтер,андеррайтердің аты-жөні
эмиссиялық бағалы қағаздардың бағасы туралы мәліметтерді қамтуы керек.
Ұлттық идентификациялық номерді беру тәртібі өкілетті органның нормативтік-құқықтық
Бағалы қағаздар эмиссиясын тіркеу туралы куәлікті алғаннан кейін
Осылайша,бағалы қағаздардың эмиссиясы және эмитентпен оларды алғашқы орналастыру
бағалы қағаздардың эмитенттері: органдары арқылы көрініс табатын,мемлекет, шаруашылық
инвесторлар,яғни бағалы қағаздарға өзінің ақша қаражаттарын салушы бағалы
эмитент пен инвестордың арасында делдал болып табылатын,бағалы қағаздарды
бағалы қағаздардың бастапқы нарығында ерекше роль мемлекетке берілген.Ол
Бағалы қағазды айналысқа шығару бағалы қағаздың нарықта пайда
Қазіргі уақытта бағалы қағаздар нарығының тартымды құралдарының өте
Осы міндеттерді іске асыру мынадай бағыттар бойынша рәсімдер
корпоративтік басқару нормаларын сақтауға,ұсақ акционерлердің құқықтары мен мүдделерін
облигациялардың жаңа түрлерінің (агенттік және ипотекалық) қалыптасуын және
қазақстандық депозитарлық қолхаттар, борыштық міндеттемелерге құрылымдық және қоспалы
Әлемдік тәжірибеде қысқа мерзімді борыштық міндеттемелері, белгіленген кірісі
Бағалы қағаздар нарығының дамуына ,жаңа қаржы институттары мен
Қазақстан Республикасындағы акционерлердің құқықтары мен мүдделерін қорғау деңгейі
2.2 Бағалы қағаздардың қайталама нарығы қызметiне талдау
Алдыңғы бөлiмдерде көрсетілгендей бағалы қағаздар бастапқы нарығының міндеті
Бағалы қағаздардың қайталама нарығы тәртіп бойынша бағалы қағаздарды
Бағалы қағаздардың қайталама нарығының өзінің құрылымы болады,олар бағалы
Бағалы қағаздарды биржада сату бағалы қағаздардың қайталама нарығының
Қор биржасы-бағалы қағазды шығару және оларды алғашқы сату
Қор биржасының құқықтық мәртебесі мемлекеттің тиісті заңдарымен анықталады.
Қор биржасы ашық қызмет істеуі үшін оның құрылуы
Биржа мемлекеттік заңды тұлға болып табылады,оның құрылтайшысы мемлекет.
қор биржасының құрамына кіргені үшін;
қор биржасының мүлкін пайдаланғаны үшін;
бағалы қағаздардың листингі және олардың қор биржасының тізімінде
мәмілелерді тіркеу және рәсімдеу үшін;
ақпараттық қызмет үшін және т.б. жағдайларда(28,87бап).
Қор биржасының мүшелері бағалы қағаздар нарығының кәсіпқой қатысушылары
Жалпы қор биржасы мынадай қызметтерді жүзеге асырады:
сауда жүйелерін эксплуатация және қолдау;
қор биржасының тізіміне енгізілген немесе енгізілуі керек эмитенттерге
бағалы қағаздармен және қор биржаларында айналысқа жіберілген өзге
бағалы қағаздармен және өзге де қаржылық құралдармен жиі
өзінің мүшелеріне ұйымдастырушылық,кеңес берушілік,ақпараттық және т.б. қызметтерді көрсету:
ҚР-ң банкілік заңдарымен белгіленген тәртіпте банкілік операциялардың кейбір
қор биржасының ішкі құжаттарымен қарастырылған өзге де қызметтерді
1993 ж. 17 қарашада жабық акционерлік қоғам “Қазақстан
Корпоративтік бағалы қағаздар нарығында 2004 ж. 1 сәуірдегі
Бағалы қағаздар нарығында қор биржасымен қатар бағалы қағаздармен
Биржадан тыс сауда құрылымында банктерді және бағалы қағаздарды
Заңмен бағалы қағаздарды сату және сатып алу,сондай-ақ бағалы
Нарықта бағалы қағаздар қозғалысымен байланысты мәмілелердің көптеген бөлігі
Бұл жерде латенттік бағалы қағаздар нарығымен “қара” биржаны
Ал латенттік нарық ашық бола тұрып,бағалы қағаздардың қозғалысына
Осылай қоғамның экономикалық және саяси дамуы үшін үлкен
Осы мақсатта 20 наурыз 1994 жылы ҚР-сы Президентінің”
2001 ж. 11 шілдеде ҚР-сы Президентінің ” Қаржылық
Аталған өкілетті органның негізгі міндеттерінің бірі-бағалы қағаздар нарығындағы
2.3 Қазақстан Республикасында бағалы қағаздарды құқықтық реттеу
Қазақстандағы бағалы қағаздар айналысын құқықтық реттеу процесінде бағалы
”Бағалы қағаздар нарығы туралы” заңның 5-ші бабы бағалы
брокерлік-дилерлік;
бағалы қағаздар ұстаушысының реестр жүйесін жүргізу;
инвестициялық портфельді басқару;
зейнетақы активтерін инвестициялық басқару;
кастодиандық;
трансфер-агенттік;
депозитарлық қызметтер.
Яғни,кәсіпқой қызмет дегеніміз- бағалы қағаздар нарығының айналысын реттеумен
Жоғарыда бағалы қағаздардың бастапқы нарығының субьектілері туралы айтылған
Бағалы қағаздар нарығында әртүрлі азаматтық-құқықтық мәмілелер, оның ішінде
Бағалы қағаздардың қайталама нарығында сатып алу –сату мына
өзінің атына және өз есебінен бағалы қағаздарды сатып
Комиссия шарты негізінде нарықта басқа тұлғалардың мүддесі бойынша
Брокерлер мен диллерлер қор биржасында да, биржадан тыс
Бағалы қағаздардың қайталама нарығында бағалы қағаздарды сатып алу
Бірақ,қаржылық кәсіби делдалдардың әртүрлілігіне қарамастан бағалы қағаздардың қайталама
Біздің ойымызша,бағалы қағаздар нарығының кәсіпқой қатысушыларының құқықтарын заңмен
Бұл ұйымды құрудың негізгі мақсаты оның мүшелеріне өзін-
Бағалы қағаздар инфрақұрылымының тағы бірі-депозитарий болып табылады.Бұл бағалы
Қазақстанда қазір депозитарлық қызметті коммерциялық емес ұйым болып
номиналдық ұстауды жүзеге асыру;
эмиссиялық бағалы қағаздар және өзге де қаржылық құралдар
эмиссиялық бағалы қағаздармен жасалатын мәмілелерді тіркеу;
қаржылық құралдармен жасалатын мәмілелер бойынша клиринг;
номиналдық ұстаудағы қаржылық құралдармен жасалатын мәмілелер бойынша төлем
бағалы қағаздар бойынша кірістерді төлеу және оларды өтеу
эмитенттің тапсырмасы бойынша депонентке мәліметтер беру;
ҚР-ң заңдарына қайшы келмейтін кеңес берушілік,ақпараттық және басқа
құжатталған нысанда шығарылған қаржылық құралдарды сақтау және дематериализациялау(11,80
Орталық депозитарийдің органдары,олардың қызметтері және өкілеттіліктері өкілетті органның
Бағалы қағаздар нарығындағы маңызды қызметтердің тағы бірі-кастодиандық қызмет.Кастодиандық
кастодиандық қызмет көрсетуге берілген ақша,эмиссиялық бағалы қағаздар және
номиналдық ұстауды жүзеге асыру;
кастодиандық қызмет көрсетуге берілген эмиссиялық және өзге де
клиенттің эмиссиялық бағалы қағаздарымен жасалатын мәмілелерді тіркеу;
кастодиандық қызмет көрсетуге берілген эмиссиялық бағалы қағаздар және
эмитенттің тапсырмасы бойынша клиентке мәліметтер беру;
құжатталған нысанда шығарылған құжатталған бағалы қағаздарды және өзге
Бағалы қағаздар сатып алу-сату,айырбас,сақтау сияқты азаматтық құқықтық
Бағалы қағаздармен жасалатын мәмілелер тиісті шарттың немесе мәміленің
Заңмен бағалы қағаздарды ұстаушылардың,сондай-ақ бағалы қағаздармен жасалатын мәмілелердің
Басқа біреудің заңсыз иелігіндегі бағалы қағаздар виндикациялық талап
2003 ж. 2 шілдеде қабылданған ҚР-ң “Бағалы қағаздар
Заңның 43 бабының 3 тармағы коммерциялық және қызметтік
Жалпы көптеген заңгерлер мен экономистердің пікірі бойынша
Қорытынды
Бағалы қағаздар нарығын Қазақстан Республикасының Президентi атап көрсеткен
Ал бағалы қағаздар нарығының дамуымен байланысты “Инвестициялық қор
Зерттелiнген мәселе бойынша мынадай ұсыныстар айтуға болады:
Ұжымдық инвестициялаудың әлемдiк тәжiрибесiне сай қажеттi нормативтi актiлер
Қаржы құнын және онымен байланысты тәуекелдi төмендету үшiн
Әр аймақта банктiк емес мекемелердiң қызмет көрсетуiн жақсарту.
Қор нарығы туралы ақпаратмен көпшiлiк халықты қамтамасыз ету.
Биржалық емес нарық түрiн дамыту, инфрақұрылымын қалыптастыру.
Қор нарығының өзiн-өзi реттейтiн ұйымдарының мәртебесiн көтеру, оларға
Муниципалды облигациялар нарығын дамыту, оларға мемлекеттiк кепiлдiк беру.
Зейнетақы қорлары үшiн мемлекетпен кепiлдiндiрiлген мемлекеттiк кәсiпорындардың облигацияларын
Ипотекалық облигацияларға салым салу лимитiн көтеру (зейнетақы қорлары
Қаржы нарығында әдiлеттi бәсекенiң жүзеге асуы үшiн ерекше
Корпоративтi басқару мәдениетiн көтеру, акционерлердiң, инвесторлардың құқықтары мен
Отандық рейтингтiк қадағалау.
Мемлекеттiң қор нарығының қызметiне шамадан тыс араласуын мүмкiндiгiнше
Мемлекеттiң бағалы қағаздар нарығындағы қызметi нақты экономика секторына
Қаржы институттары мен мекемелерi тарих нәижесi. Ал бiздiң
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Қазақстан Республикасы Президентiнiң Қазақстан халқына Жолдауы /
2. Шалгимбаев К.Б.,Шалгимбаева Г.Н., Давиденко Н.Б.
3. Карагусов Ф. Ценные бумаги и регулирование их
4. Мельников В.Д., Ильясов К.К. Финансы. Алматы:МГП” Берен”,1997г.
5. Экономика и бизнес / теория и практика
6. Мыржакыпов Д. Банктегi бухгалтерлiк есеп.
7. Алексеев М.Ю. Рынок ценных бумаг.-М.: Финансы и
8. Нерсесов Н.О. Ценные бумаги на предьявителя с
9. Белов В. Ценные бумаги:вопросы правовой регламентаций.М.:Ассициация"Гуманитарное знание",1993г.268
10. Сейткасымов Г.С. Ақша , несие, Банктер. Алматы
11. Нарибаев К.Н.,Пазылхайырова Г.Т. Формирование и регулирование рынка
12. Укашев Б. Ажибаев З.М. Бухгалтерлiк есеп
13. Қалғулова Р. Банктегi бухгалтерлiк есеп және есеп
14. Банки Казахстана № 9 2005.
15.Жуков Е.Ф. Ценные бумаги и фондовые рынки.М.; 1995
16. Англичанин поменял бы ваучер на акцию.//Закон.-1992г.№
17.Гражданские и торговые кодексы.-М.: Изд. Университета дружбы народов.,1986
18. Историческая справка о системе государственного регулирования рынка
19.Абдрахманова Г.Т.,Жумабаева З.С. Рынок ценных бумаг: особенности функционирования
2
Қор биржасы
Нарықтың биржалық емес ұйымдастырушылары
Мәмлелердiң жасалуын қамтамасыз ететiн ұйымдар
Есептеу орталықтары
Депози-тарийлер
тiркеушiлер
Мәмлелердiң орындалуын қамтамасыз ететiн ұйымдар
Эмитенттер
Мемлекеттiк бақылау және реттеу органдары
Инвесторлар
Қор делдалдары
Нарыққа қызмет ететiн ұйымдар
Ақпараттық агенство
Арнайы маманданған қорлар мен компаниялар (зейнетақы, сақтандыру қорлары)
Инвестициялық қорлар
Инвестициялық компаниялар
Инвестициялық институттар
Арнайы маманданған институттар
Корпоративтi инвесторлар
Мемлекет
Қор делдалдары
Банктер
Нарықтың кәсiпқойлары
Инвесторлар
Институционалды
Жеке